ӘбуНасырәл-Фарабидiң еңбектерiнде орта ғасырлық араб философиясында саясат, мемлекет және билiкпен құқық туралы ойлар жан-жақты талқыланды.
Араб саяси философиясының атасы атанған әл-Фараби саяси теория қайырымды басқаруды сақтау мен оны ұйымдастырудың тәсiлдерiн, қала тұрғындарына қайырымдылық пен игiлiктiңқалайкелетiндiгiн және бұл нәтижеге қандай жолмен жетуге болатындығын оқытып үйретедi деп атап көрсеттi. Өзiнiң саяси көзқарастарын ол «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастарытуралы», «Мемлекеттiк билеушiнiң нақыл сөздерi» және «Азаматтық саясат» трактаттарында кеңiрек баяндайды.
Л Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарыныңкөзқарасы» еңбегі
Әл-Фараби «Қайырымды қала тұрғындарыныңкөзқарастарытуралы» трактатында қала тұрғындарын бес топқа бөледi. Оныңойынша, «қайырымды қала бес түрлiадамдартобынанқұралады: ең құрметтiадамдардан, шешендерден, өлшеушiлерден, жауынгерлерден және байлардан». Әл-Фараби ең құрметтiадамдарғаақылдыларды, пайымдағышадамдарды, маңыздыiстердебеделгеиеболғандардыжатқызады. Екiншiтоптағышешендерге — дiниқызметкерлердi, ақындарды, музыканттарды, хатшыларды сол сияқты шығармашылықжұмыспенайналысатындарды, ал өлшеушiлерге-есепшiлердi, дәрiгерлердi, астрологтарды, математиканыоқытушыларды қосады. Әл-Фарабибойынша, байлардегенiмiз — қаладабайлықтабатындар, егiншiлер, мал өсiрушiлер, саудагерлер, қолөнершiлер.
Әл-Фарабиқайырымды қала басшысындаалтытүрлiқасиетболукерекдепесептейдi. Олар: даналық, асқан пайымдымдылық, сенiмдiлiк, ойлауқабiлетiнiңжоғарыболуы, соғысөнерiнжетiкбiлуi, денсаулығының мықты болуы.
«Қайырымды қала» трактатындаәл-Фараби әлеуметтiк әдiлеттiлiк пен еркiндiктi орнықтыратын — iзгiлiктi қоғам туралы ой қозғайды.
Әл-Фараби басқарудықайырлы және қайырсыздепекігебөлді. Қайырлы, білімді, мәдениетті басқару халықты бақытқабастайды, олардыңіс-әрекетін, ерік-қасиетін осы жолғабағыттайды. Ол үшін басқару заң күшіне, игітәжірибегенегізделуітиіс. Ал қайырымсыз, наданбасқарудатерісәрекеттер мен жаманқасиеттер бой алады. Сондықтанолнадан адам басқарған, озбырлыққасуйенген, қайырымсыз, қаталмемлекеттіктәртіптіөткірсынайды. Ол мінсізмемлекеттіуағыздайды.
Ж. Баласағұнидің мемлекеттіліктуралықоғамдық, саяси және философиялықкөзқарастары
Қараханәулетібилікжүргізгендәуірдеұлан-ғайырөлкеніалып жатқан осы мемлекеттің басқару тәртібінбелгілейтінережелер, сондай-ақ, қоғаммүшелерінің құқықтары мен міндеттерінайқындайтынтиісті заңдар жоқеді. Міне, елдегі осы олқылықтыңорнынтолтырумақсатыменБаласағұниөзінің “Құттыбілік” дастанынжазды. Демек, дастанбелгілібірмағынадаелдегі Ата заң (Конституция) қызметінатқарған.
Баласағұнидастандапатшалар мен уәзірлердің, хан сарайықызметкерлері мен елшілердің, әскербасылар мен нөкерлердің, тәуіптер мен аспаздардың, диқандар мен малшылардың, т.б. қоғаммүшелерініңмінез-құлқы, білімдәрежесі, ақыл-парасаты, құқықтары мен міндеттеріқандайболукеректігінжеке-жекебаяндапшығады.
Ақынмәселеніәмірші-патшаныңөзіненбастайды. Ел-жұрттыбасқаратын адам – ақыл-парасатыұшан-теңіз, ниетітүзу, сөзішырын, білім мен өнергежетік, қолыашық, пейілі кең, жүзіжарқын, ешкімгекексақтамайтынжанболуышартекенінайтады. Ел басқарған әкімдердікүншілдік, ашкөздік, сауық-сайранғақұштарлық, қатыгездік, кекшілдік сияқты жаманқылықтардансақтандырады.
Бұдан кейін ақын патшаның бас уәзірдің міндеттерін тізбектеп, зор білгірлікпен айтып шығады. Бас уәзір халықтың талап-тілектерінпатшаға, ал патшаныңайтарой-пікірін, жарлықтарын халыққа жеткізіп отыруы тиіс. “Құтты білікте” елшіге қойылатын талаптар егжей-тегжейлі сипатталыпжазылған. Елшіерекшезерек, өзікөрікті, көп тілбілетін, шешен,жақсыаңшы, құсбегі, жұлдызшы (астролог), түс жорибілетін, музыкант сияқты көптегенқасиеттергеиежанболуықажет. Осылайшадастандаосылайшаелдегібарлықлауазым, кәсіпиелерінеқойылатынморальдік-этикиалықталаптарсипатталыпкөрсетілген.
