Темір
Кен өндіру орындарының түрлері
Темір рудалы кен орындары барлық генетикалық топтарда кездеседі, кен тас өндіру қорының басты ролі метаморфогенді және шөкпе кен орындарына жатады; маңызды мәні скарналы және магмалы кен орындарында.
Орлар мен өндіру.
Темір кенінің әлемдік қоры шектелмеген. Олардың жалпы қоры 350 млрд т., құрайды зерттелгені 185 млрд. т.бағаланады. Шет елдерде темір кенінің негізгі қоры КХР, Бразилияға, Канадаға, Индияға, АҚШ, және Австралияға келеді. ТМД 1/3 жалпы зерттелген әлемдік кендер есептеледі. 80 Украинаға келеді, еуропалық елдің бөлігінің орталық аудандарында, Қазақстанда, Уралда шоғырланған. Сібір аудандарында Қиыр Шығыстар жетерліктей зерттелген темір кендерімен қамтылмаған. ТМД еллдерінде ең ірі кен орындарына қоры 1 млрд т, ірі – 300 млн т. 1 млрд т, дейін, орташа – 50 -300 млн. дейін т, ұсақ қорларға 50 млн т. аз емес.
Әлемдік темір кен тасын өндіру қазіргі уақытта 900 млн т. құрайды және 50 елдерде жүзеге асады. Ірі көлемде өндіру Австралияда,АҚШ,Бразилия (75 тен 100 млн т жыл сайын) Канада, Индияда,Францияда, ОАР, Швецияда, Либерия елдерінде жүреді. ТМД кен тасын өндіруде әлемде бірінші орынды алады(245 млн.т.). Негізгі кен өндіру көлемі (72,2%) матаморфогенді темірлі кварцқа келеді және ортақ орны бар бай тотығу темір кен тасына келеді. Магнитті кен тасын өндіру 19% құрайды, титанды магнитті – 9 %, буртемірлі және сидерлі – 4%:
Темір кен тасының әлемдік бағасы 16 дан 20 долл. 1 т үшін өзгеріп отырады құйынғанда 30долл. 1 т. жетеді.
Марганец
Өндірістік мәні бар марганецті кен орындары келесідей түрлері бар: гидро термалды; скарнолды; метаморфизді (браунит гаусманитті); жанартауды шөкпенді (браунит гаусманит псиломеланды); шөкпенді (родохрозит псиломелан пиролюзитті).ТМД негізгі ролді шөкпенді кен орындары алады ал шет елдерде кен орындарын желге мүжілуі.
Қорлар мен өндіру. Марганец кендерінің әлемдік қоры 18млрд құрайды соның ішінде 2,4 лрд т, ТМД елдерінде, 13 млрд т ОАР, 200 ден 500 млн дейін Габонда, Австралияда, Бразилияда және Индияда. Темір марганецті конкрецияның қорлары мұхит түбінде 1,7 млрд т бағаланады. Зерттелген әлемдік кен қорлары 4,2 мрд т жетеді олардың көп бөлігі ТМД және Габонаде (400 млн т.)шоғырланған; ОАР, Бразилияда және Австралияда 50 млн т өндірістік қорлар зерттелген. Марганец кен орындарының ірі қорлары ТМД да Украинада және Грузияда бар; салыстырмалы түрде кішкене кен орындары Уралда, Қазақстанда, Батыс Сібірде, Қиыр Шығыста. Айтарлықтай ірі кен орындарының қорына 150 млн т асатын жатады, ірі кен орындарына – 75 тен 150 дейін, орташа -25 тен-75 дейін және ұсақ -25 млн т. аз. Бірегей кен орындарының қоры 1 млрд т асады.
Марганец кенің 30 дан аса елдер өндіреді. Әлемдік өндіру көлемі соңғы жылдарда айтарлықтай ұлғайып 25млн т жеткен, бұл санның 50% жуығы ТМДкеледі. Айтарлықтай көлемде (1,7-5,5 млн т) марганецті кенің өндіреді ОАР, Бразилия,Австралия,Габон,Индия. Кентастың 1 т құны 70 доллар ферромарганец -400доллар.
Бақылау сүрақтары:
1.Минералдардың зерттеу әдістері
2.Региональды метаморфизм
3.Метаморфтты түзілу үрдістері
4.Экзогенді түзілу үрдістері
5.Эндогенді түзілу үрдістері
6. Минералдардың парагенезисі
7.Петрография
8. Өнеркәсіп тау кен орындары
Глоссарий:
Эндогенді (немесе гипогенді, тереңдік) процестер жер қыртысында жүреді және магматикалық әрекетпен байланысты.
Эгзогенді (немесе гипергенді, үстірт) процестер жер бетінде немесе жер бетіне жақын жерде, сондай-ақ атмосфера мен гидросферада өтеді. Биогенді процестер, яғни организмдердің өмір сүру әрекетімен байланысты процестер де осыған жатады.
Эндогенді және эндогенді процестер нәтижесінде пайда болатын минералдар мен тау породалары жер қыртыстарындағы жағдайлардың физико-химиялық өзгеруінен түрленуге ұшырайды – метаморфизм.
Блиц-тест
1. Жер қабатында физико-химиялық үрдістердің нәтижесінде түзілетін, құрамы мен құрылысы біртекті болатын табиға заттар:
A. Минералдар
B. Теодолиттер
C. Кварциттер
D. Сталакиттер
E. Сталагмиттер
2. Минералдардың таралуы:
A. Барлық жер қабаты, барлық тау жыныстары және пайдалы қазбалар кен орындары
B. Тау жыныстарының көпшілігі, жер қабатының кей бөліктері
C. Барлық пайдалы қазбалар
D. Жер қабатының қатты бөліктері
E. Қатты пайдалы қазбалардың бөліктері
3. Өзінің қасиеті мен құрамы бойынша минералдарға ұқсас синтетикалық өнімдер:
- Жасанды минералдар
- Синтетикалық минералдар
- Органикалық минералдар
- Бейорганикалық минералдар
- Тәжірибелік минералдар
