Нарықты зерттеу және сегменттеу — өндірушілер мен тұтынушылар нарық арқылы әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны. Осыған сүйенсек, нарық — бұл нарықты зерттеу және сегменттеудің іске асырылу механизмі, бұл «не, қалай, кім үшін өндіру керек?» мәселелері баға, сұраныс пен ұсыныстың көмегімен шешілетін өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы зерттеу және сегменттеу қатынастар жүйесі. Сатуға арналған өнімдерді өндіру орын алған жердің бәрінде нарық пайда болады.Нарықты зерттеу және сегменттеудің қызмет етуі белгілі оның элементтерінің болуын қажет етеді. Бұл элементтер жиынтығы нарықты жүйені құрайды.
— өнірушілер мен тұтынушылар;
— жеке меншік немесе аралас меншік;
— баға белгілеу;
— сұраныс пен ұсыныс;
— бәсеке;
— шектелген мемлекеттік араласу.
Нарықты шаруашылықтың субъектілері:
1. Үй шаруашылықтары — адамзат капиталының өндірісін, қайта өндірісін қамтамасыз ететін, қандай да бір фактордың меншік иесі болып табылатын, өз мұқтаждықтарын максималды қамтамасыз етуге талаптанатын, шешімді жеке-дара қабылдайтын құрамында бір немесе бірнеше тұлғалар бар зерттеу және сегменттеу бірлік, яғни мұның бәрі түтынушылар.
2. Фирма (кәсіпорын) — өнімдерді сату мақсатында дайындау үшін өндіріс факторларын қолданатын, пайданы максималдандыруға талпынатын, шешімді жеке-дара қабылдайтын зерттеу және сегменттеу бірлік.
3. Мемлекет — бұл үкіметтік және мемлекеттік мекемелер.
Нарықты шаруашылықтың бұл субъектілері әрқашан сатушы және сатып алушы рольдерін атқарады. Олай болса, нарық мүмкін болатын барлық арымдардың ортасында болады: ақшалай — сатып алушылардан сатушыларға сатып алынған тауарлар үшін төлем түрінде; материалдық ағымдар — сатушылардан сатып алушыларға ресурстар, өнімдер, қызметтер, тауарлар түрінде. Мұндай жағдай кері байланыс жүйесін құрады, мұның өзі кез-келген зерттеу және сегменттеудің тұрақтылығы мен тиімділігінің шарты және ең бастысы нарьқтың негізгі функциясы болып табылады.
Нарықтың күрделі зерттеу және сегменттеу жүйе ретінде өзіндік құрылымы бар. Нарықтарды ажырату критерийлері көп және олардың бәрі нарықты қатынастардың әр түрлі қырларын сипаттайтындықтан маңызды болып табылады.
Сонымен қатар, әр зерттеу және сегменттеу жүйенің түпкі мақсаты түрлі зерттеу және сегменттеу мақсаттағы тауар өндіру арқылы іске асырылатын тұтыну болғандықтан, негізгі критерийі нарықтың нарықты қатынастар объектілерінің зерттеу және сегменттеу мақсатына қарай жіктелуі болып табылады.
Атақты Л. Эрхардтың айтуы бойынша, «нарықты зерттеу және сегменттеудан жоспарлы зерттеу және сегменттеуға өту оңай, керісінше, жоспарлы зерттеу және сегменттеуны еркін нарықты шаруашылықпен ауыстыру асқан қиыншылық тудырады».
Нарықтың атқаратын қызметтері:
— реттеуші;
— ақпараттық;
— санациялық
— делдалдық;
— баға белгілеу.
Нарық күрделі құрылымнан тұрады. Зерттеу және сегменттеу құрылым келесімен анықталады:
— меншік формасы;
— тауар өндірушілер құрылымы;
— сауда түрлері;
— жекешелендіру және мемлекетсіздендіру деңгейімен.
Құрылымы бойынша нарықты келесі критерий бойынша бөлуге болады:
1. Нарықты қатынас объектілерінің зерттеу және сегменттеу мүдделері бойынша:
— тауар мен қызмет нарығы;
— өндіріс факторлар нарығы;
— қаржы нарығы;
— ақпарат нарығы.
2. Географиялық орналасуы бойынша:
— жергілікті;
— аумақтық;
— ұлттық;
— әлемдік.
3.Бәсекенің шектелу деңгейі бойынша:
— жетілдірілген бәсеке нарығы;
— монополистік бәсеке нарығы;
— олигополия нарығы;
— монополия нарығы.
4. Нарық қатынас субъектілерінің түрлері бойынша:
— көтерме сауда нарығы;
— бөлшек сауда нарығы;
— ауылшаруашылық өнімді мемлекеттік сатып алу нарығы.
5. Заң нормаларына сәйкестігі бойынша:
— ресми нарығы;
— қара базар нарығы.
Нарықты инфрақұрылым-институттар (ұйымдар, фирмалар, мекемелер) жиынтығынан тұрады, оның мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты жағдай қалыптастырады және қызмет көрсетеді. Нарықты инфрақұрылымның элементіне-тауарлық, қор биржасы, еңбек биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметтер, ақпараттық жүйелер, коммерциялық банктер, көтерме сауда орталықтары, аукциондар, жәрмеңкелер және т.б. жатады. Нарықты зерттеу және сегменттеудің бой көтеруі нарықты инфрақұрылым негізгі элементтерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объектілер қалыпты зерттеу және сегменттеу нарықты қызметті қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:
— топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
-бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
— өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық көтерме сауда кәсіпорындары;
— акционерлік кәсіпорын мен бірлестіктер қаржысына құралған қоймалар, элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
— коммерциялық банктердің коммерциялық несиелер арқылы қызмет жасауы, ол несиелер құрылтайшы-кәсіпорын пай жарнасынан немесе акционерлік негізде құрылуы керек;
— коммерциялық ақпараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетингтік бөлімдер;
— жарнамалық сипаттағы қызмет үшін құрылтайшылар;
— сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және құқықтық қызметтер жатады.
