Еңбек ақы еңбекті мотивациялаудың негізгі нысаны ретінде

Сурет 14 - Еңбек ақының жүйелері және нысандары

Жалакының кесімді нысаны кызметтің көлемдік, сандық көрсетіштерін жақсартуды ынталандырады. Ол учаскелерінде қол еңбегінің немесе машиналы-қол басымдылығы жағдайында қолданылады; дәл осы жағдайда өндірілген өнімнің көлемін және оның сапасын және еңбек мөлшерін белгілеудің негізділігін ескеру қажет.

Мерзімдік	Кесімді
Еңбекақының жүйелері Жай мерзімдік	тікелей кесімді тікелей сыйлық кесімді дамушы көтеріңкі

Сурет 15 – Еңбек ақының пішіндері

Кесімді нысаны мына жағдайларда қолданылады:

• тікелей жұмысшының немесе олардың бригадасының жұмыстарының сандыкқ көрсеткіштерінің бар болуы;

• жұмыcшының өндірімен немесе орындалған жұмыстың көлемін арттыру мүмкіншілігі;

• осы учаскеде жұмыcшылapды өнім өндірімнің не­месе орындалған жұмыстың көлемін онан әрі арттыруды ынталандыру қажеттілігі;

• орындалатын жұмыc көлемін дәлме-дәл есептеу мүмкіншілігі;

• техникалық негізделген еңбек мөлшерін қолдану.

Еңбекақының кесімді нысаны мына төмендегі жағдайларда пайдалануды ұсынуға болмайды, егер де:

• өнімнің сапасы нашарласа;

• техникалық тәртіптемелер бұзылса;

• жабдықтардың қызмет көрсетулері нашарланса;

• қауіпсіздік техника талабы бұзылса;

• шикізаттар және материалдар артық жұмсалса.

Еңбек ақының мерзімдік нысанында қызметкерлерге eңбекақы белгіленген тарифттік мөлшерлемеге немесе өндірісте ңақты жұмыс іcтеген уақытындағы қызмет ақысын қарай белгіленеді.

Еңбек ақының мерзімдік нысаны жұмыс істеушілердің көтеру және еңбек тәртібін нығайтуды ынаталандырады. Еңбек мерзімдік ақы төлеу нысанын қолдану жағдайы:

• егер де жұмысшы машиналар немесе агрегаттардың өнімділігін арттыру есебімен өнім шығаруды молайтуға ықпалын тигізе алмаса;

• егер де қажетті келісімді бағалауды белгілеу үшін өндірімнің сандық көрсеткіштерінің жоқ болуы;

•ақы төлеудің мөлшері дұрыс қолданған жағдайда. Еңбекке мерзімдік ақы төлеу нысанын қолдану шарттары:

• учаскелерде жұмыс орындарында жұмыстың бас көрсеткіші больш табылатын өнімнің және жұмыстың жоғары сапалылығын қамтамасыз ету;

• жабдықтарға қызмет көрсету деп орындалған жұмыстар, сол сияқты конвейерлік желістегі реттелмеген ырғақтар;

• жұмыстарда көп қажет ететін шығындарды есептеу және еңбекті мөлшерлеу, экономиқалық мақсатқа сәйкес, сол сияқты қызметкердің еңбегі толық мөлшерлеуге келмейді;

• жұмыстарда нысандық мөлшерлеудің болуы және олардың нәтижелерін ескеру, алайда бұл жұмыстардың өндірілімнің орындалуы негізгі көрсеткіштерге жатпайды.

Еңбек ақының мерзімдік нысаны үшін негізгі екі еңбек ақы жүйесі тән: жай мерзімдік және мерзімдік сыйлықақы.

Қызметкердің еңбекақысының мерзімдік жүйесінде уақыттың бір бөлігінде анықталуы мүмкін:

ЕА _жм= М х Т

Мұндағы, М – жұмысшының тиісті разрядының сағаты тарифтік мөлшерлемесі;

Т- өндірісте нақты орындалған жұмыстың уақыты, сағаты (күндері).

Қызмткердің еңбекақысының мерзімдік сыйлықақысы жүйесінде мына формула арқылы анықталуы мүмкін:

ЕА_мс= М х Т(1+М+К+П/100)

мұндағы, М- белгіленген көрсеткіштерді тарифтік мөлшерлеуге және сыйлықақы шартына сай орындалған сыйлықақы мөлшері (%);

К – белгіленген көрсеткіштердің артығымен орындалғаны және сыйлықақы шартына сай проценттік сыйлық мөлшеру (%);

П- белгіленген көрсеткіштердің артығымен орындалғаны және сыйлықақы процентінің шарты.

Сурет 16 - Жоғары еңбек ақы мен өндіріс көрсеткіштерінің өзара байланысы

Еңбек ақы екіге бөлінеді:

· негізгі;

· қосымша.

Негізгі — бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшін, орындаған жұмыстары мен өнеркәсіптік өнімдерінің саны мен сапасы үшін белгіленген бағалар мен қызметақы бойынша есептелетін еңбек ақы.

Негізгі еңбек ақының құрамына мыналар кіреді:

· жұмыс істеген уақытына тарифтік ставкалар, қызметақы, кесімді бағалар немесе орташа табыстар бойынша есептелген еңбек ақы;

· қызметпен өткерген жылдары үшін үстеме;

· жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді ақы алушыларға қосымша қызмет (материалдардың сәйксесіздігі, өңдеудің күрделілігі, құрал- сайман мен жабдықтың икемсіздігі);

· кесімді ақы алушыларға үстемелі бағалар бойынша қосымша ақы;

· ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудің бекітілген тәртібіне сәйкес төленген сыйақылар, қосымшалар;

· мерзімінен тыс уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы;

· түндегі жұмыс үшін қосымша ақы;

· жұмысшының кінәсі жоқ тұрып қалуға төлемдер;

Қосымша – бұл қызметкердің кәсіпорында жұмыс жасамаған уақытына ҚР заңдарына сәйкес есептелген еңбек ақы.

Қосымша Еңбек ақының құрамына кіретіндер:

· балаларын тамақтандырушы аналарын жұмысындағы үзіліс уақытына төлем ақы;

· жасөспірімдердің жеңлдік сағаттарына төлем;

· мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындауға жұмсалған жұмыс уақытына төлем;

· негізгі және қосымша демалыстар уақытына төлем;

· пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы;

· шыққанда берілетін жәрдем ақы.

Негізгі және қосымша еңбек ақылар еңбек ақы қорын құрайды.

Еңбек ақы қорының құрамына еңбек ақының барлық түрлері, әртүрлі сыйақылар, үстемелер, қосымша ақылар, заңға сәйкес қызметкердің жұмыс жасамаған уақытына есептелген ақша сомаларын қоса алғанда, ақшалай немес натуралды нысанда есептелген жеке әлеуметтік жеңілдіктер қосылады.