Литосфераны қорғау бойынша шаралар. 4 страница

Экологиялық қауіп қатер. Экологиядагы «оргонизм-орта» бирлиги заны-коршаган орта тиршиликтин болу мумкиндтгин ж/е онын жеке белгилерин аныктайды.Организм мен ортанын бул бирлиги,орта мен ондагы тиршилик ететин организмдер арасындагы энергия агыны негизинде уздиесиз журип жататын зат пен информация алмасу натижесинде тиршилик процестери журип,дамиды. Кез-келген оргонизмнин тиршилиги ушин колайлы,не колайсыз болып саналатын факторлар асертнин белгили интервалы болады. Организмнин кажеттилигине сайкес келетин жане онын даму ушин колайлы жагдайлармен камтаиасыз ететин фактордын сан молшери ОПТИМУМ,ал организм ушин колайсыз молшери ПЕССИМУМ аймагы деп аталады.Сонгы жагдайда организмнин тиршилик процестери басынкы куйде болып,бул онын дамуына кери асерин тигизеди.

Экологиялық жағдай шаруашылык пен озге де кызмет немесе табиги процестердін нәтижесінде коршаган ортада халык денсаулыгына экожуйеге осимдиктер мен жануарлардын генофондына улкен кауіппен озгеріс әкелетін белгілі бір аймақтағы экологиялық ақуал. Аймақтығы экологиялық жағдайды анықтау үшін қоршаған ортаның жәй-күйін нашарлап отыратын факторларды анықтау арқылы экологиялық қалайсыздық деңгейін тұрақтындыру үшін халық деңсаулығына әсер ететін барлық әсерлердің зияндылықтарына ескерте отырып әс шара жүргізіледі.Комиссия аймақтың экологиялық жағдайын тудырушы себептері аймактык шекараларды эклоогиялық жагдайды тудырушы себептерду аймактык шекаралады нашарлытын барлық факторлары аныктайды.Он нәтиже берген жумыстар аймактык экологиялык жағдайда нашар б/н жагдай ластану денгейін б/ты апат аймагы деп аталады.

Экологиялық нормативтер ұғымы. барлық табиғатты қорғау іс-шараларының негізгі қоршаған орта сапасын нормау болып табылады. Бұл термин қоршаған ортаға адамның әсер ететін іс-әрекетінің шектеулі нормативтерін белгилери: -адамның экокауыпсыздыгы; адам, жануарлар мен осимдиктер генофондын сактауды; туракты даму жагдайында табиги ресурстарды тиімді пайдалану мен калпына келтіруді қамтамасыз етеді.

Қоршаған орта сапасы мен оларға әсер ететін факторлардың нормативтері төмендегідей:Санитарлық-гигиеналық нормативтер, зиянды заттардын концентарциясы- физикалык факторлар. 2. өгдірістік шаруашылык нормативтері: курамына зиянды заттар бар агызынды сулардагы олардын концентрациясы, табиги орта компонентердин молшери, ондиристик нормативтер 3. комплексти нормативтер. Қазіргі кезде табиғи сулар ұшін зиянды тигізбейтін мөлшері концентрациясы 1900ШМҚ,атмосфералық ауа үшін-130ШМК болып табылады.

Химиялык жане биологиялык ластанган сулардын адам денсаулыгына асерi. 1)мышьяк. Биосферада мышьяктын барлык жерде таралуына карамастан, су коздерi суында байкалган мышьяктын коп болiгi онеркасiптiк шыгарындылардын салдарынан болган. Адам орг мыш жалпы тусуiн еске алатын болсак, онда аз молшерде тускен кезде осы урдiстегі судың yлесi аса аз болады. Бiрак ауыз суда мыш молшерiнiн денгейi 0,05мг/л болса онда ол касiби арекетте душар болмаган адам ушiн тамак аркылы жалпы тусуiне тен немесе артык болуы да мумкiн. Мыш канга туседi, одан кейiн бауырда, булшыкетте, буйректе болады, содан сон зармен шыгады. 2) хром табиги суларда хромнын валенттiлiгіне судын кышкылдыгы асер етедi. Бейресмилiк pH магынасы болганда уш валенттiк хром ерiтiлмейтiн гидроксидке айналады. Орг болатын хромнын адамга колайсыз асерлерi алты валенттiк хроммен байланысты. Адам ушин эссенциалдык тури деп саналатын уш валенттiк хром iс жузiнде улы емес. Жогары дозаларда алты валенттiк хром адамнын ас корыту жуйесiнiн катерлi iсiк тауекел факторларынын бiрi болады. 3) сынап. Адам орг сынап ешкандай физиологиялык функция аткармайды. Жапонияда минамата ауруы байкалган, ол орталык жуйке жуйесiн закымдаумен, сойлеу кабiлетiнiн бузылуымен, кору мен есту касиеттерінін нашарлауымен сипатталады.

Жер планетасының биосферасы – адам және басқа барлық тірі организмдердің тіршілік ету ортасы.Бұл-планетадағы тірі заттардың тіршілік аймағы.Биосфераның құрылымы,құрылысы және энергетикасы онда тіршілік ететін тірі организмдердің тіршілік процестердіңжиынтығымен анықталады.Планетатүгелдей биосфера емес.Оның жоғарғы шегі теңіз деңгеінен озон қабаты,20-25 км –ге дейін,ал құрлықта 2-3 км мұхит түбіне дейінгі аралықты алып жатыр.Жер планетасында мекендейтін халық саны соңғы жылдары өте жоғары қарқынмен өсуде. Бұл адамзат қоғамы үшін жаңа проблемалар туғызары анық.Өте ертедегі тарихи кезеңдерден бастап өткен ғасырдың басына дейін халық саны аштық пен әртүрлі эпидемиялар әсерінен біресе азайып,біресе көбейіп,бірнеше жүз. Арасында ауытқып отырды.Тек ХVII-XIX ғасырларда жағдай біршама өзгерді.1960жылдарға қарай халық саны 3 млрд-қа,1975жылы 4млр-қа, 1987жылы 5млр-қа жетіп, жылына шамамен 90 млн-ға артып отыр.

В.ИВернадскийдің биосфера туралы ілімі. Биосфера ұғымы алғаш рет ғылымда 19ғ. Француз ғалымы ЛАмарк ал кейін термин ретінде австралиялық ғалым ЗЮСС қолданды.Биосфера,тіршілік аймағы туралы ғылыми ілімді жетілдірген орсы ғалымы Вернадский болды.Ол биосферадеп тіршілікті түзуде маңызды роль атқаратын жер қабатын түсінді.Тіршілік жер бетінің материясын құрайтын атомдардың көп бөлігін қамтуда деп жазды Вернадский Оның әсернен бұұл атомдар үздіксіз қозғалыста болады.Осы атомдардан әрдайым алуан түрлі қосылыстар түзіледі.Бұл процесс үзіліссіз ондаға млн жылдар бойы ертедегі археозой дәуірінен қазіргі кезге дейін жүруде жер бетінде бүкіл тірі организмдер сияқты үнемі әсер ететін, соңғы нәтижелері б\ша мықты да қуатты мұнай асқан химиялық күштер жоқ.Сондықтан Вернадскийдің тірі организмдерді негізгі өзгертуші күштер деп ерекше атап көрсетті.Сонымен биосфера деп тіршілігі бар кеңістікті яғни тірі организмдер немесе олардың тіршілік өнімдері кездесетін жерлерді айтады.Вернадскитйдің биосфера туралы ілімі жердің бигеологиялық даму кезеңдері ұзақ уақыт бойынша жүретін энергия мен заттар айналымының өнімі ретінде биосфераның құрылуына тірі заттың планетарлық геохимиялық рөліне негізделген. Биосфера атмосферадағфы шекарасы 20-25 мкм биіктікте азон қаьатына дейін жетеді. Азон қабаты жер бетіндегі тіршілікті күннің ультракүлгін сәулелірінен қорғайды.Зеңді саңы және кейбір бактериялардың споралары 22 км биіктікте табылған.Кейбір тірі организмдер қысымы 100 атом жоғары су тереңдігінде тіршілік ете береді. 12 мың атотм дейінгі қысымға шыдайтын бактерияларда бар.

Тірі заттар және оның құрамы. Біздің планетадағы тірі заттың сапалық құрамы бірнешеэлементтерден тұрады,олар-сутек,оттек,азот,фосфор,көміртек және күкірт-барлық тірі заттар құрамының негізгі элементтері болып,биогенді элементтер деп аталады.Олардың атомдарытірі организмдерде су мен минералдық тұздармен бірге күрделі молекулалар түзеді.Тірі зат құрамындағы органикалық қосылыстар негізінен,белоктар,көмірсулар,липидтер,нуклейн қышқылдары, т.б түрінле кездеседі.Көмірсулар-көміртек, сутек пен оттектен тұратын органикалық қосылыстар.Олардың жалпы құрамын СНО формуламен өрнектеуге болады.Белоктар-организмдегі ең негізгі күрделі қосылыстар.Олар 20түрлі амин қышқылдарын молекулаларынан құралады.

Ле Шателье-Браун принципі, Ле Шателье — Браун принципі, тепе-теңдіктің ығысу принципі — жүйені термодинамикалық тепе-теңдік күйден ауытқытатын сыртқы әсердің салдарынан сол жүйедегі тепе-теңдік осы әсерді әлсірететін (немесе оған қарсы әсер ететін) реакция бағытына қарай ығысатындығын тұжырымдайтын принцип. Жүйедегі тепе-теңдіктің ығысуына реагенттер мен өнімдердің концентрацияларының, қысымның (газдар үшін) және температураның өзгеруі әсер етеді. Тепе-теңдік күйге келген жүйеде тура және кері реакциялардың жылдамдықтары бірдей болады. Жүйедегі азот немесе сутектің концентрациясын арттырғанда Ле Шателье принципі бойынша тепе-теңдік олардың концентрациясын кемітетін, яғни аммиак түзілетін бағытқа қарай ығысады. Керісінше, жүйедегі аммиак концентрациясын арттырғанда тепе-теңдік аммиактың концентрациясын азайтатын, яғни сутек пен азот түзілетін реакция бағытына қарай ығысады. Тура реакция жылу бөле жүретін болғандықтан жүйенің температурасын жоғарылатқанда тепе-теңдік Ле Шателье принципі бойынша сол әсерді бәсеңдететін, яғни жылу сіңіре жүретін реакция бағытына, яғни сутек пен азоттың түзілу реакциясы бағытына қарай ығысады. Керісінше жүйенің температурасын төмендеткенде тепе-теңдік жылу бөле жүретін реакция бағытына қарай ығысады.Қысымның тепе-теңдікке әсерін болжау үшін реакция теңдеуінің сол және оң жақтарындағы молекулалар сандарын салыстыру керек. Қысымды ұлғайтқанда Ле Шателье принципі бойынша тепе-теңдік молекулалар саны азаятын, яғни аммиак түзілу реакциясы бағытына қарай ығысады. Керісінше қысымды кеміткенде тепе-теңдік молекулалар саны көбейетін жаққа ығысады. Егер қайтымды реакция теңдеуінің оң және сол жақтарындағы молекулалар саны бірдей болса, онда қысымның өзгеруі тепе-теңдіктің ығысуына әсер етпейді. Ле Шателье принциін 1885 ж. А. Ле Шателье (1850 — 1936) тұжырымдап, ал теорилық тұрғыдан 1887 ж. К.Ф. Браун (1850 — 1918) негіздеген.

Заттар айналымының ролі үлкен геологиялық және кіші биохимиялық,биогеохимиялық айналымдар. Планетадағы барлық заттар үнемі айналымда болады.Күн энергиясы жер бетінде 2 зат айналымын қамтамасыз етеді:улкен геологиялық және кіші геологиялық.Биосферадағы заттардың үлкен айналымы негізгі 2 кезеңнен ерекшеленеді.Жер дамуының геологиялық өне бойында жүріп келетін және биосфераның дамуында негізгі роль атқаратын планетарлық процесс.Геологиялық зат айналымы тау жыныстарының түзілуінен үгілуімен және бұзылған өнімдердің сынықтармен химиялық элементтердің кейн басқа жерге ауысуымен байланысты.Бұл процесстердегі басты рольды су мен топрыақ бетінің термиялық қасиетіи күн сәулелерінің сіңірілуімен шағылуы жылу өткізгіштігі және жылу сыймдылығы атқарылады. Жер бетінің тұрақсызь гидротермиялық жағдайы атмосфера айналымының планеталық жүйесімен бірге жер дамуының бастапқы этаптарында құрлықтарды мұхиттарды және қазіргі геосфарны түзумен байланысты болды.Биосфераның қалыптасуымен үлкен айналымға организмдердің тіршілік өнімдеріде қосылды.геологиялық айналым тірі организмдерді қоректік элементтермен қамтамасыз етіп көбіне олардың тіршілік етуін анықтайды. Биогеохимиялық айналымдар. организмдер тіршілігінің барысында биосфераның әртүрлі құрылымдық бөлімдері арасында жүретін энергиямен зат айналымын яғни химиялық элементтердің тірі организмдердің қатысуымен қозғалуын және өзгеруін беогеохимиялық айналымдар деп атайдыы.Химимялық элементтер биосферада биологиялық айналымның әртүрлі жолдарымен тірі затпен жұтылып энергиямен қамтамасыз етіледі де сосын тірі затты тастап жиналған энергияны сыртқы ортаға беріп үздіксіз айналымда болады.Осындай үлкенді-кішілі тұйық жолды Вернадскийдің беогеохимиялық айналымдар деп атады.Бұл айналымды екі типке бөлуге блады:1)газ тәрізді заттардың атмосферадағы немесе гидросферадағы айналымы 2. Жер қыртысындағы шөгінділер. Көміртегінің айналымы. фотосинтез үшін көміртегінің көзі атмосферадағы немесе суда еріген көмірқышқыл газы болып табылады.Өсімдіктер түзген органикалық заттың құрамында көміртегі қоректену тізбегі бойынша тірі не өлі өсімдік ұлпалары арқылы өтіп,тыныс алу,ашу немесе отынның жануы нәтижесінде көмірқышқыл газы түрінде атмосфераға қайтады Көміртегі циклының ұзақтығы үш-төрт жүз-жылдаққа тең. Азот айналымы. Өсімдіктер азотты ыдыраған өлі органикалық заттан алады.Бактериялар ақуыздардың азотын өсімдіктер сіңіре алатын түрге өткізеді.Атмосферадағы бос азотты өсімдіктер тікелей сіңіре алмайды.Бактериялар мен көк жасыл балдырлар атмосфералық азотты байланыстырып,топыраққа өткізеді.Көптеген өсімдіктер оладың тамырларында түйнектер түзетін азот-фиксациялаушы бактериялармен симбиоз түзеді.Өлген өсімдіктерден немесе жануарлардың өлекселерінен бактериялардың басқа топтарының іс-әрекеті нәтижесінде бос түрге өтеді де қайтадан атмосфераға қайтады. Фосфор мен күкірттің зат айналымы.Фосфор мен күкірт тау жыныстарында болады.Тау жыныстарының бұзылуы мен эрозиясының әсерінен топыраққа өтеді де,оларды өсімдіктер пайдаланады.Редуцент-ағзалардың тіршілік қызметі нәтижесінде олар қайтадан топыпаққа қайтады.Азот пен фосфор қосылыстарының бі бөлігін жауын сулары өзендерге,одан теңіз бен мұхитқа қарай шайып,оны балдырлар қолданады. Оттегінің циклі Жердегі оттегінің циклі шамамен 2000жылда,судың* шамамен 2млн.жылда жүріп өтеді.Бұл заттардың атомдары Жер шарында әр түрлі тірі зат арқылы өткенАтмосферадағы оттегінің мөлшері біртіндеп артты.Соңғы600млн.жылда зат айналымдардың жылдамдығы мен сипаты қазіргі кездегі деңгейіне жақындады.

Биогеохимиялық негізгі: көміртегі, азот, оттегі, фосфор, күкірт айналымы. Тірі ағзалар биосферада маңызды биогенді элементтердің зат айналымын жүзеге асырады.Олар кезектесіп тірі заттан бейорганикалық материяға өтіп отырады.Бұл циклдер екі негізгі топқа бөлінеді:газдардың айналымы және шөгінді заттар айналымы.Біріншісінде элементтердің негізгі көзі-атмосфера (көміртегі,оттегі,азот)екіншісінде-таулы шөгінді жыныстар(фосфор,күкірт және т.б)болып табылады Көміртегінің айналымы. фотосинтез үшін көміртегінің көзі атмосферадағы немесе суда еріген көмірқышқыл газы болып табылады.Өсімдіктер түзген органикалық заттың құрамында көміртегі қоректену тізбегі бойынша тірі не өлі өсімдік ұлпалары арқылы өтіп,тыныс алу,ашу немесе отынның жануы нәтижесінде көмірқышқыл газы түрінде атмосфераға қайтады Көміртегі циклының ұзақтығы үш-төрт жүз-жылдаққа тең. Азот айналымы. Өсімдіктер азотты ыдыраған өлі органикалық заттан алады.Бактериялар ақуыздардың азотын өсімдіктер сіңіре алатын түрге өткізеді.Атмосферадағы бос азотты өсімдіктер тікелей сіңіре алмайды.Бактериялар мен көк жасыл балдырлар атмосфералық азотты байланыстырып,топыраққа өткізеді.Көптеген өсімдіктер оладың тамырларында түйнектер түзетін азот-фиксациялаушы бактериялармен симбиоз түзеді.Өлген өсімдіктерден немесе жануарлардың өлекселерінен бактериялардың басқа топтарының іс-әрекеті нәтижесінде бос түрге өтеді де қайтадан атмосфераға қайтады. Фосфор мен күкірттің зат айналымы. Фосфор мен күкірт тау жыныстарында болады.Тау жыныстарының бұзылуы мен эрозиясының әсерінен топыраққа өтеді де,оларды өсімдіктер пайдаланады.Редуцент-ағзалардың тіршілік қызметі нәтижесінде олар қайтадан топыпаққа қайтады.Азот пен фосфор қосылыстарының бі бөлігін жауын сулары өзендерге,одан теңіз бен мұхитқа қарай шайып,оны балдырлар қолданады. Оттегінің циклі Жердегі оттегінің циклі шамамен 2000жылда,судың* шамамен 2млн.жылда жүріп өтеді.Бұл заттардың атомдары Жер шарында әр түрлі тірі зат арқылы өткенАтмосферадағы оттегінің мөлшері біртіндеп артты.Соңғы600млн.жылда зат айналымдардың жылдамдығы мен сипаты қазіргі кездегі деңгейіне жақындады.

Биосфера эволюциясы.Биосфера дамуының пайда болуындағы Вернадскийжн іліміБиосфера эволююциясы-түрлердің,оолардың ара қатынастарының үздіксіз бір мезгілде өзгеру және бір түрдің жойылып,бұрын блмаған 2-ші бір турлердің пайда болу құбылыстары.Қазіргі биосфераның қалыптасуы ғасырлар бойы орын алған эволюцияның нәтижесә.Биосфералық эволюция тіршіліктің пайда болуына дайындық кезеңінен,дәлірек айтқанда биологиялық эволюциядан тұрады.Олардың негізгі сатылары ғаламшармен оның атмосфеерасының түзілуі шамамен 4-5млрд жыл бұрн басталды.Алғашқыда пайда болған атмосферада температурасы жоғары азот су буы,етан,аммияк,инертті газдардан құралған көміртегі тотығынң формальдегидпен басқа жай қосылыстар болуымүмкін.2.Күннің сәулелену энергиясымен атмосфераның сууыеың нәтижесінде заттардың абиотикалық айналымы пайда болды.Суық су пайда болып гидросфера құрылып,элементтердің судағы миграциясы мен ерітінділерде бірнеше фазалық химиялық реакциялар жүрді3.Күннің ультра күлгін сәуле энергиясының радиоактивтіліктің жжәне әртурлі энергиялық күш нәтижесінде көміртегінің,азоттың,сутегінің,оттегінің,қосылыстары конденсациямен полимеризацция процестеріне су арқылы органикалық қосылыстар тузілді.4.тортнші сатыны анторопоген сатысы деп атауга болады себебі жердің геологиялық тарихының соңғы кезеңі.Осы антропогендік кезеңнің көрнекті оқиғасы эволюцияның басқарушысы саналы адамның пайда болуы.Адамзат қоғамының пайда болуы мен даму өте көөп мөлшерде зать пен энергия ағысын тартып,биологиялық айналымның тұйықтығынн бұзды.Антропогендік экологиялық дағдарыстар туып эволюцияның джағымсыз факторына айналды. Биосфера ұғымы алғаш рет ғылымда 19ғ. Француз ғалымы ЛАмарк ал кейін термин ретінде австралиялық ғалым ЗЮСС қолданды.Биосфера,тіршілік аймағы туралы ғылыми ілімді жетілдірген орсы ғалымы Вернадский болды.Ол биосферадеп тіршілікті түзуде маңызды роль атқаратын жер қабатын түсінді.Тіршілік жер бетінің материясын құрайтын атомдардың көп бөлігін қамтуда деп жазды Вернадский Оның әсернен бұұл атомдар үздіксіз қозғалыста болады.Осы атомдардан әрдайым алуан түрлі қосылыстар түзіледі.Бұл процесс үзіліссіз ондаға млн жылдар бойы ертедегі археозой дәуірінен қазіргі кезге дейін жүруде жер бетінде бүкіл тірі организмдер сияқты үнемі әсер ететін, соңғы нәтижелері б\ша мықты да қуатты мұнай асқан химиялық күштер жоқ.Сондықтан Вернадскийдің тірі организмдерді негізгі өзгертуші күштер деп ерекше атап көрсетті.Сонымен биосфера деп тіршілігі бар кеңістікті яғни тірі организмдер немесе олардың тіршілік өнімдері кездесетін жерлерді айтады.Вернадскитйдің биосфера туралы ілімі жердің бигеологиялық даму кезеңдері ұзақ уақыт бойынша жүретін энергия мен заттар айналымының өнімі ретінде биосфераның құрылуына тірі заттың планетарлық геохимиялық рөліне негізделген.

Суды тазарту жане ластанудан коргау. Су коймаларындағы жане ластанган агынды сулардагы зиянды заттарды нормалау. Суды тазарту жолдары оның қандай заттармен және қаншалықты ластануына қарай жүргізіледі. Еріген қоспалардан суды айдау арқылы тазартады. Ауыз суын табиғи суларды тазарту арқылы алады, ол үлкен қалаларды сумен қамтудың ең басты мәселесі. Ол үшін табиғи суды алдымен тұндырып, содан кейін сүзгіден өткізіп алып, зиянды бактериялардан тазарту үшін хлорлау және озондау өдістері колданылады. Осы үрдістердің барлығы сумен жабдықтау стансаларында арнайы қондырғыларда жүргізіледі. Мұнан басқа ірі өндіріс орындарының өндірісте қолданған суларын да тазартпай ағын суға жіберуге болмайды, сол үшін қатаң экологиялық шектеу қойылып, үнемі тексеру жүргізіледі. Соңғы кездері суды тазарту үшін ион алмастырғыш шайырлар да кеңінен қолданыла бастады. Агынды суларды оларды ластаушы заттардан тазарту курделi процесс. Олар механикалык, физико-химиялык, химиялык жане биологиялык болып болiнедi. Суды тазартудын механикалык адiсi бойынша суды тундыру жане сузу аркылы ондагы механикалык коспалардан тазартады. Физико-химиялык адiс –ластаушы заттардын физикалык куйiн озгертуге негiзделген. Бул адiске коагуляция, флокуляция, флотация, ион алмасу, кристалдау, дистильдеу, электролиз жатады. Химиялык адiс – екi турлiжолмен жузеге асырылады; нейтралдау жане тотыктыру. Бул адicте суды тазарту ушiн хлор жане онын хлорамин, хлорлы iзбес, натрий гипохлоритi сиякты косылыстарды колданылады. Суды тазартудын биологиялык адiсi сулардын биохимиялык жане физиологиялык оздiгiнен тазару кубылыстарынын зандылыктарына негiзделген. Суга микроорг осiру аркылы олардын судагы орг жане минералдык заттармен коректенуi натижесiнде су бiршама тазарады. Типтерi; биофильтрлер, биологиялык тогандар мен аэротенклер, метантенклер.

Қазакстаннын су ресурстары. Гидросфера-бiздiн планетамыздын аса манызды курам болiктерiнін бірі. Ол ауыз суы ретiнде ауылшар. Энергия ондiрiсiнiн шикiзаты,химиялык элементтердi алу ушiн кеме тасымалы, балык осiру, т.с.с. колданылады. КР тұщы cу корлары орасан коп, алайда онын аумагы бойынша судын орналасу денгейі бiркелкі емес. Озендер-республиканын негiзгi су коздерi. Ірі озендер негизинен солт. Шыг-ертic өзені, бат орал өзені, онт-сырдария өзені ағады. Каз-нын коптеген озендері, әсіресе олардын салалары суынын аздыгынан жазгы уакытта кеуіп, жеке көлшіктерге айналады және қар еріген кезде ғана тасиды. Республикада (балкаш, зайсан, маркакөл, алакөл) және мындаган кіші көлдер орн.

Химиялык жане биологиялык ластанган сулардын адам денсаулыгына асерi. 1)мышьяк. Биосферада мышьяктын барлык жерде таралуына карамастан, су коздерi суында байкалган мышьяктын коп болiгi онеркасiптiк шыгарындылардын салдарынан болган. Адам орг мыш жалпы тусуiн еске алатын болсак, онда аз молшерде тускен кезде осы урдiстегі судың yлесi аса аз болады. Бiрак ауыз суда мыш молшерiнiн денгейi 0,05мг/л болса онда ол касiби арекетте душар болмаган адам ушiн тамак аркылы жалпы тусуiне тен немесе артык болуы да мумкiн. Мыш канга туседi, одан кейiн бауырда, булшыкетте, буйректе болады, содан сон зармен шыгады. 2) хром табиги суларда хромнын валенттiлiгіне судын кышкылдыгы асер етедi. Бейресмилiк pH магынасы болганда уш валенттiк хром ерiтiлмейтiн гидроксидке айналады. Орг болатын хромнын адамга колайсыз асерлерi алты валенттiк хроммен байланысты. Адам ушин эссенциалдык тури деп саналатын уш валенттiк хром iс жузiнде улы емес. Жогары дозаларда алты валенттiк хром адамнын ас корыту жуйесiнiн катерлi iсiк тауекел факторларынын бiрi болады. 3) сынап. Адам орг сынап ешкандай физиологиялык функция аткармайды. Жапонияда минамата ауруы байкалган, ол орталык жуйке жуйесiн закымдаумен, сойлеу кабiлетiнiн бузылуымен, кору мен есту касиеттерінін нашарлауымен сипатталады.

Жер асты жане жер устi сулардын ластануы. Жер асты немесе жер устi суларына химиялык заттардын, микроорганизмдердiң немесе адеттегiден жогары температурадагы сулардын, не баска заттардын тусуi судың ластану козi деп аталады. Жер устi йндерi ластануынын негiзгiсебептерi өнеркәсіптік мекемелер, коммуналдык жане ауыл шаруашылыктары су коймаларына жеткiлiксіз тазартылган немесе тазартылмаган жуынды сулардын агызуы. Жеа асты суларынын ластану коздерiне жататындар; 1) онеркасiп калдыктарын сактайтын орындар мен оларды колiкпен тасымалдау: 2) коммуналдык жане турмыстык калдыктар аккумуляциялану орындары; 3) пестицидтермен жане минералдык тынайткыштармен онделетін ауылшаруашылык жерлер; 4) жер асты суларына куйылатын ластанган су коймалары; 5) ластанган атмосфералык жауын-шашыннын сузгiден откiзiлуі; шыгу тегi турi жане сапалык сипатына орай жуынды суларды 4 негiзгi категорияларга болуге болады 1) ондiрiстiк 2) турмыстык 3) ауылшаруашылык 4) жанбырлык. Ондірістік шайынды сулар технологиялык урдiстерде суды колданганнан кейiн артурлi онеркасiптiк обьектiлерден туседі. Оларга пайдалы казбалар ондiрiлуiнде жер бетiне сорылып шыгарылатын жуынды суларда жатады. Ластаушы коспаларга кышкылдар, сiлтiлер артурлi металдар туздары, кукiрттiк косылыстар, минералдык калкыган заттар кiредi. Турмыстык жуынды сулар жогары емес органикалык ластануымен, бiрак жогары бактериалдык ластануымен жане гельминттер жумырткасынын жогары молшерi болуымен сипатталады. Турмыстык жуынды сулао тургынд-уйлерден жане когамдык гимараттардан да онеркасiп ондiрiстердiн турмыстык болмелерiнен де туседi. Ауылшаруашылык жуынды сулар су коймаларынын экологиялык тепе-тендiгiне ауыл шар асерi кушеюде. Жана жерлердi егiндiкке жырту, батпактарда кургату, ормандарды шабу, онын iшiнде кiшi озендер бассейндерiнде орманды шабу озеннiн гидрогиологиялык тартiбiн озгерiске акеледi, кайнарлар мен булактардын кеуiп калуына акеледi. Жанбырлык агынды сулар атмосфералык жауын-шашын тусуiнiн натижесiнде пайда болады. Оларды жауынды жане муздык деп боледi. Жауындык сулар категориясына егiн сугару, жуу суларын жаткызуга болады.