Литосфераны қорғау бойынша шаралар. 2 страница

Топырақ жел және су эрозиядан қорғау ТОПЫРАК-биосферанын баска элементтеримен уздиксиз алмасып отыратын,олармен тыгыз байланысты жане биосферанын кейбир элементтерине ози де асер ете алатын оте курдели ашык система.ЭРОЗИЯ дегенимиз-топырак жабынынын су,не желмен шайылуы,бузылуы.Топырактын эрозиямен куресу-егин шаруашылыгындагы негизги маселелердин бири.ТОПЫРАКТЫ ТУЗДАНУ МЕН БАТПАКТАНУДАН КОРГАУ:топырактын туздануына себеп болатын факторлар турлише,олардын бири тениздерден пайда болган тузды жел аркылы таралуы.Галофит-осимдиктер тузды ортага жаксы бейимделип кабаттарынын одан ари туздануынасебеп болады.Гелофит-осимдиктердин асеринен суда еритин туздардын топыракта жинакталуы 1 га жерде 500кг дейин жететин жагдайлар байкалады. Егер олар теренде болмаса,капилляр аркылы булану натижесинде топырактын жогаргы кабатында туздар жинакталады. Екинши реттик АЛДЫН АЛУ:терендиги 1-1,8м етип территорияда дренаждар жасау.Сол сиякты жанбырлатып сугару-ирригациялык эрозияга карсы курес шараларынын бири,тузды топырактарды натрийдин туздарынан гипстеу аркылы тазарту.Сулардын жетилдирилген технологияларын колданумен катар,жер асты суларынын денгейинин котерилуине байланысты грунд суларын сорып алу аркылы ж/е топыракты шаю аркылыда да тузданумен куресуге болады. Химиялык адистер де жаксы натиже береди.ТОПЫРАКТЫ ЛАСТАНУДАН КОРГАУ:пестициттерди пайдаланудын ережелерин катан сактау,ал тынайткыштарды колданганда гылыми-зерттеу мекемелеринин усыныстарын басшылыкка алу керек.

Топырақ мониторингі Бузылган жерлерди кайта калпына келтиру процестери РЕКУЛЬТИВАЦИЯ деп атайды.Казирги кезде галымдар мен мамандар бузылган жерлерди кайта калпына келтирип,оларды ауыл жане орман шаруашылыктарына кайтарудын жолдарын издестируде. Бузылган жерлерди кайта калпына келтиру жумыстары тау-кен,инженерлик-курылыс,мелиоратиовтик, орманманшаруашылыктык,,ауылшаруашылыкиык ис-шаралар комплексин курайды.Жерди рекультивациялаудын 2 негизги этапы бар:тау-техникалык жане биологиялык.Тау-техникалык рекультивациялаудын максаты-территорияны жондеуге дайындау. Бул кезде топырактын бетки кунарлы кабаты сакталады,негизинен избестеу,гипстеу,дренажды жуйелер аркылы жузеге асырады.Биологиялык рекультивациялауда топырак кунарлылыгын калпына келтиру арнайы агротехникалык шаралар мен тынайткыштар беру аркылы топырактын кунарлылыгын жогарылату,калпына келтируге багытталган жумыстар жузеге асырылады.Рекультивациялык жумыстарды жоспарлау ушин топырагынын физико-химиялык курамын,гидрологиялык режиминин ерекщеликтерин,рельефтин ерекшеликтерин жаксы билу керек.Геологиялык мунай издестиру жане ондеу жумыстары кезинде бузылган жане мунаймен,турли жугыш улы заттармен ластанган жерлерди рекультивациялаудын манызы оте зор.

Табиғи ортаның жағдайын бақылауды ұйымдастыру. Адам тибиғат арасындағы бацланысты одан туындайтын мәселені токтатуга озгертуге алдын алуға болады.

Эколог.мониторинг - колемі жағынан кішірігім аймактан жапандык маселеге дейінгі экожагдайды талдау бакылау жуйесі. Онын максаты табигатты коргау мен эколог.кауіпсіздіктердін шешімін кабылдауына корсету мен халыкты акпаратпен камтамасыз ету. Мониторинг багыты:Бакылау нысаны алу, Алынган нысанды зерттеу, Зерттелген нысандар бойынша акпараттык моодель курастыру, Алынган нысаннын жагдайын багалау, Алынган акпаратты тутынушыга эеткізу. Міндеті:Антропогендік әсерлердің көздерін бақылау, Барлық әсер етуші факторлады бақылау, Табиғи орта өзгерісстерің кеінгі жагдайын бакылау, Әсер ету алдындагы антропогендік факторлардың өзгерісін болжау, Мониторинг жіктелуі:Әмбебап жүйелер және олардын өзі аймақтық табиги улттык мониторинг жатады, Әр түрлі орталарда б/ша:ауа су топырак антропогендік факт, орлар мониорингі, Әсер етуші көздер бойынша: көлік өндіріс өндіретін орындар; ластану көздер: Озоносфера және мухиттар мониторингі жатады, Физикалык химиялык монит.Медико-био,эко,клиникалык монит.

Табиғи биогеохимиялық аймақ туралы ж/е эндемиялық аурулар туралы. Йод тапшылығының басқа аурулардан зардабы еш кем емес. Өткен жылғы денсаулық сақтау ұйымының берген мәліметі бойынша, әлемде 650 млн адам осы дертпен күресуге мәжбүр екен. Ал, 2 млрд адам ағзасында осы дерттің айқын белгілері көрініс берген. Біздің еліміз йод жетіспейтін аймақтардың қатарында. Сол себепті де, бізді алаңдатып отырған мәселе көп. Денсаулығы қалыпты адам бір күнде 150 микрограмм йод тұтынуы қажет. Бұл қажеттілік өтелмесе, адам ағзасы түрлі ауруға шалдығады. Йод жетіспеушілігі иммунитеттің әлсіреуін тудырып, ағзаның түрлі инфекцияларға қарсы тұру қабілетін төмендетеді. Сондай-ақ, қолдардың дірілдеуі, тахикардия, эндемиялық жемсау ауруларының басталуы да осы йод тапшылығына байланысты пайда болады. Қазақ Тағамтану академиясының мамандары жүргізген зерттеу кезінде йод жетіспеушілігі сезілетін елде тұратын балалардың интеллектуальдық деңгейі өзге балалардан 10-15%-ға дейін артта қалып қоятындығы анықталды. Сондықтан, ана құрсағындағы баланың йод жетіспеушілігіне шалдықпауын қадағалау дәрігерлердің назарынан тыс қалмауы маңызды. Әлемдік алаңдаушылық тудырып отырған йод жетіспеушілігі балалар үшін аса қауіпті. Олардың ақыл-ойының дамуына кедергі келтіріп, өсуін тежеп, кретинизмнің басталуы мүмкін. Ал, жүкті әйелдердегі йод тапшылығын емдеуге баса назар аудармаса, нәрестенің денсаулығына қауіп төнеді, олардың түсік тастау қаупі де екі есеге артады.Біздегі топырақ пен судың, өзге де өндірілетін өнімдер құрамында йод мөлшері аз. Мұның салдары, әсіресе, Шығыс пен Оңтүстік Қазақстан облыстарында байқалады. Осы аймақта тұратын әрбір бесінші адамның біреуі эндемиялық жемсау ауруының зардабын тартып келеді. Эндемиялық жемсау дертіне шалдыққандардың санатында қыз балалар көп екен. Бұл дерт түрі 6-7 жастан басталып, баланың жасы өскен сайын ұлғая береді.2009 жылы йод тапшылығынан пайда болатын аурулардың алдын алу туралы заң қабылданды. Йод тапшылығын тамырымен жою мақсатында бірқатар кешенді шаралар ұйымдастырылды. Йод тапшылығын жою мақсатында халық тұтынатын тағам түрлерінің барлығына йод қосу ісі қолға алынды. Су, сүт, нан тағамдарына йод қосу арқылы көптеген аурулардың алдын алу көзделіп жатыр. Бірақ, йодтау тәсілінің өзіндік күрделілігі де бар екен. Сондықтан, біздің йодталған тұзды пайдалану көрсеткішіміз 80%-дан әріге аса алмай отыр. Ал, жаппай йодталған тұзды тұтынатын елдерде бұл көрсеткіш 90%-дан жоғары. Осындай пайыздық алшақтықтан йодты жаппай пайдаланатын елдердің арасынан ойып тұрып орнымызды алуға мүмкіндік жоқ. Мамандарымыз йод тапшылығын тағамға йодталмаған тұзды пайдаланумен байланыстыруда. Күнделікті өмірде тұзсыз ас ішпейтініміз белгілі. Алайда, біз тұтынатын тұздың барлығы бірдей йодталған дей алмаймыз. Міне, сол себепті де, көптеген ауруға есігімізді айқара ашып отырған жайымыз бар. Йод тапшылығын жою үшін әлем елдері ас тұзын йодтау мәселесін қолға алды. Біз де әлемдік үрдістен қалмай, тұз өндірушілер қауымдастығымен тығыз қарым-қатынас жасауға ұмтылдық. Йод тапшылығының алдын алуда йодты ас тұзын пайдалану айтарлықтай нәтиже беретінін байқадық. Десек те, тағам өндірушілер арасынан тұтынушыларды алдайтындары да табылып жатыр. Сыртында йодталған деген жазуы бар тұздың құрамынан йод табылмаған жағдайлар да тіркелген. Бұл сөзімізге Тамақтану академиясының медициналық-демографиялық зерттеу нәтижесі дәлел бола алады. Зерттеу барысында 5844 отбасының 29%-ы йодталған тұзды, ал,13,4%-ы сыртқы жазуы бойынша ғана «йодталған» тұзды қолданып келгенін анықтады.Біздің ағзамыздағы йодтың 90%-ы күнделікті жейтін асымыз арқылы келеді екен. Демек, дұрыс әрі пайдалы тамақтанудың маңызы ерекше. Ол үшін құрамы йодқа бай тағам өнімдерін тұтынуды әдетке айналдырғанымыз жақсы нәтиже берері сөзсіз. Йод тапшылығына қарсы тұруда теңіз қырыққабатын, сүт, жұмыртқа, ет өнімдерін дұрыс пайдалануды аурудан қорғанудың басты қалқаны ретінде қолдануға болады. Мәселен, өсімдік өнімдеріндегі йод мөлшері 60-150, ал, жануарлар өнімдерінде 30-70, суда 8 микорграмм екен. Сонымен қатар, тағамды өңдеу кезінде оның 14-65%-ға дейінгі мөлшері жойылып кетеді. Біз айтқан пайыздық көрсеткіштерді қаперіңізге ала жүріп, тағам құрамындағы йодтың болуын қадағалау арқылы денсаулығыңызға қамқорлық жасай аласыз. Дені сау ұрпақты өмірге әкелу үшін алдымен ананың денсаулығы қалыпты жағдайда болуы керек. Өмірге сәби әкелу үлкен дайындықты талап етеді. Йод жетіспеушілігін қалыпқа келтіру мақсатында дәрігер жазып берген дәрілер көмегімен емделіп барып қана бала көтергені дұрыс. Алайда, көпшілігі мұны есінде ұстай бермейді. Халықтың байлығы – дені сау ұрпақ. Демек, аналардың жауапкершілігі зор. Гипотириоз, яғни, йод жетіспеушілігі жүкті әйелдер үшін аса қауіпті. Аурудың асқынуынан сәбидің өлі туылуы да әбден мүмкін. Жалпы, бұл дерттің тартқызар азабы аз емес. Жүйке талшықтары шаршап, адамда әлсіздік пайда болады. Есте сақтау мүмкіндігі азаяды. Кейбір жағдайда жүректің минуттық соғу көлемінің кемуінің арты миокард гипоксиясы ауруымен жалғасып жатады. Көпшілік жағдайда йод тапшылығы қаныаздықты тудырады. Ал, аурудың алдын алу үшін құрамында йоды көп өнімдерді күнделікті жеп тұрған пайдалы. Йод жетіспеушілігі ауруларының мәселесі әлемдік денсаулық сақтау саласында маңыздыларының бірі болып саналады. Оның маңыздылығы аталған аурудың кең етек жаюымен анықталады, йод жетіспеушілігі ағзаға қалыпты қабылданып отыратын йодтың жеткілікті дәрежеде болмауынан пайда болады. Йод жетіспеушілігі ауруларының мәселесін шешу, әсіресе, Қазақстан үшін маңызды. Өйткені қазіргі таңда біздің елімізде йод жетіспеушілігінің тиімді алдын алу бағдарламасының жоқтығы тұрғылықты халықтың әртүрлі топтарында қалқанша безінің эндемиялық ұлғаюына әкеліп соқтырып отыр. Мұның ішінде балалар мен бала туу жасындағы әйелдер де бар. 1999-2002 жылдар аралығында Зельцер мен Базарбекованың кездейсоқ таңдау әдісімен жүргізілген зерттеуге 6 және 16 жас аралығындағы 9169 бала, 15-49 жас аралығындағы 951 қыз бала және әйелдер қатысты. Зерттеу нәтижесінде қалқанша безінің эндемиялық ұлғаюы 4206 балалар мен жасөспірімдерде (45,8%) кездескен.Барлық аймақтарда қалқанша безінің эндемиялық ұлғаюы (эндемиялық жемсау) ұл балаларға қарағанда, қыз балаларда көбірек кездеседі (45%-50%), эндемиялық жемсау 6-7 жастан басталып пубертаттық жаста барынша жоғары көрсеткішке жетеді. Йод – бұл маңызды микроэлемент, ол жер бетіндегі тірі ағзалардың өсуі мен дамуына қажет. Қазақстанда йод жетіспеушілігі “жасырын аштық” деп саналады. Осыған байланысты йод жетіспеушілігінің медициналық-әлеуметтік және экономикалық маңызы денсаулық, интеллект, білім сапасына әсер етіп отыр, уақыт өте келе халықтың кәсіби әлеуетіне әсер етеді.Адам ағзасындағы йод – тиреоидты гормондар үшін құрылыс материалы. Тиреоидты гормондар ағзадағы барлық мүшелер мен жүйелердің жұмысын реттейді және жақсартады. Балалар үнемі өсу мен даму үстінде болады десек, йод жетіспеушілігі салдарынан әлсіздік бірден байқалады. Эндемиялық жемсау саны балалар санымен бірге өсіп келеді. УЗИ көрсеткіші бойынша 7 жаста – 15%, 12 жаста – 25-30% балалар осы дертпен ауырса, жасөспірімдер арасында ол 40%-ға дейін жетеді. Балалардағы йод жетіспеушілігі салдарынан бала ақыл-ойының артта қалуындағы әлсіз көріністерден критинизмге дейін жетеді, көңіл күйінің тұрақсыздығы, депрессия болуы мүмкін, әлсіздік, ұмытшақтық, есте сақтау қабілетінің төмендеуі, оқушылар зейіні шоғырлануының төмендеуі, сабақтың аяғына дейін отыра алмауы байқалады. Содан барып жүйке жүйесімен қоса барлық ағза зардап шегеді. Балалар бас сүйегі ішіндегі қысымға байланысты бас ауруына, әлсіздіктің пайда болуына, терінің сұрлануына шағымданады, астеникалық синдром көріністері, кардиологиялық өзгерістер – ырғақтың бұзылуы, АҚ жоғарылауы немесе төмендеуі, инфекциялық және суық тию ауруларының жиілеуі, екінші иммундық жетіспеушілігі салдарынан өткір аурулардың созылмалы түрге өтуі, бұлшық ет сұлбасының әлсіреуіне байланысты дене бітімінің өзгеруі болуы мүмкін. Осының барлығының себебі – йодтың жетіспеушілігі. Еуропада жаппай алдын алу мақсатында – йодталған тұз қолдану (өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан белгілі), құрамында йоды бар препараттарды топпен пайдалану жүргізіледі.Әркім-ақ біздегі тамақтарда йодталған тұз бар деп санайды. Алайда, Қазақстан тамақтану академиясы жүргізген медициналық-демографиялық зерттеу нәтижесі 5 844 отбасының 29%-ы йодталған тұз қолданатынын, ал отбасылардың 13,4%-ы сыртқы қорабындағы “йодталған” деген сөз шындыққа жанаспайтын (тест нәтижесінде йодтың ізі де болмаған) тұз пайдаланатынын көрсеткен.Тағам арқылы йодты қабылдау экономикалық, физиологиялық, рационалдық жағынан дұрыс деп есептелсе де, қазіргі таңда ол жеткіліксіз болып отыр. Әлсіз топтар, ерте жастағы және мектеп жасындағы балалар арасындағы йод жетіспеушілігін жою үшін топтық алдын алу жұмыстарын жүргізу қажет, ол үшін әлемдік тәжірибеге сай йодид 100 және йодид 200, йодид-прт органикалық емес йод қолданылады. Осыларды ұсына отырып, біз өзгеріске түскен қалқанша безі гормондар синтезін қайта қалпына келтіруге ықпал етеміз.Әрине, тек қана эндокринолог-дәрігерлер бұл мәселені шеше алмайды, ата-аналар мен педиатрлардың көмегі керек.Уақытында йодтық алдын алу өскелең ұрпақтың – біздің болашағымыздың денсаулық деңгейін, үйлесімді дамуды, интелектуалды әлеуетті қалпында ұстауға жағдай жасады. Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының мәлімдемесі бойынша, балалардың ақыл-ойының артта қалуы йод тапшылығынан болады, бұл алдын алуға болатын интеллектуалды жетіспеушіліктің жалғыз түрі. Йод тапшылығын жоюға кететін шығынды есепке ала отырып, жаңа туған баланың ақыл-ойының артта қалуын емдемеушілікті қылмыс деп есептеуге болады.Осыдан келе йод тапшылығы бар балалар қайдан пайда болады деген сұрақ шығады? Әрине, бұл санатта болашақ аналармен жұмыс жасау керек. Болашақ ана – бала денсаулығындағы йод тапшылығын анықтайтын басты тұлға. Кейінгі жылдары жүргізілген профессор Э.П.Касаткиннің зерттеулерінде мидың қалыптасуы мен оның функционалды белсенділігін сақтап тұрудағы қалқанша бездің орындайтын рөлі анық көрсетілген, ана мен бала арасындағы осы үдерісте қалқанша безінің гомондары рөлі айрықша маңызды. Біріншіден, тироксин деңгейі төмен әйелдерден көбінесе балалар жеңіл психомоторлы өзгерістермен туады. Екіншіден, дәл осы әйелдерде жүктілікке тән асқынудың гипотериоздық пайыздық көрсеткіштері жоғары – кенеттен түсік тастау, уақытынан бұрын босану, периноталды өлім, туғаннан жүрекақауы, хроникалық құрсақ ішілік гипоксия, босану барысындағы қиындықтар гиполактемия жиі кездеседі. Сонымен осындай йод тапшылығын балалық шақта алдын алсақ, оқуға деген қабілетін арттырып, интеллектуалды іс-әрекетін жақсартсақ, бұл үлкен өмірде ересек адамның интеллектін анықтайды. Тағы да сандық мәліметтер туралы, 1991 жылы қалқанша безінің ауруы репродуктивті жаста 9,9%-ды құраса, 1991-1998 жылдар аралығында 61%-ды құрайды.Жүкті әйелдің тирсоидті статусының бала интеллектіне әсері жайында халықты ақпараттандыру деңгейін жоғарылатсақ, онда бұл қыздардың (ата-аналардың) уақытында қалқанша безінде болатын мүмкін патологияларды анықтау мақсатында эндокринолог-дәрігерге қаралуға ықпал етер еді. Бұл фиртиль жасындағы әйелдер арасындағы қалқанша безінің эндемиялық ұлғаю көрсеткіш деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді.Бұл тапсырманың тиімді шешілуі барлық мамандықтағы дәрігерлердің бірігуін талап етеді. Әрбір дәрігер өз пациенттеріне (оның отбасы мүшелеріне) йод тапшылығының алдын алу мақсатында керекті препараттарды қолдануға кеңес бергені жөн. Осы мақсатта белгілі препарат – йодид 100, 200. Қалқанша безінің патологиясына күдіктенген жағдайда дер кезінде эндокринологтан кеңес алу қажет. Гейне өз сөзінде: “Мен білетін жалғыз сұлулық – бұл денсаулық” деген екен. Эндемиялық жемсау адамды дұрыс емдеген жағдайда аурулар тізімінен сызып тастауға болады. Бұл үшін қоғамның осы бағытта жұмыс жүргізгені айрықша маңызды.

Топырақтын желді жане сулы эрозиялары. Топырак өте күрделі орг сиякты үнемі өсу, даму және өзгеру үстінде болады. Су, жел, антропогендік факторлардың топырақ пен оның қабаттарын бұзу, беткі құнарлы қабатының сумен шайылу, желмен ұшу құбылыстары эрозия деп аталады. Эрозия терминін латынның бұзу деген сөзінен шыққан. Эрозия дегеніміз топырак жабынынынсу, не желмен шайылуы, бұзылуы. Эрозиялык процестердің байқалу сипатына карай калыпты, не геологиялық және жылдам, не антропогендік эрозияболып бөлінеді. Қалыпты эрозия орманды жерлер мен шөптесін өсімдіктердің

Топырақ ластануының табиғи және антропогендік факторлары және ластаушы көздері. Топырақты ластайтын факторлар физикалық,химиялық және биологиялық болады.Ластаушы заттар топыраққа әртүрлі жолдар арқылы түседі:табиғи және жасанды.Табиғи физикалық(радиациялық) фактор иондаушы сәулеленудің табиғи көздері (уран,радий,торий) арқылы сипатталады.Қоршаған ортаның нысандарының, әсіресе топырақтың радиациялық ластануының жиынтық дозасына негізінен алғанда(70пайызға дейін) табиғи көздер үлес қосады.Радий-228дің жоғары табиғи құрамы Шығыс Қаз.ң Ақсуат,Марқакөл,Күршім елді мекендердің топырағында байқалған.Топырақ құрамына:кремний,алюминий,магний,азот,темір,натрий,калий,фосфор,күкірт,молибден, мыс,йод,бор,фтор, қорғасын,алтын,күміс басқа да Менделеев кестесінің элементтері кездеседі.Топырақтағы химиялық элементтердің басым көпшілігі тотыққан түрде кездеседі.Сортаң топырақта кальций,магний,натрий,сульфаттар көп кездеседі.Қазақтанның бірқатар аудандарында микроэлементтердің табиғи құрамы фондық шоғырланудан 5-10 есе асып туседі.Металдардың табиғи жоғары шоғырлануы бойынша табиғи химиялық аймақтар ерекшеленеді.Мыс,Қаз,да 3 табиғи бор аймағының бар екендігі анықталды.Олар: 1Батыс Қаз,Атырау,Ақтөбе облысы; 2Орталық Қаз; 3Шығыс ҚазТопырақтың химиялық заттармен табиғи ластану көздеріне кейбір полиметал кен орындар жатады,ондағы топырақ құрамында металдардың(қорғасын,мыс,мырыш,кадмий)жоғары шоғыры болады.Мысалы,бұлар Өскемен,Лениногорск,Зырьяновск,Шымкент қалаларының аудандарында кездеседі. Топырақ құрамында жоғары мөлшерде кездесетін мыс кен орындары Балқаш,Жезқазған,Шемонайха қалаларының аудандарында болады.Топырақ құрамында жоғары мөлшерде темір кездесетін темір кен орындарында топырақ адсорбцияланған газдармен қаныққан жерлер Батыс Қаз,Атырау облыстарнда орн.Топырақтардағы табиғи химиялық заттардың мөлшері топырақ тузуші жыныстарға,кен орындарының туріне ғана емес,сонымен бірге топырақ типтеріне турлеріне,химиялық заттардың суда ерігіштігіне байланысты.Топырақтардағыхимиялық заттардың турлері жалпы және қозғалмалы болып ажыратылады. Топырақтағы заттардың жалпы мөлшері,металдар мен микроэлементтердің жалпы саны құрғақ топырақтың немесе тау жыныстарының гІкг немесе мгІг салмағында көрсетіледі.Қазақстан топырағының көпшілігінде ванадийдің жалпы мөлшері ТМД елдері топырақтарының орташа фондық деңгейлерінен жоғары болады.Мысалы,Еділ далаларында және таулы,орманды Алтайда ванадий мөлшері жоғары екі табиғи шет аймақ ерекшеленеді.Хромның жоғары мөлшері негізінен саздау топырақтар мен сортаңдарда байқалады,олар хромның мөлшері жоғары шет аймақтар ретінде сипатталады.(Каспий маңайының ойпаты,Ақтөбе облыс)Көкшетау,Солтустік Қаз,Ақтөбе облыстарының қара топырақты жерлерінде және Торғай облысының қызылтопырақты өңірлерінде никель өте көп.Адам топырақты мәпелеп күтумен қатар, оған орынсыз қиянат жасайды.Беткі жамылғысының куйіне табиғи факторлар секілді адамның әрекеттері әсер етеді.Жердің беткі қабатын судың,желдің,сел тасқындарының бүлдіру үрдістері табиғатта унемі болып жатады.Алайда,топырақтың куйінің жаһандық шеңберде елеулі турде бұзылуы,ауқымды шөлдердің пайда болуы ең алдымен адамның шаруашылық қызметіне байланысты орын алатыны сөзсіз.Мәселен,Сахара шөлінің пайда болуын көп ретте мал шаруашылығымен айналысқан көшпенділердің тіршілігінен байланыстырады,ал Греция мен Түркиядағы жерлердің жасыл желегінің –көп ғасырлық мал шаруашылығымен айналысудың нәтижесі болды.Кезінде ормандар мен жузіммен алқаптары тұнып тұрған жабылған Сирия қазір шөлді өңір мен жүзіммен алқаптары тұнып тұрған жабылған Сирия қазір шөлді өңір мен жалаңаш жаптасты аймаққа айналған.1933-1937 жылдардағы қатты құрғақшылықтан кейін техастың құнарлы прерияларының беткі қабатын қопарып жырту жер қыртыстары мен мал бағатын өрістерді шаң басқан құмдақ тауларға айналдырды.АҚШтың осы штаттындағы ормандардың жартысына жуығының құртылуын осы жағдаймен байлныстырады.XX ғ.жерді қарапайым тәсілмен өңдеу,жайылыстарды тиімді пайдаланбау және техниканы қолдану аридизацияга ұшыратты,яғни Африканың,Оңт.Шығ. және Оңт Азияның,ОРталық Азияның және Қаз.ң, Оңт.Американң орасан зор аумақтарындағы жерлердің құнарсыз дамуына әкеліп соқтырды.Топырақты дұрыс пайдаланбау олардың аса зор эрозияға ұшырауына себепкер болды.Тау кен қазатын орындар мен топырақтың ерекше бұзылуына және оның эрозияға ұшырауын тудырады.Шығыс, Оңт.Батыс және Солт.Қазда құрылыс тау кен қазатын орындардың салынуы ондаған мың гектар жерлердің жарамсыз боып қалуына әсер етті.Жерді жедел ирригатциялаудың(суарудың)және құрғай бастаған көлдерден немесе теңіздерден тұздың ауа арқылы ұшуының нәтижеснде қазіргі таңдағы егіншілік үшін елеулі проблемалар туындауда.Шетелдік сарапшылардың деректері бойынша суарылатын жерлердің 50% елеулі дәрежеде сортаңданған.Орт.азия мен Қаз.дағы әсіресе Арал маңындағы егіс алқаптарын суару топыраққа елеулі нұқсан келтіріп отыр.

Топырақтың химиялық және биологиялық ластануы және халық денсаулығы. Топырақты ластайтын факторлар физикалық,химиялық және биологиялық болады.Ластаушы заттар топыраққа әртүрлі жолдар арқылы түседі:табиғи және жасанды.Табиғи физикалық(радиациялық) фактор иондаушы сәулеленудің табиғи көздері (уран,радий,торий) арқылы сипатталады.Қоршаған ортаның нысандарының, әсіресе топырақтың радиациялық ластануының жиынтық дозасына негізінен алғанда(70пайызға дейін) табиғи көздер үлес қосады.Радий-228дің жоғары табиғи құрамы Шығыс Қаз.ң Ақсуат,Марқакөл,Күршім елді мекендердің топыроағында байқалған.Топырақ құрамына кремний,алюминий,магний,азот,темір,натрий,калий,фосфор,күкірт,молибден, мыс,йод,бор,фтор, қорғасын,алтын,күміс басқа да Менделеев кестесінің элементтері кездеседі.Топырақтағы химиялық элементтердің басым көпшілігі тотыққан түрде кездеседі.Сортаң топырақта кальций,магний,натрий,сульфаттар көп кездеседі.Қазақтанның бірқатар аудандарында икроэлементтердің табиғи құрамы фондық шоғырланудан 5-10 есе асып туседі.Металдардың табиғи жоғары шоғырлануы бойынша табиғи химиялық аймақтар ерекшеленеді.Мыс,Қаз,да 3 табиғи бор аймағының бар екендігі анықталды.Олар: 1Батыс Қаз,Атырау,Ақтөбе облысы; 2Орталық Қаз; 3Шығыс ҚазТопырақтың химиялық ластануы — топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын химиялық заттектердің жиналуы. Топырақтың химиялық ластануының көздеріне өнеркәсіптік кәсіп орындардың шығарындылары, көлік, ауыл шаруашылығында қолданылатын шөп жойғылар мен минерал тыңайтқыштар жатады. Өнеркәсіптік кәсіп орындардың құбырлары арқылы атмосфераға шығарылатын ластағыштар жел арқылы 50 км өңірге таралады. Бірақ ластағыштардың негізгі массасы 8—10 км жердегі топыраққа түседі. Мұнай-химиялық завод кешендерінің төңірегіндегі аумақтар қатты ластанады. Көп жағдайда бұл жерлер ауыл шаруашылығына немесе бақ өсіруге пайдалануға жарамайды. 3 км-ге дейінгі қашықтыққа Топырақтың химиялық ластануы мұнай-химия кәсіп орындарының тұған-тұндырғыштары маңында көмірсутек бұларының тұнуынан болады. Түсті металл кендерін алу және байыту процестерінен де топырақ көп ластанады. Ауыр металдардан топырақтың химиялық ластануының зардабы тұрақты болып келеді. Соңғы кездері мұнайға байланысты ластану жиі кездеседі. Мұнаймен ластанған топыраққа лады. Мұнайдан топырақтың химиялық ластануының төменгі деңгейінде топыраққа микрофлора мен өсімдік дамуын реттейтін тыңайтқыш енгізу керек. Үлкен мөлшердегі және ұзак мерзімдік ластанудан топырақта қайтымсыз өзгерістер жүреді — топырақ асфальтқа ұқсас массаға айналады. Бұл кезде едәуір ластанған қабаттарды алып тастауға тура келеді Топырақтың химиялық заттармен табиғи ластану көздеріне кейбір полиметал кен орындар жатады,ондағы топырақ құрамында металдардың(қорғасын,мыс,мырыш,кадмий)жоғары шоғыры болады.Мысалы,бұлар Өскемен,Лениногорск,Зырьяновск,Шымкент қалаларының аудандарында кездеседі. Топырақ құрамында жоғары мөлшерде кездесетін мыс кен орындары Балқаш,Жезқазған,Шемонайха қалаларының аудандарында болады.Топырақ құрамында жоғары мөлшерде темір кездесетін темір кен орындарында топырақ адсорбцияланған газдармен қаныққан жерлер Батыс Қаз,Атырау облыстарнда орн.Топырақтардағы табиғи химиялық заттардың мөлшері топырақ тузуші жыныстарға,кен орындарының туріне ғана емес,сонымен бірге топырақ типтеріне турлеріне,химиялық заттардың суда ерігіштігіне байланысты.Топырақтардағыхимиялық заттардың турлері жалпы және қозғалмалы болып ажыратылады.Топырақтағы заттардың жалпы мөлшері,металдар мен микроэлементтердің жалпы саны құрғақ топырақтың немесе тау жыныстарының гІкг немесе мгІг салмағында көрсетіледі.Қазақстан топырағының көпшілігінде ванадийдің жалпы мөлшері ТМД елдері топырақтарының орташа фондық деңгейлерінен жоғары болады.Мысалы,Еділ далаларында және таулы,орманды Алтайда ванадий мөлшері жоғары екі табиғи шет аймақ ерекшеленеді.Хромның жоғары мөлшері негізінен саздау топырақтар мен сортаңдарда байқалады,олар хромның мөлшері жоғары шет аймақтар ретінде сипатталады.(Каспий маңайының ойпаты,Ақтөбе облыс)Көкшетау,Солтустік Қаз,Ақтөбе облыстарының қара топырақты жерлерінде және Торғай облысының қызылтопырақты өңірлерінде никель өте көп.Өнеркәсіп шығындылары.Өнеркәсіп өндірісі дамыған ірі қалаларда топырақластануының басты көзі болады.Ірі өнеркәсіптік қалаларда топыраққа туседі орташа химиялық жүктеме фоннан 40 есе жқғары, ал ең шекті жүктеме-600 есе артық.Химиялық заттардың ең жоғарғы шоғырлануы өнеркәсіп кәсіпорындарының өндірістер маңайында байқалады.Мысалы,Өскемен, Шымкент, Балқаш тусті металлургия өнеркәсіп алаңшылары ауданында қорғасын,мырыш,кадмий,мыс концентрациясы топырақта ШРЕКтен 100-500 есе жоғары.Қуат көздерінің шығындылары.Ірі ЖЭОда қатты отын жағылған кезде топыраққа күл,ыс,және улы металдар туседі.Қазақстанда аса ірі отын энергетикалық кешен Екібастұздық кешен.Қатты және сұйық қалдықтар.Өзінің қажетін өтеу үшін адамдар дидіретін дуниенің барлығын өнеркәсіп,ауылшаруашылық өндірісінде өндірген кезде өніммен бірге қалдық заттар да шығарылады.Осы қалдықтардың бір бөлігі қаттты,ал екншісі сұйық заттар.Соңғы 25 жыл ішінде ТМД елдерінің ірі қалаларында соның ішінде Қазақстанда,қалдық көлемі екі есе ұлғайды.Қала қоқысының 45,3% ас үйлік,тағамдық қалдықтар, 28,3%қағаз, 5,1% тері және резина, 2,6%пластмасса, 5%метал, 5,5%шыны болады.Қоқыс заттардың уйінділеріндегі қалдық заттар жағылғанда улызатттарпайдаболады(қорғасын,мырыш,кадмий,мыс) олар топырақтың үстіңгі қабатын ластайды.Сұйық қалдықтар құрамында улы заттар бар шаруашылық тұрмыстық және өнеркәсіптік жуынды сулар,бұлар әсіресе егін шаруашылығында ауылшаруашылық дақылдарын суару үшін қолданғанда топырақты ластайды.Өнеркәсіп қалдықтары қалдықтары топырақ пен судың ластануына ерекше қауіп туғызады.Олар өнеркәсіп кәсіпорындарының маңайында шамамен 60% шамасында жиналады(тусті металлургия,өнеркәсіптік көмір,химия салалары,ЖЭО),олардың қалдықтары сынап,қорғасын,кадмий,бериллий,мышьяксияқты улы заттардың құрамында болуы мумкін.Улы химикаттарды дұрыс пайдалнбау олардың топырақта және суда жинақталуына және ауылшаруашылық егіншілікпен мал шаруашылығынан алынатын өнімдеріне,азық түлікке зиянды әсепр етуі ыктимал.Улы химикаттар республиканың оңтүстігінде,мақта шаруашылығы,күріш,шаруашылығы және бақшалық шаруашылықтары шоғырланған жерлерде анықталған.