БИОЛОГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАР

 

Психикалық бұзылыстарды бас миының ерекше функцияналды жағдайымен түсіндіруге талпынысты ежелгі дәрігерлер мен философтардың еңбектерінен табуға болады. Психикалық саулық және психикалық бұзылыстар кезіндегі жүйке жүйесі жағдайын арнайы сипаттау, сонымен қатар оларды емдеу рекомендациялары алғаш Гален еңбектерінде кездесті. Ол адам мүшелерінің ішінде негізгі рөлді жүйке жүйесіне берді. Мания мен естен адасу тәрізді дерттерді мида болатын ерекше қозу жағдайымен түсіндіріп, соған сәйкес емдеу рекомендациясын ұсынды.

Англия нейрофизиологы Дж.Джексонның психиатриядағы еңбегі белгілі бір қызығушылық тудырды. Ол ОЖЖ-гі құрылымдық-функциональды қатынастардың ерекшеліктері жөнінде концепцияны дамытты. Джексон, ОЖЖ дамуы оның құрылымы мен функцияларының күрделенуімен және мидың көне құрылымдарын неғұрлым жаңа құрылған құрылымдардың басқаруымен көрінеді деп сипаттады. ОЖЖ зақымданғанда көбіне жоғары құрылымды, жас структуралар зардап шегеді, осылайша көне құрылым оның бақылауынан ажырайды. Ол өзінің «шатасу факторлары жөнінде» деген бір еңбегінде психикалық бұзылыстар дәрежесі жоғарғы ми орталығы диссоциациясының тереңдігіне сәйкес келуін сипаттап берді. Ол шатасудың позитивті және негативті симптомдарын ажыратып көрсетті. Негативті симптом деп- құрылымның ыдырауы және қандай-да бір функциясының жоғалуын айтты, ал позитивті деп- сақталып қалған нейрофункционалды деңгейлердің белсенділігін айтты. Мұнда иллюзия, сандырақ, жүріс-тұрыс бұзылысы және кейбір эмоциональды күйлер жатқызылды. Дж.Джексон диссолюция мен функциялар автоматизациясы түсініктерін синонимдер ретінде қолданды. Осыған байланысты шатасу жағдайында сана субъективтілігі күшейеді деді. Дж.Джексонның концепциясына сәйкес физикалық және психикалық процестер параллельді жүреді және бір-бірінен толық изоляцияланған күйде қалады. Философиялық-методологиялық тараптан қарастырғанда ол дуалистік позицияны ұстанды. Оның негативті және позитивті немесе продуктивті психикалық бұзылыстар және психикалық бұзылыс дәрежесі жөніндегі идеясы қолданысын тапты және клиникалық психиатрияда дами түсті.

Сеченов И.М (1829-1905) Павлов И.П (1849-1936)

 

Отандық физиологияның мақтанышына айналған рефлекс туралы ілім нейрофизиология дамуында маңызды этап болып табылды. И.М.Сеченовтың рефлекс туралы данышпан ойлары И.П.Павлов еңбегі арқылы бас миының шартты рефлекстері туралы тұтастай эксперименталды негізделген ілімге айналды. И.П.Павловтың және оның шәкірттерінің көптеген зерттеулері шартты рефлекс механизмі жануарлар организмінің функциональды көріністерінің және олардың тәртібінің күрделі формаларының негізінде жататынын көрсетті. Маңыздысы олар шартты рефлекторлы модельдерді жануарларға жүргізілген тәжірибелерге сүйене отырып қолдану жолдарын көрсетіп ғана қоймай, адам қызметінің арнайы формасында - екінші сигналдық жүйе жөніндегі ережені ұсынды. 50-ші жылдары И.П.Павловтың еңбегі кеңес психиатриясында кең түрде таралып қолданылды. Шәкірттерінің еңбектерінде жалғасын тапқан И.П.Павловтың ілімі психиатрияда үлкен ғылыми- методикалық және практикалық әсерін тигізді. Психикалық аурулардың этиологиясы мен патогенезін методологиялық бағытта зерттеулер жоғары жетістіктер көрсетті.

И.П.Павлов ілімінің кейбір тұстары психикалық аурулардың терапиясында ерекше тәсілдің түзілуіне ықпал етті-жеңіл режим, қорғаушы терапия, әсіресе ауру дамуының ерте сатысында. В.А.Гиляровский, М.Н.Ливенцовтың ұсыныстарымен ұйқы терапиясы методикасы, соның ішінде әсіресе электроұйқы мәселелері шешіліп, кең түрде қолданыла бастады. И.П.Павловтың ілімі шетелдік психиатрияда бихевиоралдық концепцияның пайда болуына әкеп соқтырды. Бұл концепция бағытының өкілдері психопатологиялық белгілердің патогенезін түсіндіру үшін невроздарды және басқа да психикалық бұзылыстарды балалық шақта қалыптасып қалған патологиялық байланыстың нәтижесі ретінде (дұрыс оқытпау) қарастыра отырып, шартты рефлекстердің құрылу механизмдерін, және де психодинамикалық концепция принциптерін қолданды. Сонымен қатар, осындай патологиялық, шартты рефлекторлы байланыстарды үзуге бағытталған арнайы емдеу түрі-бихевиоральды терапия ұсынылды.

И.М.Сеченов пен И.П.Павловтың ашқан нервизм теориясы -соматикалық үрдістердің жүйкелік реттелуінің маңызын ашты, организм қызметін тұтастап түсінуге алып келді. И.П.Павловтың экспериментальды невроз тудыру тәсілі, мысалы, жануарларда стресс арқылы кардиоваскулярлы бұзылыс шақыру тәжірибесінде қолданылады.

Соматикалық аурулардың пайда болуындағы шартты рефлекторлы қызметтің рөлі К.М.Быков және оның қызметкерлерінің еңбектерінде тәжірибе арқылы зерттеліп, теория жүзінде іске асты. Ұзаққа созылған стресстің әсерінен организм қызметінің үйлесімділігі бұзылады.

Психиатрияда кең түрде таралған бағыт, әсіресе өткен ғасыр аяғында және осы ғасырдың алғашқы жартысында – психоморфология бағыты. Бұл бағыттың пайда болуын веналық дәрігер Ф.Галь френологиясымен байланыстырады. Ф.Галь адамдардың психикалық сапасы мен ерекшеліктерін қаңқа сүйегінің формасы мен құрылымына байланыстырды. Ол қаңқаның бүдірлері мен сайларына қарай отырып, адамның қасиеттері мен неге бейім екендігін анықтағысы келді. Ф.Галь френологиясы Ломброзоның буржуазиялық елдерде кең таралған қылмыскерлерлікке биологиялық бейімділік- туа біткен қылмыскер жөніндегі идеяның дамуына түрткі болды.

Психоморфологиялық бағыттың көрнекті өкілдеріне Т.Мейнерт және Клейст жатады. Т.Мейнерт психиатрияда нейроанатомия білімі арқылы психикалық аурулардың мәні мен симптомдарын түсінуге болады деп санады. Мұнда, негізгі мағынаны маңдай бөлігінің және олардың байланыстарының зақымдалуына жоғары көңіл бөлді. Клейст психикалық бұзылыстар синдромдарының классификациясын зақымданудың ОЖЖ-де орналасқан жеріне байланысты жасауды ұсынды. Ол ми бағанасы мен ми қыртысы зақымдануынан болатын симптомокомплекстерді ажыратты.

Психикалық аурулар кезіндегі нейроанатомиялық өзгерістерді зерттеу психиатрлардың және басқа да мамандардың психикалық аурулардың материалдық субстратын табуға ұмтылысын көрсетті. Бұл зерттеу аспектісіне әр елдің алдыңғы қатарлы психиатрлары көп көңіл бөлді. Мидың органикалық зақымдануы кезіндегі психикалық аурулардың патологоанатомиялық зерттеу нәтижесі, оның табиғаты мен болжамын анықтауға мүмкіндік берді. Науқастарда бақыланатын мидағы органикалық өзгерістер мен психикалық бұзылыстардың сипаты арасындағы қатынасқа баға беру өте күрделі мәселе болды. Бұл психоморфологиялық концепция мидың үлкен жарты шарларының интегративті, тұтас қызметінің қалыпты және патологиялық өзгерістерін анықтайтын негізгі принциптерді елемейді. Концепцияның кемшілігі шизофрения ауруларында психохирургияда (лейкотомия) емдеу практикасында айқын көрінді. Психохирургия кеңес өкіметінде тиым салынған. Мұнымен бірге, буржуазиялық елдердің кейбір мамандары бұл концепцияны мақұлдап, психикалық ауруларды емдеуде психохирургияны қолдану керектігін айтады.

Психиатрияда нозологиялық әдістің енуіне байланысты психикалық ауруларда зат алмасу процестерінің ерекшеліктеріне деген қызығушылық көбейді. Адамның психикалық жағдайына организмнің гуморальды ортасының әсері туралы ой Гиппократ тұсында да айтылған. Бірақ психиатрияның дамуы мен нозологиялық көзқарас психикалық аурулардың белгілерін түсіндіруде психикалық ауруларда болатын биологиялық процестердің ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан қарастыруға жол ашты. Яғни, С.С.Корсаков психикалық ауруларды мидағы болатын материалдық өзгерістермен байланыстырып, ауру патогенезін түсіндіруде И.М.Сеченовтың рефлекс идеясын пайдаланды.

Э.Крепелин ерте дамитын ақыл аздылықтың дамуында биологиялық процестердің бұзылысына көп көңіл бөлді. Бұл ауру кезіндегі зат алмасу бұзылыстарын зерттеуде А.Ющенко, В.П.Протопопов, Гьесинг (Норвегия) көп үлес қосты.

Соңғы уақытта табиғи ғылым саласындағы жоғарғы ғылыми жетістіктерге байланысты, әсіресе тұлғаның биологиялық профиліне қатысты, психикалық аурулардың табиғатын зерттеуде жаңа мүмкіндіктер пайда болды ол- психикалық аурулардың биохимиялық негізін зерттеу болып табылады. Бұл бағыт нейрогуморальды регуляторлар, нейропептидтер, аутоиммунды процестерді зерттеумен айналысады. Нейрогуморальды регуляторлардың алмасу ерекшеліктері және олардың мидың әртүрлі құрылымында таралу деңгейі аутоиммунды үрдістер бұзылысы дерттің үдемелілігіне тәуелді болып келетін науқастардағы психикалық өзгерістердің сипатына байланысты. Психикалық аурулардың табиғатын зерттеуде кеңес мамандарының еңбегі зор болды, олар психикалық аурулардың сипатын әр түрлі методикамен және нақты клиникалық қасиеттерін комплекстік әдіс қолдану арқылы шешті.

Кеңес психиатриясында психикалық және психосоматикалық түсініктер арақатынасының мәселесін шешуге ғылыми көзқарас материалистік бірлік принципі негізінде құрылды. Бұл психикалық қызметтің бүкіл ағзаның және оның жеке жүйелерінің физиологиялық процестеріне әсер ету мүмкіндігін анықтайды.

Психика құрылымының күрделілігі, оның нейрофизиологиялық субстратпен үздіксіз байланысы психосоматикалық өзара әсерлестік жөнінде түсінікті теориялық та және методологиялық тараптан да қиындатады. Әрбір адамда дерттің көрініс беру сипаты әр түрлі. Сонымен бірге бұл айырмашылықтар белгілі бір психикалық ауруға тән этиология мен патогенез шекарасында өтеді.

Психиатрияның дамуында профилактикалық бағытта, шекаралық жағдайлар мәселелерін шешуде съездер мен жиналыстарда көптеген сұрақтар шешілді: «Бөртпе сүзегі кезіндегі психикалық бұзылыстар» (В.А.Гиляровский), «Ашығу кезіндегі жүйкелік және психикалық бұзылыстар» (А.М.Гринштейн, Т.И.Юдин), «Рефлексология көзқарасымен тұлға жөніндегі ілім» (В.М.Бехтерев). Тұрғындарға ауруханадан тыс психоневрологиялық көмек көрсету жөніндегі ұсыныстар қабылданды. Психиатрияда тиімді ғылыми зерттеулер жүргізілетін мекемелер ашылды.

Ең көне ғылыми-зерттеу институттарының бірі В.М.Бехтеревтің психоневрологиялық институты болып табылады. Ол 1907 жылы Петербургте ғылыми-зерттеу мекемесі ретінде құрылса, кейіннен Бехтеревтің ұсынысымен алкоголизмді зерттеуде тәжірибелік институт базасында паторефлексологиялық институт болып құрылды. 1944 жылы ол В.М.Бехтерев атындағы психоневрологиялық ғылыми-зерттеу институты болып қайта құрылды. Институт психиатрия, неврология және медициналық психологияның маңызды мәселелерінің бірқатарын қарастырады: патогенезін, бас миының қан тамырлық зақымданулары, эпилепсия, невроз, алкоголизмнің клиникасы мен терапиясы және т.б.

1921 жылы Мәскеуде соттық сараптау институты ұйымдастырылды, кейінірек ол В.П.Сербский атындағы соттық психиатрияның Орталық институты болып аталды.

Кейін бұл институт теория мен практиканың жалпы мәселелерін зерттеумен айналысты және В.П. Сербский атындағы жалпы және соттық психиатрияның Бүкіл кеңестік ғылыми-зерттеу институты болып аталды.

Бұл ғылыми-зерттеу орталығы соттық психиатрияда психикалық аурулардың есі дұрыс еместік және қабілетсіздігі критерияларын зерттейді. Осындай науқастардың қоғамға зиянды әрекеттерінің алдын-алу бойынша зерттеулер жүргізіледі. 1921 жылы Киевте психиатриялық аурухана базасында ғылыми зерттеу институты жұмыс жасай бастады, ал 1926 жылы (Харьков психиатриялық ауруханасы базасында) - Украиналық клиникалық психиатрия және социалды гигиена институты ашылды. Бұл екі институт Украиналық психоневрологиялық академия болып қайта құрылды және мұнда жұмыс істеуге ірі мамандар – Т.И. Юдин, Л.И. Смирнов, И.Н. Филимонов, Л.С. Выготский, А.И. Ющенко, В.П. Протопопов, К.И. Платонов т.б. шақырылды.

1937 жылы академия Украина психоневрологиялық институты болып қайта құрылып, академия құрамындағы алғашқы жеке институттар оның бөлімшелері болып қалды. Институт қызметіндегі алғы бағыттар жүйке және психикалық аурулардың клиникалық ерекшеліктерін ескере отырып патофизиологиялық негіздерін зерттеді. 1965 жылы институт Харьков неврология және психиатрия институты болып қайта құрылды.

Грузияда 1925 жылы М.М. Асатиани ықпалымен психоневрологиялық институт ашылды. М. М. Асатиани өмірден озған соң институтқа оның есімі құрметті түрде берілді. Мұнда психиатрияның актуальді мәселелері шешіліп, республикадағы стационарлардың ғылыми және емдеу мәселелері шешілді. Институттың кең түрде жүргізген жұмыстарының бірі психикалық аурулардың биологиялық негізін клинико–экспериментальді– морфологиялық зерттеуі еді.

Психопрофилактика және гигиена институты мен П.Б. Ганнушкин атындағы клиникалық психоневрологиялық институты бірігіп, 1838 жылы Мәскеулік психиатриялық ғылыми-зерттеу институты болып қайта ашылды. Мұның құрамындағы көптеген клиникалар мен лабораториялар жалпы психопатологиялық және клиникалық психиатриядағы көптеген маңызды мәселелерді шешті. Ғылыми жұмыстарында эпилепсия, алкоголизм және психикалық аурулардың фармакотерапиясы бойынша зерттеулер көрнекті орын алады. Институт аурухана және ауруханадан тыс психиатриялық мекемелелер қызметінің ғылыми - практикалық басқарылуын дамытты.

1944 жылы КСРО МҒА психиатрия институты құрылды. Оның жетекшісі болып В.А. Гиляровский тағайындалды. Институт психиатрия тәжірбиесі мен теориясының түйінді мәселелерімен айналысты. 1982 жылы бұл институт іргесінде КСРО МҒА психикалық денсаулық ғылыми орталығы ашылды. Орталықтың негізгі мәселесі шизофрения болды. Психикалық денсаулық орталығы психиатрияның негізгі ғылыми мекемесі болып саналады.

 

Тарау

ПСИХИАТРИЯЛЫҚ КӨМЕКТІҢ ЖӘНЕ ПСИХИАТРИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ

ДАМУЫ