Емдеу нәтижелері тексерулер мен иммундық тапшылықты жоюға бағытталған.
Алдын алу шаралары: Адамда иммундық тапшылық вирусы ауруымен ауырған науқастарға стоматологиялық көмек көрсету кезінде барлық санитарлық ережелерді мұқият орындау қажет.
ДИФТЕРИЯ
Дифтерия -тыныс алу жолдарыныңөткір инфекциялы ауруы. Кейінгі жылдары жылдан- жылға дифтерия мен ауыратын науқастардың саны көбеюде. Аурудың таралу жолы: ауыз қуысының шырышты қабаты және ауыз –жұтқыншақ болып табылады. Сондықтан дәрігер-стоматологтар бірінші болып клиникалық көрінісіне байланысты нақтама қоюға тура келеді. Сол үшін әрбір тәжірибелі дәрігер маман, бұл аурудың клиникалық көрінісін, заманауи тексеру-зерттеу әдістерін меңгерген болуы керек және нақтамасын қоя білуі қажет.
Келіп шығуы дифтерияның қоздырғышы-Леффлер таяқшасы, ол факульта-тивті анаэробты топқа жатады. Дифтериялық таяқша өте тұрақсыз,сондықтан түрін тез өзгертуге бейім және оның биологиялық үш түрі бар. Олар: гравис, митис, интермитис. Таяқшалар көбею кезінде өзінен өте көп мөлшерде улы заттар шығарады (экзотоксин). Сол себептен улы заттар бөлетін және улы заттар бөлмейтін штаммдарға бөлінеді.
Таралу жолдары: ауа-тамшы түрінде, дифтериямен ауыратын науқастан дені сау адамға жұғады, сонымен қатар үшінші адам болуы мүмкін. Себебі ол адам дифтерия қоздырғышының тасушысы болып табылады, тамақ өнімдері арқылы ж. т. б. жағдайларда. Аурудың келіп шығуына адамның иммундық қорғанысына байланысты. Сол үшін уақытында алдын алу егу шараларын мүлтіксіз орындау қажет.
Клиникалық көрінісі қабыну ошақтарының пайда болуымен сипатталады, Ауыз қуысының шырышты қабаты және ауыз қуысының жұтқыншақ аймағы фибринді қабықпен жабылады, сол себептен организмде көп мөлшерде улану белгілері байқалады. Егер аурудың улы түрі болса ісіктер бет аймағында және ерінде пайда болады. Фибринді қабық бөлініп түсіп кеткеннен кейін өлеттен-ген жаралы жер қалады.
Нақтамасы: Клиникалық көрінісі мен қосымша бактериологиялық зерттеулер негізінде-дифтериялық таяқшаны табылады да оның улылығы анықталады.
Салыстырмалы нақтамасы: Дифтерияны сифилистің біріншілік түрімен, адамда иммундық тапшылық вирусы ауруының кешенді белгілерімен, ауыз қуысы шырышты қабатының вирустық, саңырауқұлақты және аллергиялық зақымдануларымен, лейкоплекиямен салыстыруға болады.
Емі Науқас жұқпалы аурулар ауруханасында емделеді.
Алдын алу шараларын санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау басқармасы өткізеді және ең бастысы - алдын ала егу шарасы.
СІБІР ЖАРАСЫ (КҮЙДІРГІ)
Сібір жарасы — жануарлардан жұғатын, өте сирек кездесетін, жедел ағымды инфекциялы аурулардың тобына жататын ауру.
Келіп шығу тарихы-этиологиясы. Сібір жаралы грамм оң таяқшалы бактерияның әсерінен пайда болатын ауру.
Патогенезі. Сібір жарасының қоздырғышы адам организміне, бет терісі, мұрын, ауыз қуыстарының шырышты қабықтары арқылы, ауру малдардың жүнінен, терісінен, етінен т.б. жұғады. Сібір жаралы таяқшаның таратқышы әртүрлі шыбын-шіркейлер болып табылады. Ауру көбінесе жылдың жазғы-күзгі айларында кездеседі. Сібір жарасының инкубациялық мезгілі 2-14 күн созылады. Оның қоздырғышы организмге енгеннен соң эндоматозды (қабындырғыш), протективті (қоздырғыш) және өлу жағдайларынан құралған экзотоксин бөліп шығарады. Жоғарыда атап өткен жағдайлардың әртүрлі бірлесуінің күштілігі аурудың жалпы және жергілікті көріністерін бейнелейді. Бет терісі жұқпалы зат аз мөлшерде және беткей енгенде зақымданады.
Сібір жарасының жергілікті патологиялық анатомиясы. Қоздырғыш енген жерде сарысулы-қанды қабыну ошағы байқалады. Қабынған ошақ өлеттеніп, айналасындағы жұмсақ тіндер домбығып, жергілікті лимфаденит пайда болады. Жылжымалы макрофагтар сібір жарасының қоздырғыштарын лимфа тамырлары мен лимфа түйіндеріне тарауына мүмкіндік тудырып, ол жерде сарысулы, сарысулы-қанды немесе өлеттенген қанды қабыну дамиды. Көп жағдайда қабыну кезеңі беттің сібір жаралы көршиқанымен немесе жергілікті лимфаденитпен шектеледі, кейбір жағдайларда инфекция күшейіп жайылуы мүмкін.
Клиникалық көрінісі. Бет-жақ аймағында, әдетте сібір жарасының жергілікті шектелген (терілік) түрі дамиды. Ауру жәй, жалпы көріністері байқалмай дамуы мүмкін, бірақ дене қызуы 38°С-қа дейін көтеріледі. Ауру басталар алдында бет терісінде қышитын түйіншек пайда болады. Оның ортасында қанды бөртік, ал айналасында үлкен ұйыспа-инфильтрат дамып, жұмсақ тіндері домбығып ісінеді. Бөртік өздігінен жарылып, ұйыспа-инфильтраттың бетінде қатты қара түсті қабыршақ пайда болады. Қабыршақтың айналасынан сарысу шығып тұрады. Ұйыспа-инфильтрат айналасы білікті ісініп, түбі қарайған жара пайда болады. Жараның айналасындағы күлдіреген көпіршіктер жарылып 5-6 күннен кейін көршиқан дамиды. Төменгі жақасты, иекасты және мойын лимфа түйіндері үлкейіп, қатаяды. Сібір жарасы немесе көршиқан инфекциясының күшейіп асқынып, аурудың жағдайы нашарлап, дене қызуы 40°С-қа дейін көтеріліп, организм улануының тағы да басқа көріністерімен сипатталады. Жара ауыз қуысының шырышты қабығына да шығуы мүмкін. Мұндай жағдайда ұйыспа-инфильтрат айналасындағы жұмсақ тіндер қатты ісінеді. Жұтқыншақ ісінгенде аурудың тыныс алуы нашарлап, жұтынғанда ауырсынып, дауысы қарлығады.
Нақтамасы, ажырату нақтамасы. Сібір жарасы нақтамасын өзіне тән клиникалық көрінісіне сүйене отырып қояды. Әсіресе олардың ішінде жаралы ошақта іріңнің болмауы, жарылған көпіршіктерден, өлеттенген жерден сібір жарасы қоздырғыштарының табылуы негізге алынады.
Нақтамасын анықтау үшін ауру қанын, үлкен дәретін бактериологиялық зерттеуге алады және антроксинмен терісіне аллергиялық сынақ қояды. Науқастың жұмысы ауру жануарлармен байланысты болғанын анықтау нақтама қою үшін өте маңызды. Сібір жарасын шиқан, көршиқан, тілмеден ажырата білген жөн.
Емі. Сібір жарасы, көршиқан бетте, ауыз қуысының шырышты қабығында орналасса отасыз-консервативті ем қолданады. Ауруға емдік майлы танбалар қолданып, тыныштық жағдай туғызады. Дезинтоксикациялық, десенсибилизациялық,антибиотиктер, сульфанил-амидтер тағайындайды. Жалпы денсаулығын нығайту терапиясын жүргізеді, Сібір жарасының ағымы ауыр, инфекция күшейіп жайылған жағдайда пенициллинді 1,5-2 миллионнан, стрептомицинді тәулігіне 6-8 рет организмге ендіреді. Антибиотиктерді I ауыстырғанда тетрациклин, левомицитин, цефалоспорин, макролид т.б. дәрілерді қолданған жөн.
Болжамы. Сібір жарасының терілік түрі организмге қауіпсіз, ал инфекция күшейіп жайылған жағдайда, әлсіз аурулар өміріне қауіпті болуы мүмкін. Бетке, ауыз қуысына сібір жарасын жұқтырмас үшін, ауру жануарлармен араласқанда, олардың еті, терісі және жүнімен жұмыс істегенде санитарлық, жалпы гигиеналық ережелерді сақтап, ауыз қуысының, дене терісінің гигиенасын қадағалау керек. Сібір жарасының алдын алу үшін СТИ вакцинасын қатаң түрде эпидемиологиялық жағдайдың көрсеткіштеріне байланысты қолданады. Сібір жарасымен ауырған жануарлар немесе жұқпалы заттармен жұмыс істеген адамдар, зерттеліп арнайы бақылауда болуы керек, қажет болса емделуі керек.
НОМА НЕМЕСЕ СУЛЫ РАК
Нома — жақ ауыз қуысын бет тіндерінің тез жайылатын ылғалды гангренасы, бұл инфекциялық ауру.
Келіп шығу тарихы-этиологиясы осы күнге дейін белгісіз. Нома дамыған кезде өлеттенген тіндерден анаэробты микробтардың фузоспикилярлы түрлері, ауыз қуысында әдетте кездесетін анаэробты микробтардың түрлері бөлініп шығады.
Номаның патогенезінде организмнің инфекцияға қарсы қорғаныс күштерінің мағынасы зор. Көп жағдайда ауру балаларда кездеседі.
Нома 50 жастан кейін жүрек-қан тамыр жүйесі ауруы бар адамдарда кездеседі. Номаның дамуына ауыз қуысының гигиенасын сақтамау, емделмеген гангренозды тістер, ауыз қуысының шырышты қабығын жарақаттайтын сауыты бұзылған тістердің көп әсері бар.
Патологиялық анатомиясы. Әдетте нома болғанда морфологиясында ерін, ұрт, ауыз қуысының шырышты қабықтары өлеттенеді. Өлеттенген ошақ тез арада жан-жағына тереңінен жайылып айқын шекарасыз ауыз қуысының шырышты қабығының беткей қабатына өтеді. Микроскоп арқылы қарағанда бұл жерлерде, қан, лимфа тамырларының тромбозы байқалады. Кезең жайылып айналасындағы сау тіндерді зақымдауға бейім. Асқынбай және ем уақытты басталған жағдайда, өлеттенген тіндер ыдырап орнында үлкен ақаулар пайда болады. Олар тыртықтанып, аурудың бет-әлпеті ұсқынсызданып, шайнау, ымдау еттері қарысып қалады.
Клиникалық көрінісі. Ауру ақырын, науқастың мазасы кетіп, дене қызуы 37°С-қа дейін көтеріліп басталады, ал кей жағдайда жедел басталып дене қызуы 38-40°С-қа дейін көтеріліп организмнің әр түрлі дәрежедегі жалпы улануы байқалады.
Ауыз қуысының шырышты қабатында, бет терісінде, ерін аумағында қабыну ошағы пайда болады. Шырышты қабат көпіршіктеніп, қанталап, бет терісі күңгірт-көк түсті дақтанады. Біраз жағдайларда қабыну кезеңі шіріп өлеттенген гингивиттен басталады. Алғашқы номамен зақымданған жер жан-жағына және тереңінен жайылады. Айналасындағы тіндер домбығып, ауыратын тығыз ұйыспа-инфильтратты үлкен қабыну ошағы пайда болып, ортасындағы тері тесіліп, жұмсақ тіндер шіриді (27-сурет).
Ауыз қуысында бұл кезең қызыл иекке жайылып тістер босап қалады, сонан соң кезең ауыз қуысының түбіне, тіл, жоғарғы және төменгі жақ сүйектеріне көшеді.
Бет терісінде кезең ауыз қуыс аумағынан иекасты үшбұрыштарына түседі. Ол теріден жұмсак, тіндерге тереңдеп жоғарғы және төменгі жақ сүйектерін қамтиды. Өлеттенген тіндер шіріп, олардан жағымсыз иіс шығып, лайлы сұйықтық бөлініп тұрады.Зақымданған тіндер басқанда қатты ауырады. Бет номасы пневмониямен, ал өлеттенген тіндермен аспирацияланса өкпе гангренасымен асқынуы мүмкін.
Номаның өсу қарқыны-прогрессивті ағымы сепсиске әкелуі мүмкін. Аурудан кейін дамитын функционалды, косметикалық тыртықталуы және
ақауларының дәрежесі номанен зақымданған жердің көлеміне байланысты.
Сурет-70. Нома (сулы рак)
Нақтамасы, ажырату нақтамасы. Номаның нақтамасы, айқын клиникалық көрінісіне, микробиологиялық, морфологиялық және иммуноло-гиялық зерттеу мәліметтеріне сүйене отырып қойылады.
Нома шіріп өлеттенген флегмоналар, іріңді, шіріп-өлеттенген паротит және ыдыраған қатерлі ісіктерден ажыратылады. Флегмона тіс түбірлерінің ұшында дамып, клетчаткалық кеңістіктерде орналасады, паротит без тіндерінен дамып, тіндері шектеліп өлеттенеді, ал нома мен қатерлі ісікті ажыратқанда морфологиялық зерттеу мәліметтеріне сүйенген жөн.
Емі. Организмді дезинтоксикациялап, барлық ағзалар мен жүйелердің қызметін қалыпты жағдайда ұстап, организмнің қорғаныс жұмысын күшейтуге бағыттау керек. Қан тамыры арқылы антибиотиктер, десенсибилизациялайтын, жүрек-қан тамырларының қызметін жалпы организмді күшейтетін және дезинтоксикациялайтын дәрілер жібереді. Осымен қатар, қан немесе қан орнына қолданылатын заттар құйылады. Жергілікті зақымданған жерлер фурациллин, фермент ерітінділерімен жуып-шайылып, 0,25%-тен 0,5%-ке новокаин немесе тримекаинге ерітілген мөлшері 25-100 мл дейін антибиотик ендіріледі. Антибиотиктер, антисептик және финлепсин мен таңбалар тартылады.
Болжамы. Номаның прогрессивті ағымы науқас өміріне қауіпті, ал шектеліп өлеттенген ошақ қауіпсіз болмағанымен косметикалық, функционалдық өзгерістер ұзақ ем қажет етеді.
Алдын алу. Әлсізденген балалардың жалпы организмін күшейтуге ем жүргізіліп, ал қан айналымы бұзылған, жұқпалы ауруы бар балаларда нома көп кездесетіндіктен жоғарыда айтылған ем керек. Осымен қатар, ауыз қуысының гигиенасы, санация, шырышты қабық жарақаттарының алдын алу керек.
ТІЛМЕ (РОЖА)
Тілме — терінің және шырышты қабықтардың жедел сарысулы немесе сарысулы-қанды қабынуымен сипатталанатын организмнің жалпы улануымен көрінетін инфекциялы ауру.
Келіп шығу тарихы-этиологиясы А тобындағы бетта — гемолитикалық стрептококк тілме қоздырғышы болып табылады. Ауру қоздырғышы стрептококктың басқа да түрлеріде болуы мүмкін, ал ауру ағымы ауыр жағдайда, патологиялық кезеңде т.б, микробтар, соның ішінде стафилококкта қатысады.
Патогенезі. Организм сенсибилзацияланып оның жалпы және жергілікті инфекцияға қарсы қорғаныс жағдайларының төмендегенде тілме дамиды. Гетеро-және аутосенсибилизациялық жағдайлардың ішінде терінің және жалпы организмнің салқындауы, қажуы, созылмалы аурулардың өршуі, әртүрлі стресті жағдайлар жататынын атау керек. Терінің қарсыласу және бактериоцидтік белсенділігінің көп маңызы бар. Аурудың дамуы, әсіресе терінің стрептококкпен ұрықтанғанында ықтимал. Инфекция ену көзі тері, көп жағдайларда, оның жарақаттары эрозиялар, қабыну.
Кей жағдайларда тілмеге организмнің туа біткен бейімділігі де байқалады. Организм сенсибилизацияланып оның иммундық қорғанысы бұзылады, қан құрамында гистамин көбейіп және организмнің гистаминді залалсыздандыру қызметінің төмендеуі тілменің дамуына әкеліп соқтырады.
Патологиялық анатомиясы. Тілменің патологиялық анатомиясы терінің емізікше қабатының сарысулы немесе сарысулы-қанды қабынуымен және ретикулярлық қабатының домбығуымен сипатталады. Қан және лимфа тамырлары кеңейіп, құрамында көптеген микробтар бар экссудатпен толады. Қан тамырларының айналасында, лимфоидты және ретикулогистиоциттардан тұратын клеткалы ұйыспа-инфильтрация байқалады.Пайда болған экссудат эпидермиске қарай тарайды да, құрамында фибрині бар көптеген көпіршіктер пайда болады.
Экссудат жанасып жатқан клетчаткаға жайылып оның флегмонозды қабынуына кей кезде өлеттенуіне соқтыруы мүмкін.
Клиникалық көрінісі. Бет аймағында көбінесе тілменің алғашқы қабынуы дамиды. Инкубациялық кезеңі бірнеше сағаттан 4-5 күнге дейін созылады. Ауру жедел басталып, жалпы қабыну көріністерімен сипатталады. Кейбір жағдайларда ауру, дене қызуының субфибрилді температурасымен, бас ауруымен, әлсізденуімен және жалпы жағдайының нашарлауымен басталады.
Ауру басталған соң 2-3-ші күні, оның жалпы көріністері күшейе түседі, дене қызуы 38°С-қа дейін көтеріледі. Науқас лоқсып, құсып, денесі қалтырап, қан айналымы бұзылады, есеңгіреп, сандырақтайды. Аурудың жергілікті көріністері жалпы көріністерімен бірге немесе ауру басталғаннан соң 2-3 күннен кейін дамиды. Бетте тілме көбінесе мұрын, ұрт аймақтарында, көбелек тәріздес болып орналасады. Дами бара қабыну қабақ, мойын, құлақ, бастың шаш бөлігіне қарай жайылады. Кей кезде ауыз қуысының шырышты қабығы, жұтқыншақ, ауыз қуысының түбіне жайылып, ауру ағымын ауырлатады. Аймақтық лимфа түйіндері үлкейіп ауырсынуы мүмкін. Тілменің клиникалық жіктелуінің негізіне жергілікті өзгерістер алынған. Оның эритематозды, эритематозды-буллезды, эритематозды-қанды және буллезды-қанды түрлерін ажыратады осымен қатар, өлеттенген және флегмонозды асқынған түрлері де болады, Қамту аймағына байланысты, жергілікті, көшпелі (блуждающий) немесе жайылмалы түрлерін ажыратады. Жалпы қабыну кезеңінің ағымына қарай жеңіл, орташа, ауыр және біріншілік, рецедивті (бірнеше айдан 1-2 жылға дейін), қайталанған (алғашқы тілмеден 2 жылдан аса уақыттан соң) түрлеріне бөлінеді.
Нақтамасы, ажырату нақтамасы. Тілмені анықтап нақтамасын қою аурудың жалпы клиникалық көріністеріне негізделеді. Егер тілме ошағында орналасқан көпіршіктерден патогенді стрептококктар бөлініп шықса, оның нақтамасын анықтау тіпті оңайға түседі. Тілмені жақ аймағының абсцессі, флегмонасы, лимфаденит, бет венасының флебиті, актиномикоз және сібір жарасынан ажырата білу керек.
Емі. Тілменің эритематозды түрінде сульфаниламид, витаминдер, десенсибилизацияландыру, осылармен қатар науқасқа тыныштық және ультрасәулесімен емдеу тағайындалады. Оның басқа түрлерінде антибиотиктер және қабынуға қарсы кешенді-комплексті ем жүргізеді. Флегмонозды немесе өлеттенген түрі дамыған жағдайда жоғарыда атап өткен емге қоса науқастың жасын, қосақталған ауруларын ескере отырып қосымша интенсивті (екпінді) терапиялық ем қолдануын қажет етеді. Аурудың жеңіл түрінде витаминдер, метилурацил, пентоксил, продигиозон және аутогемотерапия тағайындалады.
Тілменің эритематозды-буллезды, буллезды-қанды, флегмонозды, өлеттенетін түрлерінің жергілікті емі көпіршіктер мен іріңді ошақтарды ашып, өлеттенген тіндерді кесіп алып тастауды қажет етеді. Зақымданған жерлерге фурацилинмен Вишневский, Шостаковский майларымен емдік таңбалар тартылады. Ауру инфекцияның жайылуы, менингит, сепсиспен асқынуы мүмкін. Тілмен ауырған науқастарды арнайы инфекциялы бөлімшелерде емдеген жөн. Аурулар толық емделіп шығады, бірақ жасы келген, кәрі кісілерде тілме асқынып өміріне қауіп төндіруі мүмкін.
Алдын алу инфекция енетін көздерді жою, әртүрлі физикалық ем-тәсілдерін қолданып терінің резистенттігін көтеруден тұрады. Осымен қатар одонтогенді ошақтарға тазалап-санация жасап, ауыз қуысының, беттің гигиенасын сақтау керек. Тілменің қайталану-рецидивті түрімен ауыратын науқастар диспансерлік есепке алынып, жыл бойы бициллин емін алуы керек.
ШИҚАН
Түк фолликуласының және оның айналасындағы тіндердің жедел түрде іріңдеп, өлеттене қабынуын шиқан деп атайды.
Бірнеше түк фолликуласы мен майлы бездерді қамтып тері және теріасты клетчатканың іріңдеп өлеттене қабынуын көршиқан дейді.
Бір уақытта немесе біртіндеп терінің бірнеше жерлерінде қабыну ошақтарының дамуын фурункулез дейді.
Беттің аз ғана шектелген бір бөлігінде бірнеше шиқан орналасса, оны жергілікті фурункулез дейді.
Шиқанмен көршиқанның дамуы тікелей бет-жақ аймағының, оның ішінде терісінің анатомиялық ерекшеліктеріне байланысты. Тері адамның маңызды ағзаларының бірі, ол зат алмасу және жылу реттестіру кезеңдеріне қатысады. Тері қорғаныс, тыныс алу, секрет (тер, тері майын) бөліп шығару қызметтерін атқарады. Теріде орналасқан күрделі жүйке аспаптары көптеген сезіну, қысым, ауру, ыстық, суық сезімдерін қабылдап ми қатпарларына жібереді. Бет терісінің бірнеше ерекшеліктері бар. Оның беткей қабаты эпителиалды клеткалардан құрылған эпидермистен тұрады. Бет терісінің мүйізді қабаты адам денесінің басқа жерлеріне қарағанда жұқалау болып келеді. Эпидермистің жылтыр қабаты, ал кей кезде дәнді қабаты да бетте жоқ болуы мүмкін. Дерма немесе меншікті тері торлы және емізікше қабаттан құрылған. Дерманың торлы қабатында тер, май бездері және түк түбірлері орналасады. Түк түбірінің буылтығына, терінің терең қабатынан түкті қоректендіретін қан тамырлары бар емізікше жанасып жатады. Сондықтан оны түбірімен қоса зорлап жұлуға болмайды, өйткені бұл жағдайда дерма жалаңаштанып микробтарға қарсы төтеп бере алмайды. Терінің үшінші қабаты көптеген майлы клетка жиынтығынан құралған теріасты майшелі болып табылады. Мұнда бет терісіне бекіген ымдау бұлшықеттері орналасады. Бұл еттердің үнемі қозғалысы клетчаткалық кеңістіктерге микробтардың еніп, терінің терең қабатында қабыну кезеңдерінің жайылуына соқтырады. Ымдау еттерімен терінің осы байланысы қабынған тіндерге жергілікті тыныштық тудыруға мүмкіндік бермейді, ал бұл беттегі шиқан мен көршиқан емінің негізгі бір жағдайы болып табылады.
Бет-жақ аймағындағы қан тамырлардың, оның ішінде әсіресе, көк-вена тамырларының молдығының беттегі іріңді қабыну ағымына өте маңызы көп. Беттің сол жағындағы веналар оң жағындағы веналармен, беткей веналар тереңдегі веналармен жалғасып көптеген анастомоздар құрады. Көз веналары арқылы, бас қаңқасының ішкі веналары мен мидың қатты қабығының синустары, оның ішінде үңгірлі қуыспен байланысатын бет веналары анастомоздарының маңызы бар. Бет веналары мен ми қабаттарының синустарын байланыстырып жатқан қан тамырларындағы қан ағымы бағытының да маңызы көп. Қалыпта қан бұрышты вена арқылы бет венасына құяды, бірақ жоғарғы ерін, көзасты және мұрын-ерін қатпары аумақтарында қабыну процесі дамыған жағдайда, қан ағымының бағыты көз веналары мен үңгірлі қуысқа қарай өзгереді (М. А. Сресли 1957). Бұған бет веналары мен мидың қатты қабатының анастомоздарында қақпақшалардың болмауы мүмкіндік тудырады. Осы жоғарыда атап өткен бет веналарының құрылыс ерекшеліктері бетке орналасқан шиқан, көршиқанның асқынып, менингит және үңгірлі қуыстық тромбоздың дамуына мүмкіндік тудырады. Осымен беттің шиқан, көршиқандарының клиникалық ағымының өзгешелігі, асқынуларының жиілігі жақ-бет аймағының, оның тері құрылысының ерекшелігімен тығыз байланысты.
Шиқан мен көршиқанның нақтамасын қою, емін дұрыс жүргізу, олардың асқынуларының алдын алу үшін бұл ерекшеліктерін білген жөн.
Бет шиқаны мен көршиқаны вирулентті патогенді стафилококктың (алтын немесе ақ) кей жағдайларда оның басқа микроб ассоциацияларымен сырттан енгенінде дамиды. Бұл аурулардың дамуына келесі себептер мүмкіндік тудырады:
- бет терісінің шаң басып кірлеуі, әсіресе майлы заттармен жұмыс жасағанда лас қолмен бетін сүртіп, қасу;
- терінің микрожарақаттары (түгін алу, қырынғанда кесіп алу, тырнап алу, қасты теру);
- температураның күрт өзгеруі;
- кейбір тері аурулары (экзема, сикоз, безеу);
- зат алмасуының бұзылуы, қант диабеті, авитаминоз;
- әр түрлі созылмалы аурулар, ауыр жұқпалы аурулардың әсерінен организмнің әлсіреп жүдеуі;
- жас өспірімдердің безеулерін сығуы;
Патологиялық анатомиясы. Шиқан дамығанда түк фолликуласының, майлы бездің және олардың айналасындағы дәнекер тіндердің өлеттенуі байқалады. Өлеттенген тіндердің ортасында стафилококктар шоғырланып жиналады, айналасында макрофактар мен нейтрофилдерден тұратын жалпақ білік пайда болып, оның шеті ісініп, қан тамырлары кеңейіп, плазмоидты клеткалардан, лимфоциттерден және нейтрофилден құрылған ұйыспа-инфильтрат байқалады. Эпителий сылынып оның астынан іріңді көпіршік көрінеді.
Көршиқан дамығанда бірнеше түк фолликулалары, майлы бездері, тері және теріасты клетчатка өлеттеніп, бетінде көптеген тығыз іріңді өлеттенген өзек пайда болады. Веналарды қан кернеп, тығындалып, артериялар экссудатпен қысылып, циркулярлы қан айналымы бұзылып, өлеттену көлемі кеңейіп, терінің терең қабатынан фасция мен бұлшықеттеріне жайылып, кей кезде сүйекті де қамтуы мүмкін. Өлеттенген тері тесіліп, олар арқылы ірің бөлінеді.
Клиникалық көрінісі. Шиқан түк фолликуласьіның қабынуынан басталады. Түктің айналасы іріңдеп жан-жағы аздап қызарады. 1-2-ші күннің аяғында дермада томпиған конус тәріздес қабыну қйыспа-инфильтраты дамиды. Оның үстіндегі тері күңгірт-қызыл түсті, ал айналасындағы тіндер домбығып ісінеді. Бұл кезде шиқан аумағында ауыру сезімі күшейе түсіп, кей жағдайларда үшкіл жүйке бұтақтарының бойымен жайылып, науқасты қатты мазалайды. Бас ауруы пайда болады. 3-4 күннен кейін ұйыспаның-инфильтраттың ортасында күлтілдеу-флюктуация (былқылдақ) пайда болады. Аз арада шиқанның ауызы ашылып онан шамалы қою ірің шығады. Ауызы ашылған соң, сол жерде шиқанның өзегі көрінеді. Бірте-бірте өлеттенген өзек іріңмен бірге бөлініп шығады. Өлеттенген өзекті зорлап шығаруға мүлде болмайды, өйткені зақымданған тері мен сау тіндердің арасындағы табиғи тосқауыл бұзылып инфекция беттің венозды өріміне өтуі мүмкін.
Өлеттенген өзек бөлініп шыққаннан соң, оның орнындағы кратер тәріздес жара біртіндеп грануляциямен толып, тыртықтанңп бітеді. Қабынбаған шиқан 8-10 күннің ішінде жазылады, бірақ кей жағдайларда шиқанның көлемімен онан бөлініп шықан ірің көбейгенде өлеттенген өзек толығымен шіріп абсцесс немесе флегмона белгілері байқалады.
Көршиқан дамығанда қабыну кезеңі жақын орналасқан бірнеше шаш фолликулаларын және майлы бездерді қамтып, тері мен теріасты клетчаткасы өлеттенеді. Көршиқанның дамуының бастапқы кезінде бетте кішкентай қабыну ұйыспасы-инфильтраты пайда болып ол тез арада үлкейеді. Айналасындағы тіндер домбығып ісініп, торлы лимфа түйіндерінің лимфадениті дамиды. Ұйыспаның-инфильтраттың үстіндегі тері күңгірт-қызыл-көкшіл, тері қатпарға жиналмайды. Терінің беткей қабаты жұқарып, бірнеше жерден тесіліп ірің бөлініп шығады, ол жерлерден өлеттенген тіндер немесе өзектер байқалады. Бара-келе кішкене тесіктер бір-бірімен қосылып үлкен жараға айналады. Бұдан ірің бөлініп шығып тыртықтанып жазылады. Бет-жақ аймағының анатомиялық физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты шиқан, әсіресе көршиқанның жұмсақ тіндеріндегі инфильтраттар қатты ісініп домбығып, жиі абсцесске айналып, өте ауыр өтеді. Ол барлық жағдайда жергілікті лимфаденитпен қосарласып жүреді. Ағымы жедел науқастардың дене қызуы 39-40°С-қа дейін көтеріліп, денесі қалтырап, басы, қабыну кезеңі орналасқан жері қатты ауырып, мазасызданып, әлсірейді. Шеткі қанда лейкоцитоз, ЭТЖ үдеуі, қан сарысуында белок фракциялары жылжуы мүмкін.
Ажырату нақтамасы. Шиқан мен көршиқанның нақтамасын анықтау әдетте қиындық тудырмайды, дегенмен кей кездерде төменде аталатын басқа аурулардан ажырату керек болады.
Беттің теріасты одонтогенді гранулемасы теріасты май шеліндегі созылмалы гранулденген периодонтиттің әсеріне байланысты әлсіз өтетін іріңді кезең. Бұл аурудың өзіне тән үш белгісі бар: ауру тіс, теріасты гранулема, тістен немесе тіс ұяшығынан беттегі құрылымға созылған тығыз тартпа. Атерома - майлы бездің шығару түтігінің тығындалып қалуынан пайда болатын, терімен дәнекерленген, ауырмайтын, анық шектелген ісік тәріздес құрылым. Кейбір аурулардың атеромасы іріңдеп клиникалық көріністері шиқан мен көршиқанға ұқсайды. Атероманың шиқан мен көршиқаннан айырмашылығы қабыну басталар алдында науқастың бетінде ауырмайтын құрылым болады, осымен қатар атероманың инфекция ену көзі болмайды, оны хирургиялық жолмен тіліп ашқанда, іріңге аралас май тәріздес іртік зат бөлініп шығады.
Сібір жарасы тері немесе шырышты қабат арқылы сібір жарасының таяқшасы енгенде дамиды. Инфекция көзі, үй немесе жабайы жануарлар. Кәдімгі шиқан мен көршиқанға қарағанда, сібір жарасына келесі белгілер тән: көлемі 1 см-ден 3 см-ге дейін шектелген, қара-қоңыр, айналасында бұдырлы сары көпіршіктермен қоршалған қабығы болады (сібір жарасының інжу алқасы), айналасындағы жұмсақ тіндер ісініп, домбығады, қабыршақ астында кейде білінбейтін тығыздалған жұмсақ тін байқалады, барлық уақытта ірің және ауыру сезімі болмайды. Күдікті жағдайда қабыршақ астынан алынған тінді немесе көпіршіктің ішіндегі сарысуды бактериологиялық зерттеуге жіберу керек.
Жақ-бет аймағының актиномикозына инфекция түскенде шиқанға немесе көршиқанға ұқсайды. Көршиқанға қарағанда актиномикоздың ағымы ұзақ уақытқа созылып, қабыну ұйыспа-инфильтраты тақтай секілді қатты болады, тері көк түсті, көптеген жыланкөз пайда болады, осыған баяланысты ұйыспа-инфильтрат «көктелген көрпеге» ұқсайды. Шиқан мен көршиқандардың қабыну кезеңі беттің ортаңғы және жоғарғы аймағында орналасқанда (жоғарғы ерінде, мұрын, көзасты аумағында т.б.) өте қауіпті және бет веналарының флебитімен, тромбофлебитімен жиі асқынады. Әсіресе көз венасы арқылы, үңгірлі қуыспен анастомоз құратын бұрышты венаны тромбофлебиті өте қауіпті. Бет веналарының жедел тромбофлебиті ауыр өтеді, науқастың дене қызуы көтеріліп, қалтырап, басы ауырып, терлеп әлсірейді. Тексергенде қабынған веналардың бойында тартпа тәріздес өте ауыратын тығыз ұйыспа-инфильтрат, ал негізгі қабыну ошағының шегінде жұмсақ тіндердің бүйір тармақтар-коллатеральды ісінуі, веналардың кернеуі мен соғуы және терінің қызаруы байқалады. Қабыну кезеңінің бастапқы кезеңінде-ақ организмнің улануының, қан айналым және жүрек-қан тамыр жүйесі қызметінің бұзылуы салдарынан еріннің, қабақтың, маңдай, мұрын, құлақ терісінің көгергені байқалады. Бұрыштық венаның тромбофлебиті көз веналарын қамтып ретробульбарлы клетчатканың флегмонасының дамуына, ал әрі қарай үңгірлі синустық тромбоз және іріңді менингитке соқтырады. Бұл бет шиқаны мен көршиқанының өлімге әкелетін ең қауіпті асқынулары. Жоғарыда аталып өткен жақ-бет аймағының анатомиялық ерекшеліктерімен бірге аурулардың өздері шиқан мен көршиқанның алғашқы құрамдық бөліктерін-элементтерін сығып тастауы, қабыну кезеңінің бет веналарына көшуіне себеп болады. Бет шиқаны мен көршиқандарының жиі кездесетін асқынуларының бірі — сепсис.
Жалпы кездесетін асқынулардың ішінде іріңді менингит, бүйрек абсцессі, іріңді артрит, сүйектері, жұмсақ тіндердегі метастазды абсцесстермен қосарлана жүретін метастаздық пневмония мен іріңді плевритті атап өткен жөн. Жалпы асқынулармен қатар жергілікті лимфаденит, жедел іріңді отит (егерде ошақ сыртқы дыбыс жолында орналасса), тілме, абсцесс, флегмона, экзема жиі кездеседі.
Шиқан мен көршиқанды емханада емдеу керек, әсіресе бұл қабыну кезеңі құлақтың сырғалығы мен бұрышын жалғайтын сызықтан жоғары орналасқан науқастарға тиісті. Науқасқа барынша тыныштық керек (бірнеше күн төсекте жату, көп сөйлеуге рұқсат бермеу, жоғары калориялы сұйық тамақ). Қабыну кезеңінің алғашқы кезеңінде УЖЖ терапия жақсы әсер етіп, ауыру сезімі бәсеңдеп, шиқанның жазылу мерзімі қысқарады. Ұйыспа-инфильтрациялау кезеңінде шиқан мен көршиқанның айналасындағы тіндерге 0,25 немесе 0,5% новокаин ерітіндісіне қосып антибиотиктер жібереді. Абсцесс кезеңінде жалпы хирургиялық ереже бойынша іріңді ошақты тіліп, жараны құрғатады (қашыртқы-дренаждайды).
Тұжырым: Жақ-бет аймағында кездесетін арнайы қоздырғыштар сәулелі саңырауқұлақ, туберкулез микобактериясы және бозғылт спирохеталар (трепонема) арқылы пайда болатын ауруларды әдетте арнайы қабынулар деп атайды. Жақ-бет аймағында: шиқан (сыздауық), көрши-қан, тілме, сібір жарасы, нома тәріздес ауруларды одонтогенді емес қабынулар қата-рына жатқызады.Актиномикоздың негізгі дамуына иммундық жүйе жұмы-сының бұзылуы әсер етеді. Жалпы жағдайлардың ішінен иммунитеттің бұзылуына біріншілік немесе екіншілік иммунды тапшылық аурулары жатады. Жергілікті жағдайлар ішінен одонтогендік, стоматогендік, тонзилогендік, риногендік қабынуларды айтуға болады. Туберкулез мико-бактериясы немесе Кох туберкулез таяқшасы арқылы пайда болатын созылмалы арнайы қабыну. Қазіргі көптеген ғалымдар (А.А.Лимберг. П.Львов, Ю.И.Бернадский т.б.) бет-жақ аймағында кездесетін туберкуезді, организмнің жалпы туберкулезбен улануының жергілікті түрі деп есептейді.
Мерез бозғылт спирохетадан (трепанома) пайда болатын созылмалы арнайы аурулар қатарына жатады. Спирохета адам денесіне бұзылған ауыз қуысының кілегей қабығы арқылы кіреді. Мерез жүре пайда болған және туа пайда болған деп екіге бөлінеді.Адамда иммундық тапшылық вирусы ауруының қоздырғышы-вирустар, олар ретровирустар тобына жатады. Вирустар негізінен инфекциялы қоздырғыштардан организмнің қорғаныс жүйесінде аса маңызды рөл атқаратын ақ қан жасушаларын (Тх-жасушасын), моноциттер-макрофактар, жүйке жасушаларын зақымдайды. Адам орган-изміндегі барлық қорғаныс жасушаларын қырып-жойып, иммундық тапшылық және әртүрлі қалыпсыз жағдайлар туғызады.
Біз бірнеше өзекті және көкейкесті әлеуметтік ауруларға тоқталып, емдеу саласында кешенді шаралар қолдану керек екендігін ескертпе есебінде келтірдік.
Тапсырманы қайталауға арналған естемелік жаттығу сұрақтары:
1. Бет-жақ аймағының........ ауруларын арнайы қабыну аурулары.
А) арнайы қоздырғыштары бар
Б) арнайы емес, кездейсоқ
В) жайылмалы, жанама
Г) терең, беткей
Д) сәулелі, күңгірт
2. Актиномикоз...... арқылы пайда болатын созылмалы арнайы қабыну.
А) сәулелі саңырауқұлақ
Б) жалғасу (ұласу), беткей
В) лимфа тамырлары, терең
Г) қан тамырлары, күңгірт
Д) жайылмалы, жанама
3. Актиномикоз ауруын қоздырушы сәулелі саңырауқұлақты
бірінші рет тапқан ғалымның аты мен жылы.
А) Лангенбек 1877 жылы-малдан, Израил 1878 жылы-адамнан
Б) Сидоров 1767 жылы, Иванов 1837 жылы
В) Воячек 1839 жылы, Буран 1888 жылы
Г) Магарилла 1935 жылы, Козлов 1939 жылы
Д) Водянин 1945 жылы, Евдокимов 1955 жылы
4.Актиномикозинфекциясының таралу жолдарын атаңыз
А) жалғасу (ұласу), лимфа тамырлары, қан тамырлары
Б) лимфа тамырлары, терең
В) қан тамырлары, күңгірт
Г) жайылмалы, жанама
Д) арнайы емес, кездейсоқ
5. Т. Г. Робустованың жіктеуі бойынша актиномикоз............ түрге
бөлінеді
А) 10 түрге
Б) 2 түрге
В) 3 түрге
Г) 7 түрге
Д) 5 түрге
6.Клиникалық көрінісібойынша актиномикоз...... түрде кездеседі:
А) екі (асқынбаған, асқынған) түрі
Б) 3 (жайылмалы, жанама) түрі
В) 4 (арнайы емес, кездейсоқ) түрі
Г) 5 (қан тамырлары, күңгірт) түрі
Д) 8 (лимфа тамырлары, терең) түрі
7. ұйыспа-инфильтрат үстіндегі тыртықтар........... тәрізді болады.
А) көктелген көрпе
Б) жапырақ
В) алмұрт
Г) ағаш
Д) қиылысқан жол
8. Арнайы иммунитетті көтерумен қатар сәулелі саңырауқұлаққа
қарсы күрес............ егу арқылы жүргізіледі
А) актинолизатты
Б) новокаинды
В) кокаинды
Г) эфирді
Д) спиртті
9. туберкулез..... арқылы пайда болатын созылмалы арнайы қабыну
А) туберкулез микобактериясы немесе Кох туберкулез таяқшасы
Б) актинолизатты
В) жапырақ
Г) көктелген көрпе
Д)) 5 (қан тамырлары, күңгірт) түрі
10. Туберкулез инфекциясының таралу жолдарын атаңыз
А) лимфа, қан тамырлары, дем алу, асқазан жолдары және жанасу
Б) арнайы емес, кездейсоқ
В) лимфа тамырлары, терең
Г) жайылмалы, жанама
Д) қан тамырлары, күңгірт
11. Туберкулез бет-жақ аймағында........ болып кездеседі:
А) үш түрлі
Б) екі түрлі
В) төрт түрлі
Г) бес түрлі
Д) жеті түрлі
12. Диаскопия жасағанда төмпешік сарғыш түсті.......белгісі байқалады
А) алма қойыртпағы.
Б) лимфа тамырлары, терең
В) жайылмалы, жанама
Г) көктелген көрпе
Д) актинолизатты
13. Сүңгімен басқанда түйін жеңіл бұзылады....... белгісі байқалады
А) Поспелов
Б) Шораев
В) Давыдов
Г) Малышев
Д) Кенбаев
14. Жараның түбінде, айналасында жараға айналмаған туберкулез
түйіндері болады, оларды.......... деп атайды.
А) Трель нүктесі
Б) Төлеуов нүктесі
В) Русанов нүктесі
Г) Сағатбаев нүктесі
Д) құрақбаев нүктесі
15. Сүйек туберкулезінің бірінші белгісі.......... пайда болуы.
А) жыланкөздің
Б) қабынудың
В) жараның
Г) іріңнің
Д) ұйыспаның
16. Мерез...... арқылы пайда болатын созылмалы арнайы қабыну.
А) бозғылт спирохетадан (трепанома)
Б) жыланкөздің
В) жараның
Г) жүре, туа
Д) іріңнің
17. Мерез....... пайда болған деп екіге бөлінеді.
А) жүре, туа
Б) жыланкөз, ірің
В) жара ірің,
Г) ірің, ұйыспа
Д) жыланкөз, жара
18.Мерез өзінің дамуында........ өтеді:
А) 4 кезеңнен
Б) 2 кезеңнен
В) 3 кезеңнен
Г) 5 кезеңнен
Д) 7 кезеңнен
19.Бет-жақ сүйегінің ішінде мерез............ көп кездеседі.
А) мұрын сүйегінде
Б) Бет сүйегінде
В) жақ сүйегінде
Г) қол сүйегінде
Д) аяқ сүйегінде
20. Адамда иммундық тапшылық вирусы ауруының қоздырғышы......
А) вирустар
Б) новокаин
В) дикаин
Г) суперкаин
Д) лидокаин
21. Вирус........... құрамында болады.
А) қанда, кіші дәретте, ұрықта және сілекейдің
Б) сілекейде, денеде
В) қанда, баста
Г) ұрықта баста
Д) қанда, денеде
22.Адамда иммундық тапшылық вирусы таралуыжолдары:
А) жыныстық жолмен, адамда иммундық тапшылық вирусы ауруы мен
ауыратын әйелден баласына, адамда иммундық тапшылық вирусы ауруы
мен ауыратын адамның қанын көк тамырға енгізу арқылы, наркомандар
Б) жыныстық жолмен, сілекейде, денеде
В) ауыратын адамның қанын көк тамырға енгізу арқылы, қанда, баста
Г) адамда иммундық тапшылық вирусы ауруы, ұрықта баста
Д) наркомандар, қанда, кіші дәретте, ұрықта және сілекейдің
23.В.И.Покровскийдің жіктеуі бойынша адамда иммундық тапшылық
вирусы ауруын......... бөледі:
А) 4 сатыға
Б) 1 сатыға
В) 2 сатыға
Г) 5 сатыға
Д) 3 сатыға
24.дифтерия -тыныс алу жолдарының...........ауруы
А) өткір инфекциялы
Б) созылмалы инфекциялы
В) жайылмалы инфекциялы
Г) жанама инфекциялы
Д) терең инфекциялы
25.дифтерияның қоздырғышы …… болып табылады
А) Леффлер таяқшасы
Б) Кох таяқшасы
В) Эйнштейн таяқшасы
Г) Борис таяқшасы
Д) Рудольф таяқшасы
26. Сібір жаралы........ бактерияның әсерінен пайда болатын ауру.
А) грамм оң таяқшалы
Б) Леффлер таяқшасы
В) Эйнштейн таяқшасы
Г) Борис таяқшасы
Д) терең таяқшасы
27. Сібір жарасының инкубациялық мезгілі......... дейін созылады.
А) 2-14 күнге
Б) 5-7 күнге
В) 3-8 күнге
Г) 2-9 күнге
Д) 1-10 күнге
28. Тілменің қоздырғышы........... болып табылады.
А) А тобындағы бетта-гемолитикалық стрептококк
Б) Леффлер таяқшасы
В) грамм оң таяқшалы
Г) Эйнштейн таяқшасы
Д) созылмалы инфекциялы
29. Тілме ауруының инкубациялық кезеңі........ дейін созылады.
А) бірнеше сағаттан 4-5 күнге
Б) 1-5 күнге
В) 2-6 күнге
Г) 3-7 күнге
Д) 4-8 күнге
30.......... шиқан деп атайды.
А) түк фолликуласының, оның айналасындағы тіндердің жедел түрде
іріңдеп, өлеттене қабынуын
Б) түк фолликуласының, Эйнштейн таяқшасы
В) оның айналасындағы тіндердің, грамм оң таяқшалы
Г) жедел түрде іріңдеп, Леффлер таяқшасы
Д) өлеттене қабынуын, созылмалы инфекциялы
ХІ ТАРАУ
