АДАЛАНҒАН АЛБАСТЫЛАР 15 страница

Енді бұл көшеге қайта көрінер жайым қалмағандай, әшкереленген «алпыс номердің» үстіне айрандай төгілген бетіммен жер бастырып, бірнеше күн үйден шығармай тастады. Әкемнің айтқан әділ таразылығы құтқармас құрсаудай бүріп алды мені. Одан кейін қайталай қыжырытпаса да, сол бір шыншыл сөгіс әр күні айтылып тұрғандай бүре берді. «Екі аға жастық өмірін жалшылыққа кім үшін беріп жүр?... Інім кім үшін сауыс–сауыс сары ала боқшылыққа байланды. Жоқшылығына қарамай әке-шеше мені не үшін сетер етіп әлпештеп жүр! Диуана дегізбеуге тырысып, өздерінде жоқты кигізгендегі тапқаным осы масқаралық па!» Үйден шықпай көшірме кітап дәптерлерімнің барлығын жайып салып, соған үңілумен болдым. Біршама қиынырақ деген есептерді белгілеп алып, соларды басынан бастап қайта шығарып үйрендім. Мен де өзімдегі кемді толықтырып, жоқты іздеп табуым керек қой, қолымдағы барды әр саққа жүгіртіп пысықтадым. Пысықтаған сайын өзімді қиынға салудың талай есебі табылды. Оқыған аз нәрсемнің өзінен бұрын өзім ескермеген көп жұмбақ шыққандай. Соларды шешудің өзі ең қиын ойын сияқты. Басқа ойын іздеу ұмытыла берді. Бір шақ үйге шақырып отырғыза алмаған әке-шеше енді мені бір уақыт үйден шығуға, өзен бойына барып ойнап келуге қузайтын болды. Анда-санда шыға қалсам, әлгі «масқара көшеге» баспай, ыңғай сырт жақпен жұрттың тынығатын мезгілінде ғана шығып жүрдім. Онан да қала ішіне кіріп қайтуым көңілді сияқты.

Жаз басында Үрімжіге шақырылып кетті деп естілген Керім Шиянжаң мен жол құрылысының бастығы – Құсайын сол бойы қайтпай қалыпты. Ол кеткендердің дерегін бала-шағалары да білмейтіндігін күзде естідік. Олар туралы ешкім еш нәрсе айта алмайды екен. Жұрт олардың бала-шағаларының ешкім ұрмай-ақ жүдеп, ешкіммен байланыс жасамайтын томаға-тұйық халге түсіп қалғандықтарын ғана біліпті. «Қолға алыныпты», «қамалыпты» дейтін суық хабар тым жасырын сыбырмен ғана таралып жүр екен. Жұрт оларға «қиянаттан», «парақорлықтан» дегендей еш кінә тақпай ішінен ғана күрсінетін көрінеді.

Аудандық өкіметке Ли фамилиялы жаңа Шиянжаң тағайындалып келіпті. «Бұл да Керім Шиянжаңның орнын өгейсітпейтіндей, халыққа тым қайырымды кісі екен» деген сөз тарады. Бұл мақтау алдымен дау-шарға көп араласатын адвокаттан шықты да, рас солай екені жұртқа тез байқала бастады. Ли Шиянжаң келісімен бірнеше жиындар ашып, халыққа жағымды сөздер сөйлепті. «Ұлттық мектептерді кеңейту», «қоғамдық ұйымдарды толықтап, олардың ісін батыл жүргізу», «клуб салу» істерін келе қузай жөнеліпті. Сол орындардың бәрін өзі жаяу аралап көріп жүреді екен.

Дөрбілжіннің батыс жақ бетіндегі «Жер Дөрбілжін» деп аталған ежелгі қорғанның шығыс жақ іргесін тегістеп, үлкен клуб салып жатқанын көрдім. Төрт бұрыш қорғанның дәл ортасында алғашқы заман айдаһарының басындай көрініп, қалқиып тұратын пұтхананы тып-типыл етіп, теп-тегіс кең майдан жасапты. Сөйтіп «жын бар», «шайтан бар» деп біз маңайынан өте алмайтын ең қорқынышты өңір мәдениет орталығына, жарыс пен бәсеке майданына айналыпты.

Жүздеген жұмысшының мұндағы қызу еңбегі біздің мектептің терезесінен көрініп тұрады екен. Тоғызыншы ай туып мектепке қайта жиналғанымызда, темір шатыры шегеленіп болған, тау заңғарындай клубқа шалқая қарап тамашалайтын болдық. Мектебіміздің маңы былтырғыдан қызық көрінді. «Осы қызықтың ортасында мен тағы бұзық аталамын-ау!» деген күдікпен келіп едім. Мұғалімдер бөлмесіне кіріп сәлем бергенімде «қара мысық» күржимей, құйрығын жыбыр еткізді, күлімсірей қарады Арысбек.

– Биғабіл, тізімдеткелі келдің бе? – дегенде турарақ қарап едім, рас жылы көрінді. «Атымды жап-жатық, дұп-дұрыс атады ғой!» деген таңданыс пен қуаныш аралас, жан-жағына енді қарадым. Расында Арысбек емес, осы бөлменің өзі жылынған сияқты. Мектеп меңгерушісі бейуаз Қалымынан басқа, гүлдей жайнаған жап-жас үш мұғалім келіпті. Бұлардың біреуі таныс, «өлген адамды да күлдіретін» мысқылшыл Дәулет Шәуешектегі мұғалімдік мектепте оқып жүр деген, Дөрбілжіннің өз жігіті. Демалысқа келген кездерінде бізбен аздап асық ойнаған, артықсынуды білмейтін жігіт сияқты көрінген. Биылғы жаз терең бөгеуге барып шомылғанда біздің «жайындар» оны су астынан бірер рет тарта кетіп шиқылдатуға қимап еді, сонымыз жақсы болыпты!

Жаңа мұғалімнің тағы біреуі – сырт таныс, дөрбілжіндік Мақат – асқан кербез, сұлу, сылқым көрініп еді, сонысынан ғана секем алмасақ күдірейіп гүрілдерліктей «қара мысығы» жоқ қой, әйтеуір.

Менің көзімді ең көп тартқаны – бұрын мүлде бейтаныс, жылы жүзді ақ сары мұғалім болды. Аты Танысқан екен. Бет пішініндей үні де жарасымды, жатық та анық сөйлейтін шешенділігімен көзімді тартса, жоқтамаға қарап бір рет шақырған соң-ақ атымды біліп ала қоюы – өзімді тартып ала жөнелгендей болды. Оның сабақ өткендегі барлық кейпі зор өнер сияқты көрінді маған. Сөйлеп тұрғанда оның көкшіл көзінен таса ешкім қалмайтындай. Сөйлеген тақырыбынан күңгірт еш жай қалмайтындай. Ай мен күндей, әлемге бірдей, өз денесінен нұр шашып тұратындай әсерлендірді. Сабағымыздың барлығы көшірме еді. Өз сағатында әр сабақтың лекциясын тыңдап, конспекті көшіретінбіз. Ал көпшілігіміз Тынысқанның өткен сабағын сол сабақтың өзінде-ақ игеріп алатын болдық. Есеп сабағын тағы да Арысбек жүргізіп, күніне бір рет «текекөз» аталғаныма жасығанды қойдым. Күніне екі не үш сағат біздің класта болатын Тынысқанның тыныс беруімен менің тұтық үнім ашылып, күрмеулі тілім шешіле бастағаны байқалды. Сабақтастар іркіліп қалған сұрауларға әмсе мен құлшынып жауап беретін болдым.

Сөйтіп әр күні көзге түсіп жүргендігімнен болса керек, бір күні түстен кейін мұғалімдер тобымен кіріп келді де, ең алдындағы Тынысқан мені нұсқады:

– Міне, мынау болады!.. Биғабіл, түрегел! – деді, мен орнымнан атып тұрдым. – Алдымен осыны жаз! – Қағаз алып кірген Дәулет мұғалім менің атымды жазғандай болды, Арысбек мырс ете түсті:

– Сайтан білсін!.. Бұдан не шығады! Неше жүз адамның алды тұрмақ осы класта тақтайға шықса ес-ақылы қалмайды, сахнада бедірейіп тұрсын деймісің?

Менің жүрегім зу ете түсті.

– Жоқ, ең өткірі осы, осындайдан шығады!

– Өлең айтқызып көрсек қайтеді, – деді Дәулет, жатып атарлығымен мені бір қинап алғысы келген сияқты.

– Қазір өлең айт деп қыстаса сен де айта алмай, бұқаша божбия қаларсың! – деп Тынысқан күлді оған. Аздаған шұбары бар, май басты жуан Дәулетке қарап түгел күлісті, – мұның хорға жақсы қосылатынын байқағанмын. Біздің орындайтын номерлеріміз өлең ғана емес қой, декламация да, пьесса да болады. Бәрін де үйренеді бұл, әлі ашылады! Тынысқан мені солай мақтап бекітті де, Бексапа мен Қиялзатты атады. Бұл екеуіне ешкімнің пікірі болмады. «Ең жоғары класымыз осы» десіп біздің кластан жеті-сегіз «әртісті» бір-ақ тізді сөйтіп. Арысбек қипыжық қағып, нұсқай түссе де, оның «мықтыларын» жаңа мұғалімдер қабылдамады. «Қой, ол өгіздерді» десіп қалды күбірлеп қана.

«Дес алуымыздың басы осы дескендей, біз бұл сөзді естіген соң бір-бірімізге қарап жымиысып алдық. Тынысқан Дөрбілжін клубының ашылған тойына, жаңа сахнаға қойылатын ойын дайындығына шығатындығымызды айтып, бізді ерте жөнелгенде, Бексапа менің иығыма қолын арта шығып, арқамнан қағып-қағып қойды. Жалт қарасам, жазғытұрымғы менің рухани ойраншылығымды көргендегісіндей, сарғыш көк көзі тағы да қызғылт тарта қалыпты. Қуанышқа да, қайғыға да ортақ, шіркін достық көңіл күйіміз тағы да іштен білісті.

– Тайыншаларын жасырып емізгеннің үстіне, жемдесе де жеткізбейік! – деді, – енді «өгіз» аталды ғой!

Менің қауіпім олармен емтихан мәселесінде болмай, енді көзіме сахна қатері елестеп, көңілімде «қорыққан адамнан жағымды үн шыға ма, енді көп халықтың алдында сахнада масқараланбасам не қылсын!.. Көшеде жалаңаш қашудан ол қиынырақ болар-ау!» деген үрей кеулеп келе жатқан.

– Сахнада үнім шықпай қалса, не сөзді ұмытып қалсам қайтемін, ей!? – деп үдірейе қарадым Бексапаға.

– Несі бар, сөзін мұғалімнің бірі айтып тұрады! Және сахнада сені ешкім “текекөз” деп жасытпайды ғой, біреу қасақана айтса да текірейіп алып соға бермеймісің!..

Жаңа талапппен бірге туған жаңа күдігім жайына қалды. Тынысқан менің әлсіздік жағымды білетін сияқты, маған “қатерлі міндет” артпай, орындай алатын рөлімді тауып отырды. Бірнеше оқушыдан құралған хор номерлеріне шығарғанда, дәл артыма қаймықпайтын өр дауысты Қиялзатты, қатарыма жіңішке үнді, өткір Бексапаны тұрғызды.

Мен өз әсерімен баурап, жаңа рухта тәрбиелейтін таланттыларды алғаш рет осы ойын дайындығында көрдім. Айтбектің аспан қамшылайтын болат шыбықтай асқақ әні, Тынысқанның нәзік толқынды скрипкасы, Дәулеттің іштен бұра түсетін күлдіргісі жай тамашашылардың өздерін де әртіске айналдыратындай. Бұл үшеуіндегі қабілет осы айтылған үш түр ғана емес, әрқайсысы сан қилы рөл атқаратын тума әртістер болып шықты. Әсіресе, Айтбек пен Дәулет бас қосқан жерде көп қапалы, ішқұсталықты көп көрген ер, әйел неше жүз өнерпаздың бір үйде бас қоса қалғандағы ойынындай думандатады екен.

Сахна шығармаларымен қамдап, жаттығуды басқарып жүрген Елсадықтың режиссерлігі мен суфлерлігі мені бәрінен де жоғары мектеп сияқты қызықтырды. Ол қандай кейіпкердің, қай сипаттағы сөзі болса да, әртістерге дәл өзіндей сөйлеп үйретіп жүрді. Сахна шығармасын оқып ойната отырып, қарапайым қоңыр ғана үнмен қыз да, кемпір де, шал да, жігіт те, олардың ішінде батыры да, қорқағы да, ұялшағы да, өткірі де болып жүз құбылысын да дәл бейнелеп үйретеді. «Әртістердің әртісі де, ми көзі де осы кісінің өзі екен» деп түсіндім мен. Бұл кісі суфлер болып отырғанда мен де әртіс болып шыға алатын сияқтымын. Әр күні түстен кейінгі уақытта жаттығу өткізген соң қолында бар әртістеріне Елсадық қатты разы болды:

– Сіздер арқылы әрқандай үлкен драманы орындауға болады екен, – деді де күрсініп алды, – біздің осы елде әйелдер өте артта қалған ғой, артисткадан жоқшылықты көбірек тартатын сияқтымыз. Жаңа ашылған қыздар мектебінен «қарызға бірнеше қыз сұрап ала тұрамыз», бірақ, олар «маймиып, қаймиып» қанша қатынасаалар дейсің және олар қыздан басқа әйел болуға тіпті де разы болмас.

– Одан қам жемеңіз, – деді Айтбек. – Қыз әкеліп берсеңіз болғаны, шешесі де, шалы да өзім болып шығамын.

– «Әкесі боламын» демей, «шалы боламын» деуін қарашы мына азбанның! – деп Дәулет оның иығынан түйіп жіберді. Жалған күйгелектікпен, күреңітіп божбия қалды өзі, – сенен басқа «шалы» боларлық ешкім жоқ па екен!

Біздің сабақтастар ду күлді. Елсадық бізге бір қарап қойды да:

– Оқушылар отыр, жігіттер! – деп күбірледі, – тәртіп алдымен өздеріңізде болуға тиісті. Алдын ала айтып қояйын, қазір бізге көмектесуге қыздар мектебінен екі-үш бойжеткен келеді. Оларға туысқан ағаларыңдай қамқор болыңыздар! Әрқандай бейбастақтық болмасын, мұндай қалжыңның иісі де шықпайтын болсын, үркітіп аласыздар!.. Оларды бар ой-саналарыңызбен көптеп қатынасуға қызықтырыңыздар!.. Бұл – біздің қоғамымызда тарихи, зор жұмыс. Ең қатты қарайтын тәртіп осы, артисткалдарды тек осы тәртіппен ғана тәрбиелеп шыға аламыз!

– Үйрене келе біздің мына азаматтардың өздері де қыз рөлін алып шығатын болады! – деп Тынысқан бізге үміттене қарады, – қараңызшы, қайсысы қыздан кем!

Дәулет маған қарап жымиды:

– Әнебіреуі тіпті мөлдіреген қара көздің дәл өзі.

Бірнешеуі қатар күлгенде, мен төмен қарай бердім. Ұялыңқырап қалсам да жақсы лепес сезіндім. Осы таңертеңде бір рет «текекөз» аталып едім ғой? Бұл жәбірді Қиялзат Дәулетке айтқан болып, көпшілікке әшкерелеп тастады:

– Мұғалім, класта Биғабіл «Текекөз» деп шақырылудан қатты жасиды! Қазір де есіне сол түсіп қызарып отыр!

Елсадық маған бағдарлай қарап алып сөйледі:

– Жоқ, олай емес, әсте теке көз емес! Текенің көзі қандай болушы еді, – мен онан сайын тұқырдым, – бұл баланың кішілеу көзі қаншалық ашуланғанда да тасырайып көрінбес. Ол оты бар нағыз өжет көз! Адам көзінің отынан талай үміт күтуге болады.

Арысбек мұғалімге көзімнің қиығымен қарап қойып едім. Ерні мен мұрны жыбыр-жыбыр етіп, ол құйқылжып отыр екен. Біреуге жағайымсырау да, иә қағытпа сөз айтарда осылай тұла бойымен күліп, құйқылжып кететін.

– Мұның кей кезде бедірейіп қалатыны бар, – деп, сөзінің жалғасы бардай тамағын кенеп–кенеп қойды. Бірақ жалғасын Елсадық күтпей сөйлеп кетті. Тегі ұялшақ оқушыға тағы да дық салатын сөзді сөйлетпейін дегені болса керек.

– Менің атам Құрман деген кісіні өз заманында «Қоңыз» деп атаған екен, – деп қалып еді, мұғалімдердің барлығы ықылас қойып қарай қалды, – сол кісінің қоңызға ұқсарлық титтей де белгісі жоқ еді. Жуандығына қарай бойы да бар болатын. Әртүрлі жағдайда ұнамды–ұнамсыз заттар тағыла да береді.

Бір столдың үстінде аяғын салбырата отырған Бірке мұғалім мұртын бір сылап қойып, еңкейе түсті Елсадыққа.

– Әңгіменің қызығы енді келді! – деп жымиды ол, – біз жаттығуға әйел балаларды күтіп отырмыз ғой, ал Елеке, олар келгенше сол «Қоңыз» батыр жөнінде әңгімелеп беріңізші, орайы келе қалды!

– Ол недәуір ескірген заманның адамы ғой, қазіргіге дұрыс есқатар жайы жоқ!

Дәулет пен Айтбектер қузай түсті.

Мәнчің хандығына қарсы адамның көміліп қалған әңгімесін енді ашық естісек, не қатесі бар! – деп Тынысқан орындығын сүйрей барды да, Елсадықтың дәл қарсысына барып отырды.

– Шынжаң тарихи жөнінен таза тақырамыз, Елеке!

– Шынжаңда Мәнчің хандығына қарсы көтеріліске ең күшеп қатысқан кісінің бірі Қоңыз батыр деп қана естігеніміз бар, – деді Арысбек, – сол кездегі мекені қай жер ол кісінің?

– Осы Тарбағатайдың теріскейі екен, – деп Елсадық жауабын қысқа қайырып, біраз кідірді. – Ол кезде шекара шектеуі болмаған. Ол беттен бұл бетке қазақтар ауыс-күйіс жүре береді екен. Мал ауысып, сүйек шатыс құдалығын, туысқаншылық байланыстарын қуалап, аралысып тұратын. Әкесінің туыстары түгелімен осы жақта болған соң, Құрман дерлік осы жақтың адамы сияқты жүріпті.

– Осы Шынжаң Мәнчің хандығына қашан қараған?

– Ол кезде Шынжаң деген атау жоқ қой. Еренқабырға тауының оңтүстігі Қашқария, солтүстігі Жоңғария деп аталған моңғол боданы болған. Жоңғарлар батысындағы көрші қазақтарды (сол кездегі ынтымақсыздығын пайдаланып) көп ойрандаған. «Ақтабан шұбырынды», «Алқакөл сұлама» деп аталған жұт қырғындар сол жоңғар шапқыншылығының естеліктері. Тек қазақтардың басын қосқан Абылай ханның тұсында ғана жоңғарлар ойсырай жеңіліп, шығыс жағынан кірген Мәнчің армиясына жем болыпты. Ал, Қашқарияны Аппақ қожа өздігінен өткізіп берген соң, Мәнчің хандығы екеуін қосып, «Шынжаң» яғни жаңа шекара, «Жаңа жер» деп атаған екен. Бұл атау 1758 жылдың алды-артында ғана шығарылған сияқты.

– Көтеріліске Қоңыз батыр қашан қатысқан?

– Ал, Мәнчің хандығына қарсы жергілікті халықтың көтерілісі көп болған ғой, 1866 жылы осы Мойынтал төңірегінде – Еміл бойында болған бір соғысқа қатысып қалған екен. Қатысайын деп те қатысқан емес, тосын кездесіп қалған көрінеді.

– «Бор батырдың көтерілісі болып жатыр, Шәуешектегі туыстар тұрмыс жағынан күйзеліп қалыпты» деп естіген теріскей жақтың елі көмекке бірнеше жүз қой, жылқы жиып, туыстарына таратып беруге «Қоңызды» басшы етіп жіберіпті. Ол кісі де батырсымақ болғандықтан, найзасын тақымына қыстыра жүретін адам екен. Тарбағатайдың бергі бөктеріне малды өткізісімен, «ер азаматтың барлығы Емілде Мәнчің армиясымен соғысып жатыр» дегенді естіген Құрекең Қарабас атымен шауып ала жөнеліпті: жалғыз батыр жау жеңе ме, ел аузының көпірме сөзі болса керек, немесе бір абыройдың орайы келген болар, Шәуешек пен Мойынталдың арасындағы бір жазықтан самарадай болып екі-үш жүздей көтерілісші көрініпті де, Құрман соған жете бергенде тұс-тұстан үкіметтің қара құрым атты әскері келіп қалыпты. Қоршауға түскенін білсе де, Құрекең көтерілісшілердің сол бір тобына ызғытып барып бір-ақ қосылып дейді. Мәнчің армиясы қоршап жоғалту пиғылымен шеңберін тарайта беріпті. Ол кездегі соғыстың бастама дәстүрі жекпе-жекке шақыру, дауыс жетер жерге келгенде көтерілісшілердің бір басшысы айқайлап, жекпе-жекке шақырған екен, жау жақтың қолбасшысы оған жауап қайтармай, садақпен атқылауға бұйырыпты. Бас батыр – қолбасшының өзі ғой. Қоңыз атын тебініп қалып, дәл соның өзіне найзасын кезей ұшыпты. Қарабас сайысқа дағдылы өте шапшаң ат екен. Қорғаушылары жебе іліп көзеп, садағының адырнасын тартқанша Қоңыз құйғытып барып, найзасын өндіршектен сүңгітіп үлгеріпті дейді. Қолбасшы қорқырай құлағанда, қорғаушылары тым-тырақай қашқан екен. Қоршау ыдырап, армия шегіне бастапты. Қоңыздың соңынан көтерілісшілер де шабуылға өтіп, оған сырттан көмекші қол да келіп қалған екен. Мәнчің армиясы быт-шыт болып шығысқа қарай бөліне-бөліне қашыпты.

– Бор батырдың Шәуешектегі жеңісі – Қоңыздың осы ерлігімен болған деп үлкен ағамыз айтушы еді, бірақ мұның қаншасы рас, кім білсін. Ауыз әңгімесі қашанда әсірлеуімен өсіп кетеді ғой. Бірнеше шежірешіден мен де дәл солай естіп едім, дұп-дұрыс екен.

– Сол кезден хабары бар адамның бәрі де осыны айтады! – десіп кексе мұғалімдер де, Арысбек те, Бірке де растап қойды.

– Көтерілісші дүнгендер мен ұйғырлар, тіпті қазақтың да көпшілігі Қоңызды бұрын мүлде танымайды екен. Бір «Қарабас» атты қазақ келіп осыны істеді деп Шәуешекте көтерілісші қолбасшыларына хабарлапты. Жау беті мықтап қайтарылған соң Қоңыз көмекке әкелген малына қайтып бара жатқанда, алдынан көп адам шығып, Қарабас атынан таныпты да, оны ақ киіз, кілем жайып түсіріп алыпты. Ол кездегі жергілікті халықтың салтында ең зор құрмет ақ киізге отырғызып көтеру ғой. Шәуешекке ақ киізбен көтеріп апарыпты. Қоңыз әкелген малының бір бөлігін Бор батырға тапсырып, көп сыйлыққа бөленген малшыларын қайтарып жіберіпті де, өзі Бор батырмен бірге Мәнчің армиясын қуып кетіпті. Одан кейін қаншалық ерлік көрсеткенін білмеймін. Әйтеуір, Үрімжіге, одан Шынжаңның сол кездегі орталығы Гушыңға дейін жау қуысып барып қайтқаны рас екен. Манас өзенінің басындағы бір шатқал қазірге дейін «Қоңыз бекінісі» деп аталып жүр.

– Бор батыр кім өзі?

– Көтеріліс қалай жеңіліпті?

– Бор батыр – дүнген, кәсібі – арбакеш дейді. Көтерілісте күшімен, ержүректілігімен көзге түсіпті де, сол реткі көтерілістің қолбасшысы болып шығыпты. Ол Шынжаңдағы Мәнчің генералдарының әрқандай қысымына шыдап күрескен табанды қолбасшы болған екен. Бірақ, өзінің жақын дүнгендерінен сатылған бір тыңшының уынан өліпті. Көтерілістің көбін осылай, басшыларын жансыздар арқылы өлтіру жолымен жаныштап отырған ғой.

– Мәнчің хандығының Шынжаңдағы өктемдігі құрымаса, Елекең осы тарихты ішінде шірітер еді.

– Бұл әңгімені сөйлетуіміздің өзі де бостандықтың нәтижесі ғой, – десті мұғалімдер.

– Ереке, сіз бұрын сол атаңыздың атын атаудан да қорқып келдіңіз-ау деймін! – деп Дәулет күлді, – қазірге дейін соның белгісі бар, ыңғай бұққан адамша жүресіз.

Елсадық кең тыныстағандай соза күрсініп алды:

– Ұлттар ынтымағы жағынан алғанда қазір де пәлендей жарақты әңгіме емес қой бұл. Қолқалаған соң түскен көңілшектігім болмаса, тарихшылығым қай тасып жүр дейсің.

Есіктің өз сықырындай ғана өте ақырын шертілген дыбыс естілгенде ұстаздар өздерінің ұстазы келіп қалғандай елеңдеп орындарынан тік тұрысты. Елсадық бәрінен бұрын тұрып барып, қазақ ұйымының қақпасынан мен алғаш көргендегідей, есікті кең ашып тастады.

– Келіңдер, балалар, келіңдер. Бәрі өз аға-бауырларың, тартынбаңдар!

Үш бойжеткен, Елсадықтың әлгінде ғана айтқанындай, «маймиып-қаймиып» әреңге кірді. Үзіліп кетердей әрең басады аяқтарын. Драманың айтыс-тартысына қалай шыдар екен деп жаның ашығандай. Жуан тұғырлау, үкісіз төбетайлы қып-қызыл бойжеткен мойны талып кеткендей басын бір кекшең еткізді де, батылдыққа бекігендей ширай өрлеп, төрден бостатып берген ұзын орындыққа алдымен келіп отырды. Талшыбықтай бұралған сұңғақ бойлы ақ сұр қыз да, қара көзі шоқтай жайнаған қара торы қыз да желкелеріне тастаған орамалдарының ұшынан ұстап, буындары құрып кеткендей сылқ-сылқ ете түсті орындыққа. Бірінен-бірі өткен ұзын бұрымды әсем қыздар екен. Келбет жағынан мектеп бойынша таңдамалылары болса керек.