АДАЛАНҒАН АЛБАСТЫЛАР 17 страница

– Үй, менің қалжыңыма бола құралды бұлай шашып тастасаңыздар, біреуі жоғалып кетіп, мен жоғалып қалмайын, ұры-қары баршылық жер бұл!.. Және мен намаз оқитын адаммын, жиып бір-ақ жерге қойыңыздаршы! – депті. Әскерлер мылтықтарын жиыстырып, өз командирінің іргесіне қойып жайласқан кезде Есімхан ұзын шапанын жамылып, дәрет шәугім алып сыртқа шығыпты. Шағын ғана қара сақалды, мұртты, зор денелі Есімхан, дәрет алу сылтауымен қарулы күзетшінің алдынан жанап өте берген екен, шала тіл білетін ханзу әскер: “баты... ыр..р..! Паруан!” деп арзан ғана жымия күлкісімен арқасынан қағып-қағып қалғанда, Есімхан шап беріп кеңірдектен ала түсіп, үнін шығартпай көтере жөнеліпті. Іргедегі жартастан баспалап отырған бір топ жасақ дәл осы сәтте лап беріп, қонақ үйге кіріп келмесі бар ма. Мылтықтарын кезене қалғанын бір-ақ білген Шиянжаң да дайын отырған екен: ең алдында кірген бір жас жігітті жан құралымен атып қалғанда, өз кеудесіне де бесатардың бір оғы сап ете түсіп, сеспей қатыпты. Қалың шапанның шені ғана түрілген әлгі жігіт құралға қол соза берген командирді сұлатыпты. Қалғанын қымырлатпай басып, бір-бірден шығарып әкете беріпті сонан соң. Бірін қалдырмай өлтіріп, таң бозара Алтайдың қиын түпкіріне елді көшіре жөнеліпті... Есімхан өз елімен сол таудан әлі түспеген екен. Үкімет осы жақында Алтайдың “игі жақсыларынан” неше рет елші салыпты: түсінбестіктен өтілген мәселе екенін, анығында Есімхан үкірдайды құрылтайға уәкіл етіп, дәрежесін өсіру үшін шақырғанын, бұл мәселеге де Шыңдубан жанабының кешірім еткенін айтып, тіпті дубанның өз атынан жолдаған кешірім хатын да жіберіп, үгіт жүргізген екен. Бір адам қайтпай жатыр дейді.

Нұржан қайтуға ыңғайланған соң орындарынан бәрі тұрды да, есікке баяу беттеп барып кідірісті. Нұржан өз тұжырымын айқындай түсті:

– Ы... Ым, үлкен үкімет... Мынадай қамқорлық... Кешірім хат жариялап жатқанда... Сенбеудің өзі надандықтың белгісі ғой...

– Иә, жаңа үкімет өтірік кешірім жариялай ма! – деп қостады Ақыш, – кешірім жарияламай-ақ әскери қоршау жарияласа, сол аз ғана топ не бітірмек!

Елсадық басқашарақ түсінік айтты:

– Ол елдің надандығының ғана нәтижесі емес, оған көп заманнан теперіш, террорлық жайлап, дені сау, ниеті дұрыс бір үкімет көрмегендік те себеп болған шығар. Секемшіл болып, сенуден қалған халық қой! Мына жаңа үкіметтің кім екенін әбден көріп сенгенде қайтады. Үңгірден өздері-ақ шығар әлі.

“Үрімжіге шақырылған адам қайтпайды” дейтін сондай күмәнді сөз естілсе де, өз түсінігіме “білгір” ағалардың осы сөздері қосылып, “Шыңдубан” атамыздың данышпандығына сене түстім. Осы әңгімеден соң екі-үш күн өткенде клубта “Профессор Мамлюк” атты кинофильм қойылды. Ақша жақжұтттылығынан киноға баруды артық шығын санап жүрсем де “профессор” дегеніне қызығып барып едім. Өз күткенімнен де қызықты көрінді. Ең қатерлі операцияны меңгеріп жүргізетін, бірден-бірі таңдаулы дәрігер екен. Герман фашистері басып алған Чехославакияның тұрмысын көрсететін Совет фильмі екенін айтты білетіндер. Профессордың герман фашизміне қарсы төңкерісші ұлының жауынгерлігі мені қатты қызықтырды. Киноны көріп отырып, мен сондай төңкерісші, әр қандай қатерден қорықпай, батыл қимыл жасай алатын, оқтан шімірікпейтін, өз халқы үшін өлуді ең қасиетті тіршілік деп есептейтін қайсар жігіт болғым келді. Әкесі атылып, уақиға трагедиямен аяқталса да, сондай болуға қызықтым.

Бірақ, “ондай болатын заман жоқ” сияқты маған. “Мұндай жақсы үкімет тұрғанда, ондай төңкерісші болып не істемекпін” дегендей, өрекпіген арманға жетуіме өкіметтің жақсылығы бөгет болатындай сезілді. “Қарсы күрессіз-ақ халық талабын бір-бірлеп орындап беріп жатқан Шыңдубан үкіметіне жамандық істеу дұрыс па, халық сүйе ме оны, “білгір” ағаларымыздың айтқанындай надандық, ақымақтық саналмай ма! Осы кинодағыдай бір қанішер үкімет болса еді, бүкіл адамзат сүйенерлік мұндай қайратқа сонда мінуге болар еді ғой!” Мен сол кинодан осындай балалық қызық әсермен шықтым. Осы бір күлкілі сезім менің басыма сол күлкілі күйінде желімдей жабысып, жүзіммен бірге сарғайды да, шашыммен бірге ағарды, ұмытылар емес. Шың Сысай зұлымдығының “халықшылдықпен” бүркеліп жатқанын ол кезде қайдан білейін!

Сол жылдың күзіне таянғанда, Елсадық Үрімжіге шақырылды. “Қазақ, қырғыз, моңғол құрылтайы” ашылады деп, Дөрбілжіннен бірнеше адаммен бірге шақырылды. Кетерде-ақ сұры, әжімді жүзінің жайма шуақ, кең ойлы өз қалпын көрдік. Әйелі мен екі баласының тұрмыс жайын Ақыш бухгалтерге тапсырды да:

Базар қазір кең ғой, мен қайтқанша оншалық қинала қоймас! – деп тоқтап, Бексапа екеумізге де қолын ұсынды, – балалар, сендердің маған не міндет артатындықтарыңды түсінемін, баспа-оқу құралдары мүлде жоқ қой сендерде. Бұл мұқтаждықтарыңды сұрарлық орындарға артығымен-ақ жеткізермін! Ал менің сендерге тапсырарым біреу ғана!.. Жа...қ...сы оқыңдар! – Біз сол кісіден сондай үлкен үмітпен қалдық.

Мектебің қайсы десе, әр күні көріп жүрген өзіміз де қарап тұрып қалатындай, асты-үсті жалтырап сырланған кемелді кең мектепке келіп түстік. Тар болмаса да бала жарысарлықтай ұзын залдың ең төріне көлденең салынған шағын ғана әдемі клубтың дәл алдындағы сынып бізге тиді. Оқушы көбейіп, сабағымыз бұрынғыдан әлдеқайда қызулы басталды. Баспа-оқу құрал ала қайтар деген үмітпен әр күні күтсек те, Елсадық қайтпады, жолына қараудан жалықпадық біз.

Үрімжідегі “моңғол-қазақ” мектебі деп аталған мектепті бітіріп, және бірнеше жаңа мұғалім келді бізге, оқу программамыздың былтырғыдан өзгешелігі көбірек көрінді, “қызықты” пән сабақтары недәуір көп сағатқа көтерілді. Бұларға қосылған жаңа пәндер де недәуір молайды. “Ханзуша” тіл де қосылып, күнара өтілетін болды. Тарих пен саясат сабақтары бірыңғай елімізді таныстыру ретінде жүргізілді.

Бұл күз әлеуметтік қимыл жөнінде де біраз өзгешелік ала келді. “18 сентябрьді” қаралы күн ретінде, “10 октябрьді”[14] бостандық күні ретінде қарсы алатын болдық. Бұрын “ұлы 12 апрельден” басқа ескерткіш күндер бізге бейтаныстау болып келген. Бұл күндерге арнап арнаулы клуб сахнасында жаңа концерт номерлері мен жапон фашизмін масқаралайтын шағын пьесалар дайындадық. Жаңа оқушылар мен жаңа мұғалімдердің көбеюі мектебімізді әртістермен де недәуір толықтандырып жіберді. Әртістік жағынан енді қыздар мектебіне де мұқтаждығымыз түспейтіндей өзіміз “сыпыра қыз” болып, “бойжетіп” қалыппыз. Қыр мектептерінен өз қалыбына құйғандай не қилы “жауыз бәйбішелері” мен “тозақы тоқалдар” да келіпті. Бірақ, жаттығу алдында болатындай былтырғыдай құнарлы тың әңгімелер болмады биыл. Мен оны алғашқы Елсадықтың жоқтығынан көріп едім.

Артынан байқасам мұғалімдер сыршыл әңгімеден қорқатын сияқты. Сылдыр күлкіге ғана әуестенетін бола қалыпты. Үрімжіден оқып келген алтайлық бір мұғалімнің сабақ беруге де, жаттығуға да келмей қалуы жайлы сөз болды бір күні.

– Кеше түстен кейін Алтайдан хат келген оған! – деп Дәулет мұғалім бір себеп айтты, – сол хатты оқи салып сұрлана қалып еді.“Не бопты” деген сұрауыма жауап қайтармай жөнелген.

– Енді білдім, құдай біледі соның байы өлді! – Дәулет ду күлген күлкішілерге тағы да өкірештей түсті, – е, күлетін не бар, байы өлген қатындарды мен көрмеді дейсіңдер ме! Әкесі өлсе түсі оншалық бұзылмайтын!

Алтайлық мұғалімнің ағасы өлгенін естідік ертеңіне. Одан екі күн өткенде Қобықсарыдан келген бір сабақтасымыз да үйінен хат тапсырып алып, жылап қайтты. Оның Алтайдағы нағашы атасы өліпті.

– Бұл алтайлықтардан суық хабар неге келе береді? – деді Бексапа маған сыбырлап, – жазда естілген Есімхан көтерілісі қырғынға ұшырамады ма екен?

Маған да сол күдік келе қалды.

– Кешірім етіп шақырғанға келмеген соң әскер шығып қырып тастамады ма екен?! – деген тұспал айтты.

Сөйтіп, бұл өлімдер жайлы екеуміз екеулеп сұрастыра бердік. Сырластың сырласын қуа берсең сырдың түбіндегі естілмей ме!.. Тұспалымыздың түп негізі болмаса да түтіні дұрыс болып шықты. Нағашысы өлген әлгі сабақтасымыз Есімхан көтерілісі жайлы біздің білетінімізді естіген соң түгел айтып берді.

Қан төгіп қатерлі тауға шығып алған Есімхан үкірдайға Сарысүмбеден өзінің сенетін “жұрт беделділерінен” бір топ адам жіберілген екен. Олар: ұғыспастықтан болған қантөгісті үкіметтің мүлде кешіргенін, халықты аздырып-тоздыратын қырғыннан сақтап, енді тыныштандырса халық үшін де, үкімет үшін де зор қызмет болып сыйланатынын, Есімханның өз ықтияры болмаса ешқайда шақырылмайтынын, бедел-абыройы қорғалып өсірілетінін құран ұстап отырып айтыпты. Есімхан да, оның ақылшы мықтылары да Алла атымен айтылған бұл антқа сеніп, елді қайта көшіріпті. Бұл сенімге Сүлеймен батыр атанған бір қарт пен Есімханның шабарманы Оспан дейтін мерген ғана сенбей, жартасқа тығылып қалыпты да, басқа ел түгел етекке түскен екен. Есімханмен бірнеше білікті кісілерді аймақтық үкімет “сыйлау” атымен дереу Сарысүмбеге шақырып әкетіпті де, халықты әскер қоршап, құралдарын сыпырып алыпты. “Сыйлауға” шақырылғандарға ертеңінде-ақ үкім жарияланыпты.

Біздің мұғалімнің ағасы мен сабақтастың нағашысы сол Есімхандармен бірге атылған болып шықты. Алданғандықтарына қатты өкінген сол елдің азаматтары тауда қалған Сүлеймен мен Оспанды іздеп қайта кетіп, қайта ұйымдасып жатыр екен.

– Енді одан да үлкен ақымақтық іздеп кетіп жатқаны ғой! – деді Бексапа маған былай шыға бере, – бір үкірдайдың ғана елі үкіметке қарсы көтеріліп, не таппақ екен, ендігі іздегені жаппай қырылу ғой.

Мен Есімханның алдауы мен үкіметтің алдауын сайма–сай, тепе–тең деп түсінгенімді айттым:

– “Сыйға-сый – сыраға бал!” дегендей үкім екен, өздері қой сойып, сыйлап отырып қырған–ды, сыйлаймын деп шақырып алып қыру әділдік емес пе?! Біздің мына Ли Шиянжаңды осы аудандағы бір үкірдай өлтірсе, оған үкімет тұрмақ өзіміз де өштесер едік.

Бұл уақиғаны естігенде, қазақтығына іштей ашынғаныммен, “бұзықтығына қарай қолданған жазаны әділдік” деп есептедім. Бексапа бағдарлай қарап сұрау қойды маған:

– Егер Есімхандар сақшының бастығын өлтірсе қайтер едің?

– Онда мейлі, бар сақшысын бірге қырса да, Дөрбілжін оған қайғырмас. Халық оны көргенде кірпідей жиырылып жүрмей ме!

– Ендеше, Көктоғайдың Шиянжаңы да осы сақшы бастығы тәрізді адам болса керек. Жиырма әскер ертіп, шақыруға өзі барғанын көрмеймісің! Егер Есімхан оны алдап соқпаса, алдап әкеткелі барған ғой. Үрімжіге рас жиынға шақырылса, көп әскер ертіп барып шақырушы ма еді!

Бексапаның бұл пікірі менің ойыма қона кетсе де, Шиянжаңдар мен сақшы бастықтарына бір көзбен қарағым келмеп еді. Бірақ, қарсы айтар дауым болмай қалды да, оны басқа сұраумен шалып көрдім.

– Осы біздің ауданға Шиянжаңдар, сақшы бастықтары қайдан келеді?

Бексапа аңыра қарады маған:

– Екеуі де – Шыңдубанның тағайындауымен келмей ме!

– Олай болса, бізге келген Шиянжаңдар халықтың қамын жұтқандай қайғыра келсе, сақшы бастықтары мылтықтың қара дәрісін жұтқандай қап-қара сұры болып, зәрлене келетіні несі?

Бексапа күле ойланды.

– Екеуінің міндеті екі түрлі емес пе, мылтықты әскердің күлгенін көрмеппін. Әр адамның оң иығында отырып, ыңғай жақсылықты жазатын “Караман-Кативан” мен сол жақ иықта отырып, ыңғай күнәні жазатын “Малайкаты басшұрды” Нәбиолла молда оқытпап па еді. Әр адамның екі иығына қондыратын екі түрлі періште сияқты. Бұл екеуінің міндеті де екі түрлі болса керек.

– Жамандықты-қылмысты істерді Шиянжаң да тексереді. Ал, сақшы кейде жақсы істерді істеп қойып жүрмей ме, мысалы: апиын, наша тартқандарды, құмар ойнап, ұрлық қылғандарды ұстайды ғой. Бірақ, олардың көбінесе, бұзық, зорекер жақты қолдап, ыңғай байлар мен қанішерлер жақта тұратындықтарын көреміз ғой!.. Халық олардан сол үшін жиреніп жүрмей ме... Мысалы: менің әлгі бір Дәмеш дейтін әпкемді нақақ қамалғандығын біліп, Керім Шиянжаң түрмеден босатса да, сақшы бастығы көнбей және бір жыл өзі қамап және бір жылды кепілінің кепіліне қаматты. Ақыры кемпірлер барып тартып алып шықпаса, сол Дәмеш әлі жататын еді. Меніңше Шиянжаңдар мен сақшы бастықтары бір-біріне мүлде ұқсамайды, мінез, түр пішіндері де екі түрлі, заңдары да екі түрлі сияқты. Біздің Нұрасыл дейтін ағамыз “екі басты үкімет” деп еді. Қазір мен сол сөзді көбірек ойлайтын болдым. Шыңдубан атамыз сол екеуінің көсемі болса, бұлар неге екі түрлі болады?

– Мұны басқа біреуге сөйлемейік! Былтырғыдай емес, биыл мұғалімдер де сөйлеспейтін болғанын сездің бе... Бәрі де сақшыдан қорқатын болып қалды.

– Өзім де сенен басқаға айтып тұрғаным жоқ, әлгі періштелерді мысал еткен сөзіңе қарай сөйлегенім... Ал Шиянжаңды неге өлтірді екен Есімхан?

– Шиянжаң әскер ертіп, айдап әкетуге келгенін білген ғой.

– Біздің Шиянжаңға олардың Шиянжаңы ұқсамағаны ма? Біздің Шиянжаңдардың өзі ұсталып жатса, олардың Шиянжаңы басқаларды ұстағалы жүр ме?

– Мен де түсінбедім соны,– деп күлімсіреді Бексапа, – бірақ, Алтайдың халқы өте тентек дейді.

Менің есіме де жаздағы Нұржан мен Айтбектің сөзі қайта орала кетті. Әсіресе Елсадықтың пікірі бұл мәселеге толық жауап болып қона қалды.

1940 жылдың басталар шенінде Бексапа тағы бір сыр жеткізді маған!

– “Пәндихуй” атты бір ұйым бар екен, Дөрбілжінде де құрылыпты. Бұл жердегі бастығы Ли Шиянжаң көрінеді, оған мүше болса өте жақсы дейді. Айырым жиналыс ашып, көп адам ұқпайтын мәселелерді Ли Шиянжаңның өзі сөйлеп ұқтырып тұрады екен. Менің ағам соған мүше болыпты.

– Біз де кірмейміз бе?.. Оқушылар қатынасуға бола ма екен?

– Біздің жасымыз толмайды ғой, ол ұйымға мүшені талғап тартады, шарты қиын дейді. Аға “ол ұйым кейінірек коммунистік партия деп аталатын шығар, олай болса, мүшелері коммунистер деп аталатын болады” – дейді.

– Мейлі қалай аталса да, сол ұйымға кіруді сұранып, шартын ұғып алайық!

– Егер коммунистік партия болса, оның ең қиын бір шарты “құдайды жоқ” деп діннен безуі дейді. Бірақ, қазірше ол шартқа қатты қарамай тұр екен.

– Онда біз мүше бола алмайды екенбіз, – деп күрсіндім мен, – оған құдайдан безгендер кірсін!.. Оған мүше боламыз деп шоқынсақ, әке-шешеміз не дер, ел не дер!

– Жоқ, кейін шоқынатындарды да қабылдамайды дейді. Шоқынғандар да өздерінің құдайларына шоқынбай ма, құдай атаулыны мүлде жоқ деп түсінуі керек!

– Онда, олай болса… кәпірге де, мұсылманға да бірдей шарт қойса, ол жағы әділдік екен!.. Бірақ құдай жоқ деп қалай шыдарсың! «Үй,дөрт аяқ!» деп қазірше нажағай тастап жібере қоймаса да, ол дүниеде оңдырмас, шыңғыртып отырып сымыңа жіберткізер!

Бұл сөзге Бексапа екеуміз де күліп жүре бердік. Бұл туралы сөзді де доғардық.

Жаңа жылды қарсы алу жиыны өтісімен клубта Ли Шиянжаңның лекциясы тағы басталады. Тіп-тік, ұзын бойлы, сопақ басты, сүйекті кісі бұрынғыдан да арық, бұрынғыдан да жүдеу көрінді. Келген кездегі қоңырша жүзі тіпті сұрлана түсіпті. “Бұл да Елсадық тәрізді шыр бітпейтін адам екен” дестік. Мансаптылардың кейбірінің майы өзінің мансабымен бірге өседі ғой. Бұл кісілер қызметі өскен сайын қуырыла беретін сияқты. Ал, қушиған сайын құрметі асып барады өздерінің. Бұл оларға құдайдың май орнына берген сыйындай көрінді. Тегі менің өз шешем сияқты, шын қамқордың сырт белгісі осылай болар ма? Ол бұл жолы лекциясына да Маркс пен Дарвин көбірек араласқанымен, былтырғыға қарағанда онысы біршама түсініктірек болды. Сөз адамның пайда болуынан басталып, біз білетін “Адам ата, Хауа ана” жайына қалды да, маймыл тұқымдас бір жануардан таралғанымыз жөнінде дәлелдер дамып, көбейіп отырды. Ешқайсысын бетке қаға алмайтындаймыз. Құдайдың бар-жоқтығы туралы бірдеңе ұғайық деп тесірейгенімізбен, ол жөнінде ләм демеді. Қайыспас дәлелге толы бұл қасиетті сөзге “Қасиетті құдайды” біз де араластырмай аңдадық. “Иә, құдай тағала адамды жаратқанымен, адамзат тарихына, әділеттік пен арамзалыққа, жауыздық пен жазықсыздыққа... Тіпті, ешқайсысына қатыспаған-шатыспаған сияқты ғой, бәсе!” деп қана түсінгендей болдық. Кейінгі лекциядағы тарих тақырыбындағы түсініктер де біздің сол қисынымыз расталған сияқты болып отырды. Әр дәуірдегі сойқан сол дәуірдің өз қожаларынан таралып отырған. “Құдайды қорғау әділдік болмайтын сияқты”. Анау жылдағы Бағалдайдың егіндігінде ойлағаным дұрыс түсініктей болып сезілді өзіме.

Осы курс аяқтала бере, Ли Шиянжаң да Үрімжіге шақырылып кетіп, сынау алынбай қалды. Кешікпей орнына келген басқа бір “Жаң” фамилиялы Шиянжаңды қарсы алдық. Кептердің айғырынша басын төмен сала шұлғып, гуілдеп сөйлеген сөзінен: “Ұлы көсеміміз Шыңдубан, Жаң жуши жасасын!” деген ұраннан басқа түйір таба алмадық та, қарнымыз ашып шықты бұл кісіден. Уақыт өте келе Ли Шиянжаңнан басқа тұрғыдағы адам екендігі байқалады, оқушыларды былай қойып, клубта халыққа көрінуді қаламайтын Шиянжаң болып шықты.

Сабақтастар арасын сумаң қағып, суық хабарлар кезді: Ли Шиянжаң тұп-тура Үрімжінің түрмесіне барып түсіпті. Былтырғы “қазақ”, “қырғыз”, “моңғол құрылтайына” кеткендерден де бірсыпырасы қолға алыныпты. Елсадықтың ағасының мектептегі немерелерінен естуімізше, одан “екі ай бұрын солғын ғана амандық жазылған хат келген екен: “Құрылтай аяқталысымен халық қолындағы мылтықтар түгел жиылады. Осы науқан орындалып болған соң қайтасыңдар” деп уәкілдерді түгел тоқтатып қойды. Ағайын-туыстардың барлығына сәлем, шиті мылтық шықса да кесір болады. Ондайларың болса, сақшы орнына күні бұрын тапсырып беріңдер!” деп жазыпты. Ал, мына суық сөз шыққалы Елсадықтан хат келгенді қойып, ешкім атын атамайтын да бола қалды.

Ішін тарта күрсініп, ішегін тарта күлетінді шығарған жұрты “ұлы көсеміміз Шыңдубан Жаң жуйши жасасын!” деген ұранға келгенде шошынғандай қатты шыңғырып жүр еді. Жиі де ұзақ созыла көтерілетін болды. Бұл ұран, “көсем”, “данышпан” атаулары аспанды жаңғыртып әкетті.

Көсемнің беделі “көкке өрлеуіне” қарап, биылғы он екінші апрелді де көкке көтере қарсы алуға дайындалып едік. Ернімізді кезертіп, санымызды көгертіп жүріп істеген дайындығымыз зая болды биыл.

Алаңға ұрандатып, жалаулата тізіліп жетіп барсақ, қып-қызыл болып жасалған мереке сахнасының маңдайшасындағы екі ту төмен салбырай қалыпты. Бір үлкен азаның нысаны еді бұл.

– Биыл мереке салты өткізілмейтін болды, – дейді үкіметтің бір адамы сол сүлкиген сахнаға шыға келіп. Жаңа ғана жылап шыққандай қабағын қарс жауып алыпты өзі, – көсем азалы, інісі Шың Сиши жанабы қаза тауыпты. Бүкіл Шынжаң бойынша бұл жолы мереке шектелді!

Осыны айтты да, қағазға көшіріп әкелген бірнеше ұранды айқайлатып-айқайлатып, мерекешілерді тарата салды. Бәрі сол “азалы”, “ұлы көсемге арналған жасасындар” екен! “Інісі неден өліпті?” деген күбірлі сұрауларға ол жерде жауап шықпаған еді. Жұрт тарасымен, оның жасанды хабары да өре жөнелді: “алдыңғы күнгі бір түстік демалыста жан құралын кереует алдындағы стөлге қоя салған екен. Кішкене баласы сонымен ойнап тұрып басып қалыпты”. Осы хабарға қанағаттанып жүргенімізде, қарнымызды тіпті қатты ашыратын қатал шындық хабардың нақтылы өзі жетті. Бексапа екеумізді дағдартқан кей сұраулардың да жауабын ала жетті.

Шың Сысай Шынжаңға келіп, таққа шығардағы келісім бойынша Жуңғо коммунистік партиясынан келіп, мұндағы үкімет құрамында істеп жүрген бірсыпыра коммунистер бар еді. Оларға үкімет жағынан зиянкестік төне бастағалы алға басар кіші Шың ағасына наразылық рай байқатып жүр екен. Сол інісін оңаша үйінде “көсеміміздің” өзі атыпты. “Осы реткі апрель мерекесі – тақыт үшін қатер” дейтін күдік сыбыстар арты қуыс “данышпанның” мықтап тігілген құлағын ыңғырудай түршіктірген екен. Алдыңғы қатер осы болар деп інісін атып салыпты да, аза киімін киіп ала қойыпты. Жариялау қисыны кішкене баланы тауыпты.

Кабинетінен шықпай жатып алса да, “сол көсемге” арналған “жасасын” бұрынғыдан өршелене жауды. Шынжаң қалаларының бос дуалы қалмай ұрандатып-ұларлатып, қып-қызыл ала болып боялып жатты.

“Тергеушім”, “қарғайын десем – жалғызым, қарғамайын десем – жалмауызым” депті, бұл – жалғыз ұлының қылығына құсаланған бір кейуананың сөзі болса керек. Мен де осы Шыңдубанымыздың түсіне қарап “жалғызым” көрініп жүр, кейінгі мына ісіне қарап, “жалмауызым” осы ма екен деп ойлап едім. “Жасасынымыз” жер көкті жаңғырықтыра барады.