АДАЛАНҒАН АЛБАСТЫЛАР 13 страница

Мен бұл нақышпен жазудың көркемдігіне мақтанышпен құмарта қарадым. Ұйғыр мектебінің төменгі жағынан осындай жазулы тақтаның ұйғыршасын алдыңғы күні көріп едім. Мынау онан үлкен де айшықты жазылыпты. “Тегі надан қазақтың көзі алыстан көрсін” дегені шығар!..

Ар жағында кім бар екенін білгім келгендей қақпаны итеріп, басымды сұға қарап едім, ауланың төр жағынан ақ сұры жүзі қатпарлы, күнқақты көнелеу шляпалы қазақ келе жатыр екен, шегіне қалдым. Ол шыға келді де, маған күлімдей қарады. Мен сәлем бердім.

– Уағалейкумассалам, балам! Кірмекші ме едің, кіре ғой!.. Біреуді іздеп жүрсің бе? – деп қақпаны кеңінен ашып тастады. Сәлем алысының ықыластылығы мен салдырлай сөйлеген қоңыр даусының жылылығы мына пейіліне қосылып, тым кішіпейіл адам екенін тез аңғартты. Аулада көп ат байлаулы тұр. Сәнді ер-тоқым – пыстандары жарқырайды. Екі-үш жерде топталып өңшең тымақты қазақтар отыр. Балпиған жуан қарындылары көп көрінді.

– Жоқ! – дей салдым мен, шалаңдау қырма сақал-мұртты, ат жақты, орта бойлы арықтау кісі менің бас-аяғыма бағдарлай қарады.

– Оқушымысың?

– Иә, екінші класс қана оқыдым.

– Жақсы, осы көшенің аузындағы ашық алаңда сендерге мектеп салдырып жатырмын. Тоғызыншы ай толысымен осы жаңа мектепте оқисыңдар. Мектептің де, осы ұйымның да қаражаты мына мықтыларға міндеттеледі. Бүгін осы үкірдай, зәңгілерге жиын ашпақ едік, соған жиылып отыр... Осы мәдениет отауларың құрылғалы екі-үш күн ғана болды. Бұл әлі кеңейеді, кітапханасы да, дойбы-шахматы да, ойын-сауығы да, бәрі болады!..

Бір оқымысты кейіпті кісінің баласындай ақтарыла қауқалақтай жеткізген жақсы хабарына не дерімді білмей қуырыла түстім мен. Бірақ, ол менен жауап күтпейтін де сияқты.

“Олар толықтанған кезде мұнда жиі келетін боласыңдар!” деген сөзді қоса айтты да, қайта кіріп жөнеле берді. Салынып жатқан мектепті көре кетуге асығып мен де жөнелдім. Әйтеуір оқу мүмкіндігі толықтанды ғой, келешегім нұр жайнап тұрғандай көрінді. Мұндағы ұзақ түнекте өмір кешірген ұлттардың оқу-ағарту жақтан көзін ашуға тарихи рөл атқарған, Шың Сысай дәуірінің Шыңжанға әкелген бір ірі жаңалығы болған осы ұлттық оқу-ағарту ұйымдарына мен тұңғыш рет осылай әсерленіп едім. Дөрбілжін аудандық қазақ-қырғыз мәдени ағарту ұйымын құруға күш салушы әлгі кішіпейіл адамның аты-жөнін жол-жөнекей сұрап ұқтым.

– Елсадық Құрманұлы дейтін кісі екен. Атын естісімен еселеп атап, көңіліме мықтап түйдім. Оқу жағымнан бір қиыншылық туыла қалса, осы кісіні іздеп табуым керек сияқты.

Жіңішке қана корридоры бар, алты бөлмелі мектеп үйі қаланып, биіктеген сайын оқушылардың оған келіп тамашалауы да жиілей түсті. Киім зары өткен жалаңаш баланың өзіне арнап тігіліп жатқан жаңа киімге қарауы сияқты, құрылыс басына келіп ап құштарлана қарап тұратын болдым. Оқу аңсауымыз соншалық еді, сол меткеп сыланып, терезесі салынысымен-ақ, шақыруды күтпей жиналып алыппыз. Мектеп құлақтандыруы біз жиналып болған соң бес күн өткенде шықты.

Біздің үйдің оқуға сайланған баласы тағы да жалғыз мен ғана болып шыға бердім. Болжаусыз басқа шығындарды былай қойғанда, он екінші апрель мерекесінде мен киетін киім де әке-шешеміз әрең өтетін қиын өткел болып көрінді.

– Мен оқысам екі ешкі мен лақтар жоғалады, үй отынсыз қалады, молда болмай-ақ қояйын! – деп Биғаділ қолын сілтеді.

– Осы балам ғана диуана аталып, жасымай оқысыншы, – деп әкем қорытты, – бәріміз жалға тұрсақ та осыны қамдап оқыталық.

Өткен оқу маусымында бізді “шайқы-бұрқы диуана” атандырған мырза оқушылармен парталас бола қалдық сөйтіп. Бұл сөзді айтушы Сейітхан дейтін, мұрты тебіндеп қалған соқталдай жігіт оқушы еді. Мектепке келісімен ең момынымыз – соның өзі болып, монтанси қалды. Себебі, сынау қатты алынып, кластар қайта реттелді. Емтихан комиссиясының бастығы болып, қазақ ұйымынан Елсадықтың өзі келді де, жанасқыш “қалпе әбзилер” қатты шектелді. Мырзалардың құйрығы тым бос екенін айқын әшкереледі. Бұл сынауға дейін “жұмалықты” көп беріп, көлиіп жүре берген ғой. Аға оқушылардың төртінші класқа көшерлік ешкімі болмай, бәрі үшінші класқа қайта түсті. Тіпті Сейітханды үшінші класқа өсіп келе жатқан әдемі мұрты әрең іліндірді. Сөйтіп, ол енді “диуаналарға” мүрит болатынын біліп жуасыды.

Мектептің ең жоғары класы – біздің үшінші класс болып қалды да, бірнеше мұғалім қыр мектептеріне ауысты. Атабай бір районда, Исабек бір районда мектеп басқаруға тағайындалып кетіп, Қалым дейтін сары мұртты бір кексе біздің мектепке бастық болып қалды. Ең сәтсіздік жәйт алдымызға Набиолла молданың әптиегін қолтықтап, “дөрт аяқ” деп кіріп келуі болды. Оның үстіне, программада есеп пен ана тілі сияқты дін сабағы да әр күні бар екен. Жағырапия мен табиғат бізді тамсандырғанымен, үш күнде бір сағат болып әрең жетті. Екі иығы қомданған “саясат” дейтін дәу сабақ келіп састырды бір күні: оның бетін есеп сабағын оқытатын Арысбек мұғалім ашты. Қара тақтаға «саясат» деп үлкен әріппен жазды да:

– Саясат деген не? – деп сұрады бәрімізден. Жауап беруге ешкім қол көтермеді. Әрқайсымызды нұсқап тұрғыза берді, бәріміз төмен қарадық. Арт жақта отырған Қиялзат дейтін сабақтасымыз өздігінен құлшынып, қол көтере қойды да, атып тұрды бір кезде. Ауыр жүктен құтылған тынысымыз кеңи қалып еді.

– «Саясат» деген – қулық деген сөз, – деп салмасы бар ма, бәріміз ду күлдік. Арысбек мұғалімнің күлкісі оқыс қатты шығып кетті де, тез тиылды. Қысқартып тегіс қырқылған қалың қара мұрты тікірейе қалды. Ит көрген қара мысықша күржиген сол мұрттың құйрығы ойнақтай берді, сөйтсе де. Күлкінің қысуымен күп-күрең бола қалған сопақша жүзі қаңғып жүрген ашуларын асығыста әрең жиғандай зорға зейілденіп, суынып алды. Саясаттың тым қатал сабақ деген сөз екенін мұғалімнің соншалық зорланып, ашулануынан түсінгендей болдық.

– Қулық деп кім үйретті саған?! – деп ақырды мұғалім. Қиялзат ұяла күлімсіреп жазықсыздығын білдіре жауап қайырды.

– Мұғалім әбзи, саясатты елдің бәрі қулық деп түсінеді ғой, – деді, – қулығы көп адамды саясатшы деп атайды. Өзім ес білгелі осыны естіп келемін. Былтыр мұғалімдер қалжыңдасқанда біріне-бірі «сенің мұның – саясат» дегенін естігенмін.

– Қай мұғалім, – деп Арысбек тағы ақырып қалды да, мырс ете түсті. Мұрты тағы күржие жыбырлады. Қиялзат оған жауап қайырмай төмен қарап жымыңдай беріп еді, мұғалім күлкісін шошына жиып, қатаң үнмен қорқыта тойтарыс жасады, – сен мына сөзіңді екінші айтатын болсаң, талай адамды арандатасың да, ақыры өз түбіңе өзің жетесің. Алты ұлы саясатты «алты ұлы қулық» деп түсіндірмексің.

Арт жақтағы жігіт сабақтастарымыз «астапыралла» десіп қалды. Біз саяси сауат оқуды осылай иман үйіре отырып бастадық. Сөйтсе де, жарық класс, жаңа парта, өзімізге таңсық пәндер араласқан сабақ мендей «диуаналарды» өзінің мағыналы қызығымен баурап әкетті. Тағы бір қызығы көшеде бізге тұмсығының тесігінен қарайтын бай балалары класқа кіргенде «төрт көзімен» түгел қарайтындығы болды. Әсіресе есеп тапсырмасында, сұрауларға жауап беруде біздің иығымыз олардан көтеріліңкіреу отыратындығы, шынайы диуана біз емес, өздері болып шығуы тым қызық болды.

Біз отырған қора сатылып кетті де, үйіміз тағы көшіп, Емілдің шығыс жақ жағасымен недәуір өрлеп барып қоныстанды. Қаланың шығыс-терістік жақ ең шетіндегі сортаңнан біздің руластар бірлесіп, арзан жер сатып алыпты да, тұтас бір көше құрапты. Біз соның ең шетіндегі Ерсұлтан дейтін Қожан шалдың іргесіне туысқаншылап, екі ауыз үй салып алдық. Бұл шет үйіміз көңілді қоныс болса да, мектепке шалғай жер еді. Әсіресе Емілден төте кешіп өте алмайтын маусымдарда төмен қалған көпірден өтіп, екі-үш есе артық жол басып жүріп оқыдық.

Емілдің суын мұз буып, арнадан аса құтырған кездерде, қар мол жауып, жол бітелген кездерде, біздің көшенің оқушылары сағаттап қар омбылайды, елең-алаңда кетіп, ақшамда қайтып жетеміз. Сөйтсе де, ауырып жүре алмай қалғанда болмаса, оқудан қалмай, өлермендене оқыдық.

Уақытымыздың көбі жүріспен өтіп, сабақ пысықтау уақытымыз қала ішіндегілерден әлдеқайда қысқа болғанымен, жалаңаш иығымыз олардан көтеріңкілеу жүретін болды. Ащыны көп көрген басымыз, тұншыға кірген соң құмарта төнгендіктен күнделікті «қара жарыста» әмсе алдын бермейміз. Бірақ, шын жарыста алдымызға түсіп алатын мырзалар шықты. Өйтетіні, оларға емтихан сұрауларының жауабын «емізіп» қоятын жанасқыш мұғалімдер бар еді. Комиссия болып Елсадықтар келмеген сынаулардың бәрінде де «ұрлап еметін» күйлі сабақтастар солай озып жүрді.

Термелей бәйге алып, сағымызды тосыннан сындыратын бұл жағдай, олардың қомсынуын қойғызбады да, «диуаналардың» кегін қозғай берді. Ал жайшылықта біздің озуымыз олардың көре алмастығын қоздырды. Ойында да, күлкіде де, күресте де, жарыста да сабақтастардың жаққа бөлінушілігі, іштей егесі күшейе түсті. Сағат арасындағы демалыстар төбелессіз аяқталмады.

Мен іштей қозданғаныммен, «шақсыз, жақсыз етістік» болуға тырыса түстім. Мінездің өзі ең үлкен сабақ қой, номерімді ол жақтан тағы кеміткізіп, одан әрі қорланғым келмеді. Сөйтсе де, «жанасқыш» мұғалімдерді ішімнен қатты жек көретін болдым. Кішкене кездегі мінезім сол бойы қалыптаса түсті. Енді мылқау емес, тұйық болып қалдым. Ондай мұғалімдерден ұялу сезімім жоғалып, қорқу сезімім қайта өршіді.
Мен осы райымды жек көріп қалғандығымнан ба, немесе өзінің «ұрлап емізетін» тайыншыларының шағыстыруынан ба, Арысбек мұғалім менің атымды атамай «Текекөз» деп шақыратын болды. «Көзің лақ текенің көзінше бақырайып, жауапты бас жоқ, аяқ жоқ шұнтита салатының не!» деп ұрысып еді бір күні. Содан бастап қара мұрттың бауырынан «Текекөз» деген атау аталатын болды да, мен оған тұқыра қарайтын болдым.

Оның есесіне, мені әділ мұғалімдер мен талапты оқушылар жақсы көреді. Бұл бөле қарамай өз атыңмен шақыратын мұғалімдердің бәрі әділ сияқты, ондай мұғалімдер маған нұрдай көрінеді. Оларға күнге қарағандағыдай ұяла қарайтын менің қысыңқы көзім еш уақытта «Текекөз» болып көрінбеген шығар. Өзім жоғары санаған адамдардың атымды дұрыс атап, мені адам қатарында көруі – ішкі жақтан теңдікке жеткізуі, рухи азық беретін жанама тамыр сияқты болып сезілді.

Елсадықтың лебі мектепті ғана емес, бүкіл қоғамды да маған сондай жылы көрсете бастап еді. Дәмештің бостандық алуы тіпті жылытты.

«Дөрбілжін аудандық әйелдер қоғамы» атты тағы бір ұйым құрылғанын естіген болатынбыз. Дәмеш соған арыз айта кірген екен. Ұйым бастығы «Талиқа апай» атанған кексе татар мұғалима да ұйым атынан арыз жазып қосып, бірнеше кемпірді Дәмешке ілестіріп, Шиянжаңның алдына кіргізіпті. Керім Шиянжаң сұқ саусағымен сақшы мекемесін нұсқаған екен. Кемпірлердің екпініне жол-жөнекей кезіккен әйелдің бәрі ілесіп, оның ішін шаңқылға толтырыпты. Совет Одағындағы әйелдер теңдігін көріп, шекара аттаған өңшең «сәйгүлік» кемпірлер қойсын ба, жүйжаң қалай бұлтарса да, қоймай басып жетіпті де, оның «тақымындағы» «лақты» тартып алып бір-ақ шығыпты.

Дәмеш енді ешкімге көкпар болмайтындығына сенгендей қуана қайтты үйіне. «Жаңгүдейдің» түрмесінен алғашқы қашып шыққандағысындай, Дәмештің маңайына сүйіне қарап, тынысын кең алып, салысын желкесіне түсіре, аязды алқыммен қаймықпай соға кетіп бара жатқанын көрдім.

– Кім білсін, бейбақты көкпарға тағы да жоқшылық салар, – деп қалды шешем артынан қарап тұрып.

Расында да, жоқшылық жоғалмай байлық байлауын қояр ма. Көпе-көрнеуде ешкім байлап әкете алмаса да, көмескіде талап жеу бар ғой? «Мына шырай тұрғанда шырмауға түспейтін заман қайда» дегендей күдік Дәмеште қазір жоқ сияқты, өте қуанышта қайтты.

Үйіме мектептен кеште бір-ақ қайта алатын болғандықтан, түскі шайды күн ара Дәмештің үйіне барып ішіп тұрдым. Сол көшеде тағы бір нағашы әпкем бар еді. Менің басқа үйден тамақ іше алмайтын ұялшақ әдетімді білетін осы екеуі өз үйлерінен тамақтандырудың сылтауы ретінде түрлі тапсырма – «ала кел», «бере кел» міндетін беріп тұрады.

Бір күні түсте солай өрлеп бара жатқанымда, әлгі «ұрлап еметін» күйлі сабақтастарымның үлкені артымнан қуып жетіп өте шықты. Сен түскі тамақта ыңғай диуаналық қыласың ә?! – деп ажуалай өтті. Жайшылықта сөйлемегеніммен мұндай күйдіргі сықаққа қарсы сықақ дайындап өскендігімді көрсеттім.

– Сонда да ұры тайынша тектес күн көрмеймін ғой, үйіне бармасам ұрысатын әпкелерімнің қолынан әшкере шай ішемін!

«Жетім бала кекшіл», тең түсер жауап қайырсам да, кегім тарқамай қалды. Ол ашық ажуалап өткенде менің сықағым жұмбақ күйінде жабық қалғандай, «ұры тайынша» деген сөзді бір кезі келгенде мұны нақтап ұқтыруды көңіліме мықтап түйдім.

Әр күні таңертең класта мұғалім кіруден бұрын өткен күнгі есеп тапсырмасы жайында сыбайластар ара күбірлескен талқы болып тұратын, кейбір қиынырақ есептер тапсырылған күндерде де өзара көмек сұрасуы тіпті көбейіп кететін. «Ұрлап еметін күйлі тайыншылардың» қатты қағылатын кездері де сол кез еді. Артқы парталарда отыратын тайынша «құнан өгіздер» күбірлесіп, есепті шығара алмаған күндерінде алдыда отыратын «мықты бұзауларға» сүйенуге келетін. Ондайда жылы сөзбен жарқылдап күле, ентелеп келіп отыратын қасымызға. Маған сыбайлас «бұзаулардың» есепке нелер мықтылары бар.

Сол мықтылардан бір күнгі тапсырма есепті ешкімге көрсетпеулерін өтініп, «құлыптап» қойып отыр едім, әлгі «сүйікті дұшпаным ел кезіп» – әр партаға бір отырып, бір тұрып, күле қыдырды да, менің артымдағы партаға келіп отыра кетті. Жалт қарасам, онда отырған көршіме жабыса қалыпты. Иығына қолын салып, бетіне «қызықсына» қарап отыр екен.

– Айтпаймын, кешегі есептердің төртіншісін қалай шығардыңдар, ей? – деді бір кезде. Біз жақта әркім әртүрлі шығарыпты.

– Сен енді құзғын сәріден қайыр тілеп жүрмісің? – деп күлдім мен.

– Не бопты? – деп жымиды ол.

– Класқа кіргелі ел ақтап құйрығың қоныс таппады ғой, бейшара, енеге жасырын жанасып әдеттенген тайынша едің, енді еркек бұзауды да емгің келіп жүр ме, қалай?

Сабақтастар ду күлді. Ол қызарақтай күлімсіреді.

– Мен сенен сұрамадым ғой!

– «Диуана» деп алып, енді менен қай бетіңмен қайыр тілерсің? Жағалауыңнан-ақ жайыңды түсіндім, мүсәпірім, келе ғой, көшіріселік менікінен! – деп тапсырма дәптерімді алдына тастай салдым. Ол орнынан ыршып тұрып жүріп кетті.

Біздің сыбайластар тау бұлағындай үздіксіз сықылықтап еді. Менің сөзімнен гөрі өңменіне солардың күлкісі қатты тиді білем, шегір көзі тұздай болып, әрқайсысына булыға қарады. Содан бастап оған оңаша кезікпеуге тырыстым да, «диуаналығымды» көрсетпеу үшін әпкелерімнің үйіне де бұрыс көшемен барып-қайтып жүрдім. Оқудан бос уақыттарда ол менің жолымды неше рет тосып көрді. Біздің шықшыттағы қиыр көшенің оқушылары ынтымақты да, әділетті де болатын, мені зерікпей қорғап жүрді. Жұбын жазбайтын болғандықтан ешқайсымызға батып тиісе алмай жүрді ол!..

Мен қорқақ болғандықтан төбелес жағына жоқ едім. Жанжал туылатын жерден тайқып кететінмін. Сағаттық демалыстарда оны айтақтап салған төбелесқұмар сыбайластары біздің ауылдастарға неше рет тиісіп, олармен неше рет соғысып та алды. Мен жайыма қалып, өштік төбелескендер арасында қатты ушықты.

«Диуана» аталудан намыстанғандығымнан, әке-шешеме он екінші апрель мерекесінен бір ай бұрын қыңқылдадым. Сол жылы қала маңындағы тасжол бітіп, оның жұмысынан босай қалған Биғазы менің мерекелік киімім үшін жалдамалы жұмысты асығыс іздеп, бір саудагер ұйғырға арзан жалдана салды. Жұмыспен өтеуге төрт метр көк триконы алдымен алды. Апрель тойына оқуды жауып қойып, биыл бір ай бұрын дайындалдық. Алтай аймағының дутыңы Шәріпхан төреге қорғаушы әскер болып тұрған Айтбек Далабаев дейтін бір атақты күлдіргі жігіт, әскерліктен босап, Дөрбілжіндегі үйіне қайтып келген. Елсадық оны қазақ ұйымына қызметке тартыпты. Айтбектің әншілігін де, жаяу бәйгеде Алтайды тыйған жүйріктігін де естіп жүргенбіз. Сол келіп бізге әскери жүріс пен физкультура үйретті. Оның білетін марш әндеріне Елсадық сөз жазып беріп, бұл реткі мерекеге мектеп өлеңі жөнінен де недәуір жаңалықпен дайындалдық.

Ұлттық мәдени ағарту ұйымдары мен ұлттық мектептер бәсеке жарысқа қатты дайындалып жатқандықтарын Елсадық жұмылдыру ретінде хабарлап, бізді жаппай аттанысқа келтірді.

«Көрінісі ұлттық, мазмұны, алты саясаттық бәсеке» – «апрель мерекесін» әр ұлт өз жетістіктерімен қарсы алады. Дөрбілжін ауданында халық санының басым көпшілігін қазақ құрайды ғой, біздің артта қалуымыз енді ұят болады» деп кесетті ол.

Жазғытұрымның «қара өзек шақ» делінетін ұзын сары күні – «жуанның жіңішкіреп, жіңішкенің үзілетін» кезі. Біз қызыл жілік, қарасан болғанымызға қарамай, сол дайындықта жүрдік те, сол бір ай өзара қырғи қабақтықты ұмытып қалдық. Қабақ түйісуі жайына қалып, Айтбек құлағымызды да салбыратып жіберді. Біріміздің үстімізге бірімізді кірпішше қалап мұнара жасады. Үлкен сабақтастар ең астыға қаланатындықтан мен «сүйікті дұшпанымның» иығына табанымды қойып, төбесінде ойнадым да, менің төбемде де өзімнен кішірек біреу жортып жүрді. «Тайыншылар» пыс етіп, мүйізін шайқап қойғанымен, шарасыз қынжылса да қыңқ етпей көтеруге тиісті. Ұйыма шойындай сом денелі, зор дауысты Айтбектің қолындағы шыбығы де жерге Айтбектің өзінше тік шаншылып тұратын. Біз тік шаншылуды сол шыбықтан үйреніп көтердік.

Он екінші апрель күні Дөрбілжіннің Тарбағатай жақ желкесіндегі Бәйге төбеде солай тік шаншылып, ойындарымызды көрсеттік. Талай тік түсіп, ұшып-жығылып жүріп үйренгеніміз шыжыған ыстықта абыроймен орындалды. Қып-қызыл сахнадағы Шиянжаңдар миығынан күліп, табысымызды көп қол шапалақпен құттықтады. Үкімет қана емес, Айтбектің өзі де разы болғандықтан қолындағы шыбығын лақтырып тастай салды.

Сабақтастар иығындағы ауыр жүктен құтылғандай жадырасып, дүние сөзіне енді оралды. Сонда да сабымызды бұзбай күрес майданының бір жағын қорғап, қоралай келіп отыр едік.

– Ойпырай, мойныма мініп алған бір диуанадан әрең құтылдым-ау, – деді менің дұшпаным, – өзінің қоржын дорбаларынша асылып, желкемнен түссеші!

Маңайындағы қостаушылары күлісіп, қаужақтасып қалды.

– Қайда өзі? – деп жорта сұрады біреу.

Мен олардан төменірек отыр едім, киіміміз бірдей, басымыздағы сыпыра дөңгелек көк жепек болғандықтан, бір-бірімізді сыртымыздан танымай қалатынбыз.

– Әне, әне! – деді мен жалт қарағанда біреуі.

– Мойныңа диуана әлі талай мінер! – дедім мен. Бұл сөзді менің жақтастарым қуаттап, құбылтып жіберді:

– Мұнан кейін мойнына өзің мінбей-ақ қоржыныңды асып қой.

– Көтере алмай пыс ете түссе де, омақассын, келер жылы мен де асайын!.

Естігендер түгел қарқылдап күлісіп кетіп еді, майданның арғы шетінен:

– Жәнібек! Жәнібек! – деген зор ұран естіліп, күлкі тез доғарылды.

– Дөңгелек қара сақалды бір жуанды шешіндіріп, бір топ адам күрес майданына алып шыққан екен.

– Қапас палуан шықты, – деді бір сабақтас, – бұған түсетін палуан жоқ!

Шақырылған ұраннан керей руы екенін ұқтық. Ол жақтан күреске дайындалып отырған он шақты плауанның ең басына апарып отырғызды оны.

Аттылы-жаяу, арбалы болып, кең қыратты қаптап алған халық еді. Ол кезде Толы ауданы – Дөрбілжінге қарасты район болатын. Бестаудың жалшы, малшысы егіншілерінен басқа еркімен жүре алатын ер–әйелінің бәрі-ақ келген сияқты.

– Еркөкше, Еркөкше!

– Қабанбай, Қабанбай!

Майданның үш жағынан үш ұран көтерілді де палуандар үш жаққа тізіліп отырғызылып жатты. Дөрбілжін маңындағы он сұмын қалмақ палуандарынан да бірнешеуі біздің алдыңғы жағымызға шығарылды.

– Биғабіл! – деп шақырған бір әйел үнін естіп жалт қарасам, арт жағымда Дәмеш келіп тұр екен. Әкелген сусынын ішіп алып, қайта кеп отырдым. Дәмеш кетісімен әріптесімнің көк көзі тағы да жарқ ете түсті: