Стылістыка як тэарэтычная база культуры маўлення

Тэрмін культура маўлення мае два значэнні:

1) сістэма камунікатыўных якасцей маўлення (правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, выразнасць, багацце і разнастайнасць, дарэчнасць, чыстата і лаканічнасць);

2) вучэнне пра сістэму камунікатыўных якасцей маўлення [10, с. 276 ].

У паняцце культура маўлення ўключаюцца наступныя складнікі:

1) моўны кампанент (нормы літаратурнай мовы);

2) камунікацыйны кампанент;

3) маўленчы этыкет;

4) эстэтычны кампанент.

Нормы літаратурнай мовы прадугледжваюць, што пры выбары моўнай адзінкі перавага павінна аддавацца найперш нарматыўнаму, замацаванаму ў слоўніках і граматыках элементу мовы (напрыклад, правільна спі´на, а не спіна′; празо´рлівец, а не празарлі′вец і інш.).

Сутнасць камунікацыйнага аспекту заключана ў выбары моўных сродкаў, патрэбных для пэўнай канкрэтнай сітуацыі маўлення (камунікацыйнай сітуацыі).У гэтым аспекце неабходна ўлічваць падзел літаратурнай мовы на функцыянальныя стылі. Калі, напрыклад, у афіцыйна-справавым стылі натуральна ўжываюцца штампы, моўныя клішэ, то заштампаванасць публіцыстычнага маўлення – недарэчнасць, паказчык дрэннага валодання гэтым стылем.

Для кожнай сферы моўных зносін, функцыянальнага стылю, жанру абавязкова трэба выбіраць найбольш мэтазгодныя, дарэчныя для іх сродкі. Напрыклад, выкарыстанне ў размоўна-гутарковай мове размоўных, жаргонных слоў адпавядае норме. З другога боку, парушэннем стылістычнай нормы навуковага тэксту можна лічыць ужыванне ў ім вобразных сродкаў мовы, эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі.

Істотны паказчык валодання культурай маўлення – здольнасць свабодна, у адпаведнасці з мэтай камунікацыі пераходзіць з адной функцыянальнай разнавіднасці на іншую (з аднаго стылю на другі).

Такім чынам, правілы выкарыстання адпаведных сродкаў для кожнай сферы маўленчай камунікацыі вызначаны ў стылістыцы, якая па гэтай прычыне з’яўляецца тэарэтычнай базай для культуры маўлення. Культура маўлення як галіна навукі на практыцы прымяняе рэкамендацыі, зробленыя лінгвістамі. Па гэтай прычыне адным з прыёмаў авалодання высокім узроўнем культуры маўлення з’яўляецца не толькі наследаванне гатовым узорам маўлення ў пэўных стылях, але і вывучэнне нарматыўных правілаў, парад і заўваг.

Этычны кампанент культуры маўлення звязаны з адпаведнасцю маўлення этычным нормам паводзін пэўнага народа. Гэтыя нормы, або інакш – маўленчы этыкет, у першую чаргу рэгулююць звароты на “ ты ” і “ вы ”, выбар поўнага або скарочанага імені: Гена або Генадзь Апанасавіч, выбар зваротаў тыпу спадар і грамадзянін і г.д.

Эстэтычны кампанент звязаны з замацаванымі ў грамадстве ўяўляеннямі аб тым, што прыгожа і што непрыгожа ў маўленні. Напрыклад, выказванне “ У жыцці перад чалавекам паўстае шмат выпрабаванняў, таму нельга быць размазнёй ” непрыгожае праз неэстэтычные спалучэнне рознастылёвых моўных сродкаў

Паколькі ў мовазнаўтсве прынята размяжоўваць паняцці “мова” (сістэмная сукупнасцть адзінак і правілы іх спалучэння) і “ маўленне” (жывы працэс гаварэння, непасрэднае выкарыстанне сістэмных адзінак пры пабудове выказвання)[10]
[12]
, то варта акрэсліць розніцу паміж культурай мовы і культурай маўлення.

Культура мовы – узровень развіцця, стан нацыянальнай мовы, пра які сведчаць творы мастацкай літаратуры, навуковыя працы, вусная народная творчасць, пераклады з/на ішныя мовы і г.д. Культура маўлення – адметная рыса асобы, здольнасць карыстацца нацыянальнай мовай згодна з нормамі. Памылкі, недакладнасці, адхіленні ад нормаў назіраюцца менавіта ў маўленні асобы, якая добра ці дрэнна валодае роднай мовай. Але па традыцыі часта гавораць “ культура мовы ”, маючы на ўвазе тое, што толькі мы пазначылі як “ культуру маўлення ”.

Такім чынам, культура маўлення – складаная комплексная галіна ведаў, якая вучыць правільна, дакладна, мэтазгодна ацэньваць, адбіраць і спалучаць моўныя сродкі, улічваючы змест, сітуацыю і сферу зносін, каб маўленне асобы было правільным, чыстым, дакладным, разнастайным і дарэчным. Тады вырашэнне пастаўленых мэт маўленчай камунікацый будзе эфектыўным.

Навуковае маўленне

Навуковае маўленне адпавядае навуковаму стылю мовы, які абслугоўвае сферы навукі, тэнікі, навучання і набліжаецца да афіцыйна-справавога стылю аб’ектыўнасцю, дакладнасцю, лаканічнасцю выкладу.