Францыск СКАРЫНА (~1490 — ~1551, Прага) — беларускі і ўсходне-славянскі першадрукар, асветнік-гуманіст, пісьменнік, грамадскі дзеяч, прадпрымальнік, вучоны-медык.
Паходжанне
Дакладная дата нараджэння Ф. Скарыны невядома. Бацька Францыска — Лук'ян Скарына згадваецца ў спісе расійскіх пасольскіх прэтэнзій 1492 да полацкіх купцоў. Старэйшым братам Скарыны быў Іван, каралеўскі дэкрэт называе яго адначасова віленскім мешчанінам і палачанінам.
Жыццёвы шлях
Верагодна, першапачатковую адукацыю Скарына атрымаў у Полацку. Тут або ў сталіцы ВКЛ Вільні прайшоў і далейшыя школьныя навукі, авалодаў лацінскай мовай. У 1504 паступіў вучыцца ў Кракаўскую акадэмію (універсітэт) на факультэт вольных мастацтваў або філасофіі. Акадэмія славілася як адзін з асноўных цэнтраў еўрапейскай астраноміі і астралогіі, матэматыкі, прававых і гуманітарных навук. Праз 2 гады, у 1506, ён вытрымаў экзамен на ступень бакалаўра вольных мастацтваў.
6 жніўня 1517 года Скарына, першы сярод усходніх славян, выдаў у чэшскім горадзе Прага кнігу Бібліі - Псалтыр. Выдаў у сталіцы Чэхіі таму, што на сваёй радзіме, у Беларусі, не было яшчэ неабходных умоў для пачатку гэтай справы. Скарына пераклаў Біблію на мову, якую мог зразумець просты чалавек: былі дададзены элементы народнага дыялекту ў царкоўнаславянскія тэксты, што спрыяла развіццю старабеларускай мовы.
Аднак варта адзначыць, што ў 1445 годзе Іяганам Гутэнбергам быў вынайдзены друкаваны станок і была адкрыта друкарня ў нямецкім горадзе Майнцы. Некаторыя навукоўцы сцвярджаюць, што ў Скарыны быў папярэднік - Ян Ліцвін, які займаўся друкаваннем у Лондане.
Нягледзячы на гэта, менавіта Францыска Скарыну прынята лічыць родапачынальнікам беларускага кнігадрукавання. Дзякуючы яму, свет пабачылі 23 кнігі Бібліі, якія ўключалі ў сябе прадмовы і пасляслоўі Францыска, 51 гравюру і адбіткі на паперы з пласціны, на якую быў нанесены малюнак, таксама Скарына тройчы надрукаваў у выдадзеных ім кнігах уласны партрэт - гэта адзіны выпадак за ўсю гісторыю выдання Бібліі ва Усходняй Еўропе.
Кнігавыдавецкая дзейнасць Францыска Скарыны працягвалася ў ВКЛ, дзе ён арганізаваў друкарню у доме Бабіча і ў 1522 і 1525 гг. выдаў дзве кнігі: “ Малую падарожную кніжыцу ” і “ Апостал ”.
Выдавецкую дзейнасць першадрукара можна назваць грамадзянскім учынкам, таму што некаторыя людзі, у тым ліку царква, не разумелі яго асветніцкай працы. “Яго” Біблія парушала каноны, якія існавалі пры перапісванні царкоўных кніг, змяшчала прадмовы і паданні ад самога выдаўца, якія насілі характар пропаведзяў і павучанняў, а таксама гравюры з выявай Скарыны. Нягледзячы на гэта, па сваёй колькасці кнігі беларускага асветніка складаюць больш за палову кірылічных выданняў у свеце за XV-першую палову XVI стагоддзяў.
У канцы 1520 — пач. 1530-х г. пагоршылася матэрыяльнае становішча беларускага першадрукара, памерлі амаль усе айчынныя апекуны яго пачьшанняў: Якуб Бабіч, Багдан Онкаў, Рыгор Адвернік. Пачалася чарада працэсаў у Вільні з-за нерухомай маёмасці жонкі. Як удзельнік гандлёвых аперацый нябожчыка брата Івана Францыск Скарына нават адседзеў некалькі месяцаў у пазнанскай турме. Страшэнны пажар 1530, які знішчыў значную частку Вільні, абвастрыў адносіны паміж гарадскімі нізамі і патрыцыятам. Апякун Скарыны віленскі біскуп Ян у 1536 быў пераведзены ў Познань, дзе неўзабаве памёр. Спалучэнне розных абставін і адсутнасць выразнай сацыяльнай падтрымкі вымусілі Францыска Скарыну пакінуць ВКЛ і ад'ехаць у Прагу. У канцы 1530-х г., а магчыма і ў 1540-х г. ён працаваў садоўнікам каралеўскага парку на Градчанах.
Дакладны час смерці Францыска Скарыны невядомы. Верагодна, гэта здарылася каля 1551, бо ў студзені 1552 яго сын Сімяон атрымаў ад чэшскага караля прывілей на права атрымаць спадчыну бацькі, і ў тым жа годзе аб'явілі аб сваіх прэтэнзіях на маёмасць Ф. Скарыны Марцін Онкавіч і лаўнік віленскага магістрата купец Тоўсцік. Месца пахавання беларускага першадрукара невядома.
Кнігі Скарыны вылучаюцца высокімі выдавецкімі і друкарскімі якасцямі. Беларускае кнігадрукаванне адразу пачалося з высокага еўрапейскага ўзроўню. Рэнесансавыя выданні Ф. Скарыны, адметныя мастацкім, гравюрным, арнаментальным упрыгожваннем, шрыфтам і іншымі кампанентамі выдавецкай эстэтыкі і майстэрства, былі арыентаваны на ўсе пласты беларускага насельніцтва. Яны вылучаліся практычнымі памерамі, а каментарыі разлічаны на ўспрыняцце кніжнай прамудрасці простым («паспалітым») людам «языка рускага» (беларускай і іншых усходне-славянскіх моў). 3 гэтай мэтай ён тлумачыў на палях кнігі архаічныя царкоўна-славянскія словы «рускай мовай». Іншыя маргіналіі Скарыны павінны былі падкрэсліць духоўнае адзінства Святога Пісання. 3 замежных, магчыма, славянскіх выданняў ён запазычыў падзел псалмоў на вершы.
Кнігі Скарыны зрабілі вялікі ўплыў на развіццё духоўнай культуры Беларусі і Украіны, стымулявалі ўзнікненне кнігадрукавання ў Маскоўскай Русі, распаўсюджваліся ў шматлікіх рукапісных копіях.
Выданні Скарыны з'яўляюцца унікальнымі помнікамі свецкай рэнесансавай біблейскай пісьменнасці. Іх месца ў еўрапейскім і беларускім культурна-гістарычным працэсе вызначаецца гістарычнымі ўмовамі, традыцыямі, своеасаблівасцю і агульным узроўнем духоўнага развіцця Беларусі і ўсходне-славянскіх зямель ВКЛ. Разам з тым яны адлюстроўваюць і асабістыя рысы выдаўца, яго духоўную адоранасць і непаўторнасць, веліч яго подзвігу.
Светапогляд
У творах Скарыны своеасабліва сінтэзаваліся антычныя і сярэдневяковыя традыцыі з ідэалогіяй еўрапейскага Адраджэння, хрысціянскі гуманізм з рэнесансава-гуманістычнымі ўяўленнямі. Патрыятычныя пачуцці, яго намаганні садзейнічаць усебаковаму духоўнаму і грамадскаму развіццю Айчыны не супярэчаць поглядам на гісторыю чалавецтва, права, заканадаўства, звычаі і традыцыі іншых народаў. Ён далёкі ад рзлігійнага фанатызму, ваяўнічага місіянерства. Яго канфесіянальныя погляды вызначаюцца талерантнасцю, а ў пражскіх выданнях — нават пэўнай неакрэсленасцю. Сучасныя даследчыкі звяртаюць шмат увагі на характарыстыку асветніцкіх імкненняў Скарыны, яго павагу да свецкіх навук, кніжнай справы, літаратуры, мастацтва, пісьменства, духоўных здабыткаў старажытных часоў і эпохі Адраджэння.
Духоўная спадчына Францыска Скарыны была асэнсавана і ў значнай ступені ўспрынята і развіта наступнымі пакаленнямі беларускіх мысліцеляў, гуманістаў-асветнікаў.
15. Асаблівасці светапогляду Скарыны. Патрыятычны змест “Прадмовы да кнігі Юдзіфа”
Вызначальны ўплыў на светапогляд Скарыны мела Біблія. У творах Скарыны своеасабліва сінтэзаваліся антычныя і сярэдневяковыя традыцыі з ідэалогіяй еўрапейскага Адраджэння, хрысціянскі гуманізм з рэнесансна-гуманістычнымі ўяўленнямі. Патрыятычныя пачуцці, яго намаганні садзейнічаць усебаковаму духоўнаму і грамадскаму развіццю Айчыны не супярэчаць поглядам на гісторыю чалавецтва, права, заканадаўства, звычаі і традыцыі іншых народаў. Ён далёкі ад рэлігійнага фанатызму, ваяўнічага місіянерства. Яго канфесіянальныя погляды вызначаюцца талерантнасцю, а ў пражскіх выданнях — нават пэўнай неакрэсленасцю. Сучасныя даследчыкі звяртаюць шмат увагі на характарыстыку асветніцкіх імкненняў Скарыны, яго павагу да св ецкіх навук, кніжнай справы, літаратуры, мастацтва, пісьменства, духоўных здабыткаў старажытных часоў і эпохі Адраджэння. Палітычныя і сацыяльныя погляды Скарыны складаліся пад уздзеяннем рэальных працэсаў, што адбываліся на Беларусі, у ВКЛ, Польшчы, іншых еўрапейскіх краінах. Яго палітычным ідэалам была, верагодна, моцная і асветная манархічная ўлада, якая падтрымлівае хрысціянскую справядлівасць, законнасць, правасуддзе, мірныя зносіны з суседзямі, спрыяе развіццю духоўнай культуры, гандлю, рамяства. Гэтаму ідэалу далёка не поўнасцю адпавядала палітычная рэчаіснасць ВКЛ з яго палітычна-адміністрацыйным раз'яднаннем, царкоўна-рэлігійнымі супярэчнасцямі, з аслабленай вярхоўнай уладай, асобнымі прывілеямі буйных землеўласнікаў, неўладкаванай сістэмай свецкага і царкоўнага права. Невыпадкова ўвасабленне свайго ідэалу Скарына бачыў у дзейнасці старажытных грэчаскіх і рымскіх цароў і заканадаўцаў: Салона, Нумы Пампілія, Лікурга. Духоўная спадчына Францыска Скарыны была асэнсавана і ў значнай ступені ўспрынята і развіта наступнымі пакаленнямі беларускіх мысліцеляў, гуманістаў-асветнікаў.
Скарына выказвае свае думкі пра патрыятычны абавязак кожнага чалавека перад сваім народам, вернасць радзіме, пра бескарыслівае служэнне грамадскаму дабру, пра глыбокую прывязанасць чалавека да зямлі, на якой ён нарадзіўся. Да свайго роднага кутка, да свайго народа, які называў "братія моя, Русь, люді посполітые", Скарына заўсёды ставіўся з вялікай пашанай У шырока вядомай прадмове да кнігі «Юдзіф» беларускі асветнік выяўляе свае патрыятычныя пачуцці: «Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя; птици, летающие по возъдуху, ведають гнезда своя; рибы, плывающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым по добная боронять ульев своих, — тако ж и люде, и где зродилися и ускормлены суть по Бозе, к тому месту великую ласку имають».
16 Новалацінская паэзія Беларусі эпохі Адраджэння. Тврорчая гісторыя паэмы. Міколы Гусоўскага “Песня пра зубра”і яе праблематыка (чалавек-гамадства -прырода)
Гістарычна-грамадскія прычыны ўзнікнення і развіцця беларускага Адраджэння:
1. паўдзённабалканскі ўплыў з прыўнясеннем ідэяў ісіхазму з яго ўвагай да унутранага жыцця чалавека, асобы, з яго паваротам да жывога чалавека, да яго пачуццяў;
2. шырокае развіццё ў Беларусі XIV-XV стагоддзяў рэлігійна-царкоўнага асветніцтва з яго ўвагай да прамудрасці Божай, да аналітычна-разумовага пачатку, да тлумачальнага асветніцтва;
3. абуджэнне асобы раз чытанне летапісаў – скарбніцы гітстарычнай памяці народа, гераічна-эпічныя традыцыі ў іх, асабліва Грунвальдскай бітвы.
Міко́ла Гусо́ўскі (1470 —пасля 1533) — беларускі паэт-гуманіст і асветнік эпохі Адраджэння, прадстаўнік новалацінскай усходнеэўрапейскай школы.
Мяркуюць, што нарадзіўся Гусоўскі недзе каля 1480 г. у сям'і паляўнічага з дружыны вялікага князя. Жыццё будучага паэта было звязана з лукам, канём, небяспекай палявання. Пасля вучыўся ў Польшчы, Італіі. Дасканала валодаў лацінскай мовай, на якой пісаў не толькі свае паэтычныя творы, але i вёў справы на дыпламатычнай службе ўскладзе польска-літоўскай місіі ў Ватыкане, калі суправаджаў у Рым палітыка i рэлігійнага дзеяча Эразма Вітэліуса, сакратара вялікакняскай канцэлярыи. Гісторыю напісання паэмы М. Гусоўскі засведчыў у прадмове першых радках твора.
Неяк у Рыме пры сціжме людзей незлічонай.
Сведкам відовішча быў я — бою быкоў на арэне.
Хтосьці параўнаў гэта з зубрынай аблавай, Гусоўскі пагадзіўся з такім параўнаннем i расказаў пра паляванне на зубра ў путчах роднага краю. Так дзякуючы таленту i багатаму жыццёваму вопыту паэта твор сапраўды стаў песняй яго сэрца, гімнам Бацькаўшчыне, летапісам жыцця на зямлі «пад зоркай Палярнай». Паэма наватарская, незвычайная i па змесце i па форме. У ёй няма звыклай скразной сюжэтнай лініі. Яе змест, сапраўды, як пратое сведчыць поўная назва твора, — «Песня пра постаць, дзікі нораў зубра i паляванне на яго». Аднак у чытача складваецца ўражанне, што апісанне канкрэтных рэалій, хай сабе i надзвычай напружаных, экзатычных, поўных рызыкі i небяспекі, — тэта толькі «нагода», каб расказаць пра не менш важнае, пра тое, што хвалявала i трывожыла аўтара, чым жыла яго душа, — пра Бацькаўшчыну, яе народ, яго звычаі i традыцыі, яго мары i памкненні, пра мінулае i будучае слыннага краю «пад зоркай Палярнай». Таму большую частку паэмы складаюць лірычныя i філасофскія адступленні, выяўленне асабістых паэтавых поглядаў на вечныя праблемы, што хвалявалі яго i яго народ.
Проблема войны i міру, дабра i зла, жыцця i смерці, духоўнага iматэрыяльнага, адказнасці Асобы перад народам, чалавека i прыроды, дзяржаўнасці i суверэнітэту — вось далека не ўсе праблемы, якія з незвычайнай мастацкай сілай ставяцца i вырашаюцца паэтам-філосафам.
Як бы гледзячы на сваю Радзіму з далёкай Італіі, паэт бачыў тую небяспеку, якую неслі княству міжусобныя войны, што аслаблялі яго, спусташалі. Трывогай i болем поўніцца яго сэрца ад усведамлення таго, што яго чароўны край з'яўляецца фарпостам барацьбы з залатаардынцамі, тэўтонамі i туркамі, што несупынныя войны каранаваных уладароў віхурай праносяцца праз наш край i вынішчаюць генафонд нацыі. Антываенная накіраванасць, гуманістычны пафас паэмы робяць яе надзвычай сучаснай. Па-максімалісцку бунтарскі i катэгарычны паэт, калі гаворыць пра падпалынчыкаў вайны — «зямных уладарцаў», якім не дае спакою «сверб панавання». Надзённа гучыць яго заклік: «Спынім жа войны!» I заклік адрачыся ад спраў, «што насдушаць няшчадна», таксама сучасны. Адметнай асаблівасцю паэмы i яе кампазіцыі з'яўляюцца рэтра-спекцыі (зварот у мінулае) — апісанне княжання Вітаўта i яго “вячыстых” спраў.
Цэнтральнай праблемай твора з'яўляецца праблема дзяржаўнасці i суверэнітэту. Ад чаго залежыць росквіт i моц дзяржавы? На думку Гусоўскага — ад дзяржаўцы. Якім павінен быць дзяржаўца, каб краіна квітнела i была недасягальнай для ворагаў, была незалежнай? Што павінна быць прыярытэтным у палітыцы такога дзяржаўцы? Вобразам князя Вітаўта паэт даў адказ на вечнае i надзённае пытанне. Свой ідэал дзяржаўцы паэт-філосаф знайшоў у мінулым, у гісторыі Вялікага княства Літоўскага, княжанне Вітаўта для якога было залатым векам.
Наватарскай гэтая паэма з'яўляецца i паводле галоўнага вобраза. Цэнтральны персанаж — зубр — набывае сімвалічны сэнс. Ён — вобразнае ўвасабленне роднага краю, выяўленне характару i ментальнасці народа, яго былой магутнасці, сілы i адвагі. Гусоўскі надзяляе зубра здольнасцю мысліць, чуйна рэагаваць на дабро i зло. Зубр – звер міралюбівы, бяскрыўдны, калі яго не патрывожыць. I ён жа - круты, раз'ятраны i бязлітасны, калі вымушаны абараняцца. I ў статку зубрыным, нібы ў чалавечай сям'i, пануе згода, узаемаадказнасць i ў той жа час “субардынацыя”.
Твор вылучаецца i сваёй энцыклапедычнасцю, i нацыянальным каларытам. Тут усё наша i пра нас. Як сказаў Янка Сіпакоў, «гэта нашы вочы ў мінулае. Паэма, нібы машына часу, дапамагае нам сягаць праз стагоддзі, у даўніну, каб пачуць i нават убачыць, як жылі нашы продкі, чым займаліся, што ix радавала i што засмучала». У тойжа час яна скіроўвае чытача на роздум пра сучаснае i будучае.
Твор-паэма «Песня пра зубра 1523;
верш «Суцяшэнне» 1523;
верш-малітва «Да святога Себасьцяна» 1523;
паэма «Новая і славутая перамога над туркамі…» 1524;
паэма «Жыццё і подзвігі святога Гіяцынта» 1525.
Пераклады На беларускай мове існуе тры перастварэнні «Песні пра зубра», якія належаць пяру Язэпа Семяжона, Уладзімера Шатона і Натальлі Арсеньневай. Акрамя беларускай яна перакладзеная на польскую, летувіскую, расейскую і ўкраінскую мовы.
Песня пра зубра
Галоўная праблема, закранутая аўтарам, праблема гуманізму. Аўтар любіць усё жывое на зямлі, выказвае да яго глыбокую пашану, заклікае берагчы і шанаваць яго. Аўтар захапляецца жыццём прыроды. I адначасова шануе, беражэ яе гарманічную цэласнасць. I гэта другая, ці не самая значная, праблема паэмы. Амаль пяць стагоддзяў назад мастак прадчуваў разбуральны працэс на зямлі. Бачыў, што ён адбываецца па віне чалавека. Таму і не выпадкова супрацьпастаўляе жыццё зубрынае (статак захоўвае ва ўсім парадак, кожны ведае свае правы і абавязкі, калі ратуюцца — то толькі разам, няма канфлікту паміж «бацькамі і дзецьмі», як няма небяспекі — поўная свабода ў паводзінах) і людское. Людское жыццё поўнае зайздрасці, узаемнага недаверу. Супольнасць распадаецца. Нават традыцыйнае паляванне, заўсёды ўдалае, і то не могуць наладзіць правадыры і іх світа. Гінуць ні ў чым і ні перад кім не вінаватыя смерды на палях бітваў. I нікому да гэтага няма справы. Яшчэ адна праблема, закранутая ў паэме, — праблема спосабаў людскога сужыцця на зямлі. Адно сужыцце грунтуецца на дабрыні, захаванні традыцый, справядлівасці. Другое — на войнах, рабаўніцтве, узаемным недаверы, забыцці спрадвечных традыцый. У першым выпадку аўтар страсна падтрымлівае лад жыцця пры князю Вітаўту. Строгі да прыбліжаных і ўсіх падданых, князь гэты, на думку аўтара паэмы, быў справядлівы. Сурова адносіўся і да сябе самога. Усе стагоддзі чалавецтва хвалявала праблема сацыяльнай няроўнасці людзей. Культам свабоды, як гаранта гарманічнага супольнага жыцця, наскрозь прасякнута паэма Гусоўскага «Песня пра зубра». Аўтар узнімае таксама вечныя праблемы вайны і міру, жыцця і смерці, сутнасці мастацкай творчасці. У апошнім выпадку бароніць прынцыпы творчасці, блізкай да рэальчага жыцця, заснаванай на ідэях патрыятызму, любві да ларода і радзімы і іншае.У цэлым “ Песня пра зубра ” Гусоўскага – гэта яшчэ адзін выдатны ўзор выявы рэнесансных жыццярадаснасці і адносінаў да навакольнага свету, пераконанасці ў гуманістычнай місіі паэзіі, паэта, культуры ўвогуле. У паэме ў цэлым паказана адкрытасць душы яе аўтара перад усім светам і людзьмі – таксама чыста рэнесансная рыса адносінаў да рэчаіснасці. Аўтар разам з тым скрозь и ўсюды застаецца па-адраджэнску талерантным у адносінах да іншых вераў и культураў.
