Беларускі нацыянальны рух у час трэцячэрвеньскага рэжыму

Газета "Наша ніва"

Умовы развіцця. Вызначальнай рысай ўнутранай палітыкі урада П. Сталыпіна пасля падаўлення рэвалюцыі стаў вялікадзяржаўны імперскі шавінізм, сутнасць якога выяўляў лозунг "Расія для рускіх і рускія павінны Кіраваць ёю". Рэалізацыя яго забяспечвалася новым выбарчым законам, які рэзка абмяжоўваў прадстаўніцтва нацыянальных ускраін у Дзяржаунай думе. У заходніх губернях, як ужо адзначалася, для забеспячэння перамогі на выбарах правых сіл былі уведзены так званыя нацыянальныя курыі - "руская", "польская" і яурэйская. Паводле гэтага закона, праваслаўных беларусаў запісвалі ў "рускую", а католікау - у "польскую" курыі. Такім чынам, беларускі народ афіцыйна падзяляўся па канфесіянальнай прыкмеце на "рускіх" і "палякаў".

Асноуны закон імперыі (1906) у прынцыпе дазваляў навучанне ва ўсіх народных школах на роднай мове вучняў. Аднак III Дзяржауная дума зрабіла выключэнне з яго ў адносінах да беларусаў і ўкраінцаў, якіх прызнавала "рускімі" і абавязвала на гэтай падставе нават у пачатковай школе вучьцца па-руску. Яна ж прыняла рашэнне аб пераводзе выкладання Закона Божага для католікаў-беларусаў ва усіх школах Беларусі з польскай мовы на рускую, не зважаючы на тое, што тым самым вымушала іх запісвацца ў палякі. Беларуская мова паранейшаму не дапускалася ні ў царкве, ні ў касцёле нават у дадатковае набажэнства, казаннях святароў. I праваслаўныя, і каталщкія святары пераконвалі беларусаў, што яны па сваей канфесіянальнай прыналежнасці з'яўляюцца "рускімі" ці адпаведна "паля-

______________

¹ Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.507, 511. Прыведзеныя паказчыю (паводле даных •"•П. Ліпінскага) адносяцца да выдзеленага ім перыяду 1910 - першай паловы 1914 г.

кам. Адзіную (да 1913 г.) легальную беларускамоўную газету "Наша ніва", якая з'яўлялася галоўнай трыбунай нацыянальнага руху, улады забаранлі выпісваць усім настаўнікам і вучням Віленскай навучальнай акругі, святарам, паштовым, ваенным і паліцэйскім чынам, валасным праўленням і сельскім староствам, вучням сельскагаспадарчых школ¹.

Дзесяткі расійскіх - сталічных і мясцовых, афіцыйных і чарнасоценна-акцябрысцкіх - перыядычных выданняў начале з урадавай газетай "Россия" усяляк ганьбілі і цкавалі "Нашу ніву" як "інтрыгу" польскіх паноў і касцёла, накіраваную супраць "адзінай і непадзельнай імперіі Расійскай", абвінавачвалі яе ў рэвалюцыйнай агітацыі, сепаратызме, "мазепінстве". У сваю чаргу, шматлікія польскія панска-клерыкальныя выданні лжыва сцвярджалі, што "Наша ніва" выдавалася за казённыя грошы з мэтай русіфікацыі беларусаў, якія быццам бы з'яўляюцца палякамі і цягнуліся да польскай культуры. Як і расійскі урадавы і чарнасоценна-акцябрысцкі друк, яны адмаўлялі кіраванне асобнага беларускага этнасу.

У такіх умовах беларускі адраджэнскі рух вымушаны быу ў асноўным абараняцца ад націску. Пра вастрыню і напружанасць барацьбы сведчыць зварот рэдакцыі "Нашай нівы" да ўсіх тайна свядомых беларусаў з просьбай аб дапамозе, які ў лютым 1913 г. публікаваўся на першай паласе ў¹ некалькіх нумарах газеты. "3 усіх бакоу, - гаварыласяўу ім, - раздаюцца нападкі, ачэрніванне і апаганьванне нашай святой справы; гэткай "работай" нашы супраціўнікі спадзяюцца задушыць беларускае адраджэнне, адвярнуць ад яго маласвядомыя цёмныя беларускія масы, мы не можам спакойна глядзець на гэта, а павінны усе сілы напружыць, каб беларуская справа і беларуская свя-домасць шырылася. Не вымагаем ад нікога вялікіх ахвяр, адно просім, каб ідэйна свядомыя беларусы шырылі паміж людзей "Нашу ніву", шырылі гэтым жывыя, дэмакратычныя беларускія думкі, яднаючы нам падпісчыкаў"².

Жорсткія нормы цэнзурнага статута прадугледжвалі закрыццё перыядычнага выдання і турэмнае зняволенне рэдактараў за публікацыю матэрыялаў, прызнаных судом небяспечнымі для асноў тагачаснага грамадскага і дзяржаунага ладу.

Пасля трэцячэрвеньскага перавароту межы дазволенага ў легальным друку яшчэ больш звузіліся. Гэта не магло не ўплываць на агульнапалітычную і сацыяльна-эканамічную праграму друкаваных органаў. Для "Нашай нівы" як ідэйнага і арганізацыйнага цэнтра беларускага руху небяспека павялічылася і ў сувязі з патокам розных палітычных абвінавачванняў з боку расійскай і польскай рэакцыйнай прэсы. Чарнасоценныя выданні адкрыта патрабавалі закрыцця беларускай газеты³.

Да першай расійскай рэвалюцыі ў беларускім нацыянальным руху ўдзельнічалі пераважна нешматлікія прадстаўнікі студэнцкай і вучнёўскай моладзі. У ходзе рэвалюцыі і пазней гэты рух знайшоў пэуную падтрымку сярод сялян, сельскагаспадачых і гарадскіх рабочых, рамеснікаў-сама-тужнікаў. Аднак сацыяльныя вярхі насельніцтва Беларусі - дваране-землеуласнікі і гандлёва-прамысловая 6ужуазія - не прызнавалі інснавання самастойнага беларускага этнасу і адносіліся да беларускага нацыянальнага руху ці варожа (расійскія і польскія памешчыкі, праваслаўнае і каталіцкае духавенства) ці індыферэнтна (яурэйская буржуазія). Адсутнасць этнічнай эліты прычынілася, з аднаго боку, да таго, што беларускі нацыянальны рух

^{_____________________}

¹ Нарысы гісторьі Беларусі. 4.1. С.427-428.

² Наша ніва. 1913. №8,10.

³ Мінскае слова. 1907. №160.

заставаўся па сваім характары цалкам дэмакратычным, з другога - гэта абярнулася для яго незвычайна цяжк1М1 фінансавымі праблемамі.

Уздым нацыянальнай адраджэнскай хвалі ў перыяд рэвалюцыі закрануу толькі асобных прадстаунікоў мясцовай эліты. Некаторыя з іх засноўвалі ў сваіх маёнтках прыватныя беларускія школы, давалі грошы на выданне беларускіх кніг. Даволі актыуна супрацоўнічала з "Нашай нівай" X. Гардзялкоўская (літаратурны псеўданім Зязюля), уласніца маёнтка ў Сенненскім павеце. Тут дзейнічала беларуская школа, у якой у 1908 г. працаваў" Я. Колас. Яна ж фінансавала выданне зборніка твораў Я. Коласа, Ядвігіна Ш. Княгіня М. Радзівіл ахвяравала грошы на выданне зборніка М.Багдановіча "Вянок" ішэрагу іншых беларускіх кніжак¹. Але такіх мецэнатаў былі адзінкі.

Барацьба "Нашай нівы" за нацыянальна-культурнае адраджэнне. Першачарговую і галоўную сваю задачу ва ўмовах трэцячэрвеньскага рэжыму кіраунікі беларускага руху бачылі ў барацьбе за ўсебаковае нацыянальна-культурнае адраджэнне беларускага народа, за афіцыйнае прызнанне самога факта яго існавання, за яго раўнапраўнасць з іншымі народамі. Зыходзячы з таго, што асновай ўсёй нацыянальнай культуры з'яўляецца мова народа, таленавіты наша ніўскі публіцыст С. Палўян у верасні 1909 г. пісаў: "Нам у першую чаргу трэба адрадзіць сваю мову... Толькі адрадзіўшы мову, мы зможам паставіць на цвёрды грунт наш рух. Бо нацыянальны рух як вялікая жыццёвая гістарычная сіла можа жыць толькі тады, калі пад яго будзе падведзены такі фундамент, як гібка абробленая мова, ды і літаратура і навука ў гэтай мове... А кожны зразумее, што пры цяперашніх варунках не можа развівацца наша мова, калі ёй няма месца ў жыцці. Заваяваць ёй месца ў грамадзянстве - вось наша першая неадкладная задача"².

Беларускія дзеячы усведамлялі цяжкасць іскладанасць вырашэння гэтай задачы. Больш за 200 гадоў сфера ўжывання беларускай мовы фактычна абмяжоўвалася вёскай, сялянствам, сялянскім фальклорам. Нацыянальная (літаратурная) мова можа сфарміравацца толькі тады, калі будзе заваявана для яе месца ў школах усіх тыпау іузроуняў, навуцы, грамадскіх і дзяржаўных установах, царкве і касцёле Беларусі. Аднак ва ўсіх гэтых сферах яна не прызнавалася і не дапускалася. Мясцовая інтэлігенцыя, што праходзіла праз рускую ці польскую школу, у пачатку XX ст., як і раней, у пераважнай большасці выступала як антыбеларуская сіла - у ролі адпаведна Русіфікатараў Ц1 паланмзатараў. Свядомая, адданая свайму народу інтэлігенцыя абуджалася, фарміравалася і згуртоўвалася вакол газеты "Наша ніва".

У "Нашай ніве" шмат увагі надавалася тэарэтычнаму абгрунтаванню права беларускага народа на захаванне і развццё сваей мовы і нацыянальнай культуры. У газеце паказвалася, што гістарычнае прызнанне кожнага народа заключаецца ў развіцці сваей нацыянальнай культуры, якая тым больш каштоўная для усяго чалавецтва, чым глыбей яна выяўляе нацыянальныя асаблівасці, тое, што вызначае спецыфічнае бачанне, успрыманне, эсэнсаванне і мастацкае адлюстраванне народам навакольнага свету.Асіміляцыя з^нішчэчэнне нацыянальных асаблівасцей беларусаў, як даказвала Наша ніва", наносіць велізарную, непапраўную шкоду не толькі беларускай, славянскай, але і сусветнай культуры.

^{__________________}

¹ Наша ніва. 1909. №35-36.

У адказ на заявы польскіх шавіністычных газет, якія называлі спробы абуджэння беларускай і літоўскай нацыянальнай самасвядомасці сярод апалячанага насельніцтва Беларусі і Літвы працай, варожай дэмакратызму і прагрэсу культуры, і ўхвалялі "цывилізатарскую місію" польскай мовы і культуры у Беларуска-Літоўскіх губернях, "Наша ніва" тлумачыла, што дэмакратызм - гэта жаданне абудзіць народ да жыцця, дабіцца, каб ён падаў свой голас, выказаў свае думкі і душу. "Найлягчэйшая дарога для гэтага, -пісала яна, - развіць народную культуру, карыстаючыся прыроднай мовай народу, каторай ён змалку гаворыць дома, у хаце, каторая вытварылася разам з усёй яго асобеннай псіхікай, неразрыўна з той пхсікай звязана. Вось чаму адраджэнне народаў заўсягды шло і ідзе побач з дэмакратызмам... Работа дзеля пашырэння нацыянальнай свядомасці ў нашым народзе на ўсёй старане не толькі не задзержвае поступу культуры, а, наадварот, адна толькі і развівае яе"¹. 3 такіх пазіцый зыходзіла "Наша ніва" і ў палеміцы з расійскім шавіністычным друкам.

У напружанай і цяжкай барацьбе з рускімі і польскімі нацыяналістамі "Наша ніва" ніколі не атаясамлівала іх з рускім і польскім народамі калі "Кур'ер Літоўскі" абвінаваціў яе ў тым, што яна "распальвае нянавісць да палякаў між беларусамі, "Наша ніва" адказала: "Не да палякаў, паны нацыяналісты. Пара вам уцяміць, што ваша хаўрузія і польскі народ - гэта дзве зусім розныя рэчы. з нацыяналізмам, з чарнасоценствам мы ваявалі і будзем ваяваць, нягледзячы на тое, ці гэтае чарнасоценства будзе расійскае, ці польскае"².

Афіцыйнай палітыцы расколу беларускага народа па веравызнанні на "рускіх" і "палякаў", асімілятарскай дзейнасці расійскіх і польскіх нацыяналістычных груповак "Наша ніва" супрацьпастаўляла прапаганду нацыянальнай свядомасці і дэі еднасці усіх беларусаў - і праваслаўных, і католікаў. Гэта была галоўная мэта газеты. Яна настойліва патрабавала увядзення у школу, царкву і касцёл Беларусі беларускай мовы, пераходу іх на беларускія нацыянальныя пазіцыі. Зыходныя прынцыпы "Нашай нівы" па нацыянальна-рэлігйных пытаннях сфармуляваў А. Луцкевіч (Навіна). "Каталіцкую веру, - пісаў ён, - народ наш называе польскай, праваслауную - расійскай. I пакуль касцёл і царква не зробяцца ў Беларусі беларускімі, народ наш заўсёды будзе дзяліцца на дзве часткі... Гэты раздзел паводле рэлігіі робіць у нас тое, што пры найвялікшым развіцці нашай мовы суцэльнага, адзінага нацыянальнага жыцця ў нашага народу быць не можа, пакуль наша мова не здабудзе сабе надежных правоў у царкве і касцёле"³.

"Наша ніва" і развіццё нацыянальнай культуры. Насуперак адміністрацыйным абмежаванням падпіска на "Нашу ніву", яе папулярнасць паступова раслі, мацнелі сувязі з народам. Настойлівая і паслядоўная прапаганда нацыянальнай 1ДЭ1 знаходзіла водгук і ў вёсцы, і ў горадзе. У выніку гэтай дзейнасці абуджаліся народныя таленты, паскорыўся рост нацыянальна свядомай інтэлігенцыі. Паводле падлікаў супрацоуніка рэдакцыі пісьменіка Ядвігіна Ш., за першыя тры гады "Наша ніва" надрукавала 906 уласных карэспандэнцый з 499 вёсак, мястэчак і гарадоў, 246 вершаў 61 паэта і 91 апавяданне 36 празаікаў. Толькі за 1910 г. у газеце з'явілася 666 карэспандэнцый з 122 населеных пунктау Віленскай, з 81 - Мінскай, з

^{____________________}

¹ Наша ніва. 1912. №19-20.

² Там жа. 1912. №17.

³ Там жа. 1911. №45.

49 - Гродзенскай, з 27 - Магілёўскай, з 9 - Віцебскай, з 9 - Ковенскай, 2 - са Смаленскай губерняў і з 141 іншых месцаў ("чужых старой"), а ўсяго разам -з 313 пунктаў. Сярод паветаў найбольшая колькасць карэспандэнцкіх пунктаў была ў Віленскім (48), Слуцкім (39), Вілейскім (30), Гродзенскім (27), Ашмянскім (20), Мінскім (18), Дзвінскім і Барысаўскім (да 9), Лідскім, Сакольскім (па 8), Свянцянскім (7), Аршанскім, Горацкім і Клімавіцкім (па 6) паветах. За той жа год газета надрукавала 115 вершаў 160 апавяданняў, 73 навуковых, 35 рэдакцыйных артыкулаў, 20 парад для гаспадароў, 21 артыкул на палітычныя тэмы, 27 думскіх справаздач, 20 матэрыялаў пад назвай "3 газет". Усяго ў 1910 г. у "Нашай ніве" супрацоўнічала 427 чалавек¹.

Пачынаючы з 1910 г. "Наша ніва" выдавала вельмі папулярны "Беларускі каляндар". Тыраж яго ў лепшыя гады дасягау 20 000 экземпляраў (найвышэйшы з усіх беларускіх выданняў). Паводле аднадушных водгукаў расійскага, польскага і украінскага друку, "Беларускі каляндар" быу лепшым сярод календароў, прызначаных для вёскі².

Вясною 1912 г. сельскагаспадарчы аддзел "Нашай нівы" быу пераутвораны у самастойны часопіс "Саха" (выдаваўся ў Вільні пад рэдакцыяй А. Уласава). "Саха" хутка заваявала прызнанне. На сельскагаспадарчых выстаўках у Вільні (1913) і Мінску (1914) часопіс быу узнагароджаны сярэбранымі медалямі. У “Саху” пісалі вучоныя-спецыялісты і гаспадары-практыкі (як і ў "Нашу ніву" - бясплатна). У сваіх 12 кніжках яна асвятляла поўны гадавы цыкл работ па ўсіх галінах сельскай гаспадаркі.

У снежні 1913 г. выданне "Сахі" было перанесена у Мінск. Адначасова там з'явіўся парастак "Нашай Нівы" - літаратурны штомесячнік для моладзі "Лучынка". Яго рэдактарам была Цётка (А.Пашкевіч). Так быў пакладзены пачатак беларускаму перыядычнаму друку ў Мінску.

Першым, не звязаным з "Нашай нівай" перыядычным беларускамоўным выданнем стала штотыднёвая каталіцкая газета "Вielarus", якая пачала выходзіць у Вільні ў студзені 1913 г. (рэдактары-выдауцы - А. Бычкоускі 1 Б.Пачобка). У першым нумары газеты заяўлялася, што яна будзе заусёды стаяць на грунце хрысціянска-каталіцкім, баронячы справы каталіцкія і беларускія. Адну з галоўных сваіх задач газета бачыла ў пераадоленні рэлігійнага расколу беларускага народа і імкнулася усімі сродкамі паказаць беларусам, праваслаўным і католікам, што "усе яны - адно племя, адзін народ". Напрамак новага выдання ўстрывожыу наша ніўцаў."Цяпер, - пісала "Наша ніва", - адкрылася газета толькі для адных католікаў. Ці захоча, ці здолее яна пайсці па дарозе еднасці ўсіх беларусаў? Мы дужа баімся, каб новая газета не зышла з агульнабеларускага грунту"³. Гэта перасцярога была ўлічана рэдакцыяй "Беларуса": у другім нумары яна на першае месца паставіла не каталіцкія, а нацыянальныя інтарэсы.

Не менш прыкметныя зрухі адбыліся і ў развіцці беларускага кнігадруку. У 1908-1914 гг. выйшлі у свет 77 беларускіх кніжак агульным тыражом 226 660 экземпляраў⁴. Асноўную частку кніжнай прадукцыі забяспечылі выдавецтвы "Загляне сонца і ў наша аконца" і "Наша ніва". Выдавецкія ра-

^{_____________________}

¹ Наша ніва. 1910. №27; 19И.Х»6.

² Там жа. 1913. №34.

³ Там жа. 1913. №3,21.

⁴ Падлічана паводле "Книжной летописи" за адпаведныя гады.

хуню сведчаць, што беларуская кніжка ў пачатку XX ст. знаходзіла пакупніка і чытача¹. У 1912-1913 гг. пецярбургская суполка выдала тры кнігі і "тоўстага" альманаха "Маладая Беларусь", прызначанага для інтэлігенцыі, і |найлепшы для таго часу зборнік Я.Купалы "Шляхам жыцця". У выданні "Нашай нівы" у 1907-1912 гг. выйшла 31 кніжка, у тым ліку 12 дубліраваных кірыліцай і лацінкай². Аднак пераважна гэта былі згрупіараваныя адбіткі невялікіх твораў, якія папярэдне друкавалліся у газеце. Па ініцыятыве рэдакцыі "Нашай нівы" у 1909 г. было створана асобнае выдавецтва "Наша хата", але ў 1911 г., пасля выдання шасці кніжак тыражом 15 тыс. экземпляраў, яно спыніла сваю дзейнасць. У Пецярбургу 10 кніг выдала прыватнае выдавецтва Антона Грыневіча. іх агульны тыраж склаў 28 200 экземпляраў. Дзве кніжкі выйпусцілі ў выдавецтве "Палачанкі".

Летам 1913 г. ВЛваноўскі, нязменны кіраўнік суполкі "Загляне сонца і ў наша аконца", перанёс цэнтр беларускай кнігавыдавецкай дзейнасці з Пецярбурга ў Вільню, дзе ім было закладзена "Беларускае выдавецкае таварыства". Толькі за 1914 г. БВТ выдала 13 кніг тыражом 42 тыс. экземпляраў³. Для беларускіх выдавецтваў гэта быу рэкордны паказчык. БВТ меркавала разгарнуць выданне літаратурнага часопіса, шэрагу падручнікаў для пачатковай беларускай школы, папулярных кніжак па аграноміі. Аднак гэтыя планы не былі здзейснены у сувязі з пачаткам Першай сусветнай вайны і набліжэннем у 1915 г. ваенных дзеянняў да Вільні.

Паводле падлікаў С Александровіча, у 1901-1917 гг. было выдадзена 245 кніг на беларускай мове(158 кірыліцай 187 лацінкай), 131 выданне выйшла тыражом 327 270 экземпляраў. Зыходзячы з сярэдняга тыражу аднаго выдання (2,5 тыс.) С.Александровіч вызначыу, што сумарны тыраж 114 кніжак, па якіх адсутнічаюць неабходныя звесткі, складаў 285 тыс. Такім чынам, агульны тыраж беларускіх кніжак, што пабачылі свет у 1901-1917 гг., дасягала прыблізна 600 тыс. Больш за палову выданняў (132) адносіліся да арыгінальнай і перакладной мастацкай літаратуры і фальклорных публікацый, 43 - да навукова-папулярнай, 16 - да агітацыйнай, 13 - да вучэбнай, 11 - да рэлігійнай, 6 - да музычнай літаратуры⁴.

Нацыянальны друк выканаў адну з найважнейшых сваіх задач - забяспечыу публікіацыю твораў В Дуніна-Марцынкевіча, Ф.Багушэвіча, Цёткі, Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, К.Каганца, Ц.Гартнага, А.Гаруна, З.Бядулі, М.Гарэцкага, К.Буйло і многіх іншых паэтаў, празаікаў, драматургаў, публіцыстаў, літаратурных крытыкаў, навукоуцаў. Дзейнасць "Нашай нівы", абуджаных і згуртаваных ёю таленавітых пісьменнікаў, найперш Я.Купалы і Я.Коласа, адыграла выключную ролю на завяршальным этапе станаўлення новай беларускай літаратурнай мовы. Маладая беларуская літаратура, у якой найбольш поўна і яскрава адлюстравалася нацыянальнае адраджэнне, у наша ніўскі перыяд узнялася на якасна новы узровень у моуна-мастацкіх, ідэйных і жанрава-стылявых адносіах. Яна выказала "цэламу свету" душу і пачуцці забытага і прыніжанага, вякамі прыгнечанага "мужыцкага" народа, яго імкненне да волі і шчасця, роунасці братэрства з іншымі народамі Да пачатку Першай сусветнай вайны беларуская літаратура у некаторых адносінах наблізілася да узроўню больш сталых і развітых

^{______________________}

¹ Александровіч С.Х. Пуцявіны роднага слова. С.138.

² Александрович С.Х. Пуцявіны роднага слова С.140-143,146,147.

³Там жа. С.163.

літаратур славянскага свету, значна узмацніла свае кантакты з імі, уключылася ў еурапейскі літаратурны працэс.

Прыкметныя крокі наперад зрабіла і нацыянальнае мастацтва, якое менавіта ў гэты час перарастала з аматарскага ў прафесійнае, - драматычнага тэатра, музыкі, хору, танца. Як прафесійны калектыу з 1910 г. дзейнічала Першая беларуская трупа пад кіраўніцтвам I. Буйніцкага. Яна складалася з хору, танцавальнага калектыву і драматычнай групы. Сталага месца тэатр не мееў і дзейнічаў як гастрольны калектыу. У 1910-1913 гг. ён пабывау амаль ва ўсіх гарадах і многіх мястэчках Беларусі неаднаразова выступаў у Вільні, Варшаве, Пецярбургу іўсюды карыстаўся нязменна вялікім поспехам. Адначасова ў Вільні пад кіраўніцтвам А. Бурбіса дзейнічаў Беларускі музычна-драматычны гурток. У студзені 1912 г. ён ажыццявіў першую пастаноўку "Паўлінкі' Я.Купалы, пазней паставіў аперэту М.Клімант на тэкст "Залётаў" В.Дуніна-Марцынкевіча. На Купалле гурток наладжваў масавыя нацыянальныя тэатралізаваныя прадстаўленні, якія рабілі вялікае ўражанне на народ.

Для тэатраў былі патрэбны нацыянальная драматургія і музычныя творы. Адгукаючыся на гэту патрэбу, К. Каганец у 1910 г. напісаў камедыю "Модны шляхцюк", якая стала вельмі папулярнай, а Я. Купала крыху пазней - камедыю "Паўлінка" і драму "Раскіданае гняздо". Недахоп арыгінальных п'ес папаўняўся перакладамі з украінскай і польскай класікі ("Пашыліся ў дурні" і "Па рэвізіі" М.Крапіўніцкага, "Сватанне" А.Чэхава, "У зімовы вечар" Э. Ажэшкі і інш.). Былі выдадзены "Беларускія песні з нотамі" А. Грыневіча і "Беларускі песеннік з нотамі для народных і школьных хароў" Л. Рагачоўскага. У многіх гарадах, мястэчках і вёсках узніклі бібліятэкі з беларускімі выданнямі, самадзейныя хары і танцавальныя калектывы. Так, па меры пашырэння беларускага нацыянальнага руху па ўсіх напрамках адраджалася і мацнела нацыянальная культура беларусаў, якую "Наша ніва" справядліва ацэньвала як "аграмадны дар і скарб для ўсеславянскай і ўсясветнай людской культуры"¹.

Намаганнямі наша ніўцаў адраджалася гістарычная памяць беларускага народа. У гэтых адносінах шмат зрабіла публікацыя "Кароткай гісторыі Беларусі" В. Ластоўскага (Вільня, 1910 г.), якая стала значнай вяхой ў распрацоўцы нацыянальнай гістарыяграфічнай канцэпцыі. Самаахвярнымі намаганнямі I. Луцкевіча пры рэдакцыі "Нашай нівы" паступова ствараўся Бела-рускі нацыянальны музей, многія экспанаты якога мелі ўнікальнае значэнне У раскрыцці шматвяковай гісторыі матэрыяльнай ідухоунай культуры Беларусі

Пачатак міжнароднага прызнання. Беларускае адраджэнне ў пачатку XX ст. зауважылі не толькі яго праціўнікі з ліку рускіх і польскіх дзеячаў. У процівагу ім станоўчыя матэрыялы аб дзейнасці "Нашай нівы", яе барацьба за развіццё беларускай нацыянальнай культуры, творчасці пісьменнікаў-наша ніўцаў у 1908 г. Сістэматычна публікаваліся ў шэрагу украінскіх (кіеўскіх і львоўскіх), літоускіх, чэшскіх, прагрэсіўных расійскіх выданнях. Да мая 1909 г. такія публікацыі з'явіліся, у прыватнасці, ва украінскіх газетах "Дело" і “Руслан”, што выдаваліся ў Галіцкай, у чэшскіх перыядычных выданнях "slovaski przelot" і "Саs", польскай газеце "wiek XX", літоўскіх газетах "litva", "viltis", расійскім ліберальным часопісе "Московский еженедельник"².

^{____________________}

¹ Наша ніва. 1910. №27.

² Там жа. 1909. №19.

Асабліва плённа разгортвалася супрацоўніцтва беларускіх і ўкраінскіх адраджэнцаў. У 1908 г. былі выдадзены даследаванні Д.Дарашэнкі "Беларусы і іх нацыянальнае адраджэнне" у Кіеве і Г Свяціцкага "Адраджэнне беларускага пісьменства" у Львове. Першае з іх у перакладзе Я. Журбы было надрукавана ў спецыяльным нумары "Нашай нівы" (1909. №4). І. Свяціцкі раскрыу гісторыю беларускага пісьменства ад часоу Ф.Скарыны да часоў Я.Купалы. Раней, ў 1906 г. і. Свяцікі дапамог Цётцы выдаць у Львове першыя яе зборнікі вершаў. Львоускі гісторык Г Крыпякевіч у 1909 г. выдаў брашуру "Білоруси", у якой акрэсліў гістарычны шлях беларускага народа ад часоу Ф.Скарыны, С.Буднага,В.Цяпінскага,адзначыу велізарнае значэнне старабеларускай пісьмовай мовы для украінскага і літоўскага народаў, калі яна была дзяржаўнай мовай Вялікага княства Літоўскага, і горача вітаў сучаснае яму адраджэнне, абвешчанае Я.Купалам іЯ.Коласам і іншымі песнярамі У брашуры бьлі змешчаны некалькі перакладных твораў Я.Купалы. У сваю чаргу "Наша ніва" даволі шырока асвятляла грамадска-культурнае жыццё украінскага народа. У 1909-1910 гг. у газеце была спецыяльная рубрыка "Люты з Украіны", у якой друкаваліся карэспандэнцыі беларускіх літаратарау С.Палуяна і Я. Журбы. У адным са сваіх лістоў С. Палуян пісаў: "Пры цяперашнім нашым палажэнні нам трудна трываць без шчырых прьхільнікаў між другіх народаў. А для гэтага патрэбна кожнаму народу знаёміцца з жыццём іпалажэннем сацыяльнай справы у другіх"¹. У тым жа ліце аўтар паведамляў пра публікацыі ў часопісах "Літаратурна-науковы вестнік" і "Украінска хата" чарговых перакладаў з беларускай на украінскую мову. Штомесячнік" Украінска хата" у 1909 г. завёў асобны "беларускі аддзел" для беларускіх публіцыстаў.

Таксама супрацоўнічалі беларускія і літоўскія дзеячы культуры. "Наша ніва" у 1908-1909 гг. апублікавала першыя пераклады з літоўскай на беларускую мову, знаёміла сваіх чытачоў, хоць і нерегулярна, з біяграфіямі і творчасцю літоўскіх пісьменнікаў². У сваю чаргу ковенскім штомесячнік "draugij" у 1909 г. надрукаваў артыкул К. Шашкавіціса "Беларускае адраджэнне". У газеце "vilnias zinios" у тым жа годзе быу змешчаны пераклад на літоўскую мову працы Д. Дарашэнкі "Беларусы і іх нацыянальнае адраджэнне". Выдатны літоўскі пісьменік Л. Прас у 1910 г. надрукаваў у газеце "viltis" вялікі артыкул "3 беларускай літаратуры", які амаль цалкам прысвячаўся аналізу творчасці Я.Купалы³.

Беларускі нацыянальна-культурны рух атрымаў падтрымку з боку расійскай дэмакратычнай інтэлігенцыі. "Нашай нівай" і літаратурай пра беларусаў у 1910 г. зацікавіўся М. Торга, які жыу у той час у Італіі. Па яго просьбе рэдакцыя начала высылаць яму газету, паслала "Слоўнік беларускай мовы" І.Насовіча і іншыя выданні, у тым ліку песню Я.Купалы "А хто там ідзе" з нотамі. У пісьме да украінскага пісьменніка М.Кацюбінскага М.Горкі адзначыу: "Мяне гэтая рэч усхвалявала. панура"⁴. Тады ж ён пераклаў песню Купалы на рускую мову і апублікаваў яе у часопісе "Современный мир" (1911). Пераклад суправаджаўся наступнымі словами "Каб зразумець глыбога сэнс гэтай песні, - якая, магчыма, на нейкі час стане народным гімнам беларусаў, - чытачу трэба было б паглядзець "Нашу ніву" -

^{______________________}

¹ Наша ніва. 1909. № 42. 15/28 верас.

² Лапінскене АЛ., Малъдзік А.1. Перазовы сяброускіх галасоў. Мн., 1988. С.77.

³ Наша ніва. 1909. №.69-71.

⁴ Беларуская літаратура XIX - пачатку XX ст. Хрэстаматыя крытычных матэрыялаў. Мн-,1978. С.203-204.

яна шмат цікавага скажа яму"¹. Горкі адчуў непарыуную сувязь зместу і духу геніяльнага твора Я.Купалы з характарам газеты "Наша ніва" як цэнтра ігалоўнай трыбуны беларускага нацыянальнага руху, вызваленчага па сваей сутнасці.

У жорсткай, бескампраміснай барацьбе з уціскам расійскага царызму "Наша ніва" абапіралася на падтрымку сусветна вядомага рускага пісьменніка. "Дарма, - пісала яна, - "Виленский вестник" баламуціць людзей, даводзячы, быццам бы уся Расія глядзць на беларусаў яго вачыма. Дарма ўсе гэтыя кансультанты²і Саланевічы стараюцца зменшыць вагу слоў аб беларускім руху Максима Горкага, катораму бот на назе завязаць яны недастойны.

Станоўча ацэньвалася беларускае адраджэнне ў артыкулах прафесара А.Пагодзіна, змешчаных у ліберальных часопісах "Московский еженедельник" (1909) 1 "Вестник Европы" (1911). Першы з іх апублікаваў артыкул Д.Навіны (Луцкевіча) па пытаннях гісторыі беларускага нацыянальнага руху. Такую ж пазіцыю занялі выдаўцы вядомага зборніка "Формы национального движения в современных государствах" (1910), у якіх былі надрукаваны нарысы аб нацыянальных рухах чэхаў, харватаў, славакаў, украінцаў; беларусаў, палякаў, яўрэяў, літоўцаў, латышоў і іншых народаў Аўстра- Венгрыі, Расіі і Германіі. Да мэт беларускага адраджэння прыхільна паставілася група прафесараў Пецярбургскага ўніверсітэта (у тым ліку акадэмік А. Шахматаў), якія забяспечвалі навуковае кіраўніцтва дзейнасці студэнцкага гуртка (Я. Хлябцэвіч, Б. Тарашкевіч іінш.) па даследаванні пытанняў беларусазнаўства, у прыватнасці граматыкі беларускай мовы⁴.

Такім чынам, прагрэсіўная грамадскасць шэрагу народаў заўважыла нацыянальна-культурнае адраджэнне беларускага народа і шчыра Вітала яго як прыкметную станоўчую з'яву ў культурным жыцці чалавецтва. Гэта быу пачатак міжнароднага прызнання факта кнавання беларусаў як самабытнага этнасу, арыгінальнасці і каштоўнасці яго культуры, якая сваім бачаннем і адлюстраваннем народнага жыцця і навакольнага свету ўзбагачала суквецце славянскай, еўрапейскай і сусветнай культуры.

ГЛАВА 4 КУЛЬТУРА

1. Навучальныя ўстановы. Фарміраванне інтэлігенцыі. Навука Пачатковая і сярэдняя адукацыя. Аб'ектыўныя патрэбы сацыяльна-эканамічнага і грамадска-палітычнага развіцця прымусілі царскі ўрад пайсці на частковае задавальненне патрабаванняў магутнага грамадска-пе-дагагічнага руху. Адбыліся пэўныя змены у змесце адукацыі, адкрьліся новые навучальныя ўстановы.

Беларуская літаратура XIX - пачатку XX ст. Хрэстаматыя крытычных матэрыялаў.

"Кансультант" - псеўданім невядомага расійскага публіцыста, які ў "нашатуей" перыяд актыўна выступаў у чарнасоценным друку супраць беларускага нацыянальнага руху.

^{______________________}

¹ Наша ніва. 1915. №16.

² Там жа. 1913. №31.

Нязначна пашырылася сетка гарадсіх вучылішч, якія з 1912 г. сталі на-зывацца вышэйшымі пачатковымі вучылішчамі. Яны ствараліся ў асноўным у разліку на "сярэднія", непрывшеяваныя пласты гарадскога насельніцтва, якія востра адчувалі патрэбу ў лепшай адукацыі. Трэба адзначыць, што ва ўсходніх і центральных раёнах Беларусі колькасць гарадскіх вучьлішч, адкрытых з 1908 па 1914 г., была значна большай, чым у заходніх. Так, калі па ўсёй Беларусі іх лгк за гэты час павялічыўся з 39 да 82, то на Гродзеншчыне - усяго з 8 да 10¹.

Больш паспяхова развівалася сетка сярэдніх навучальных устаноў. У 1905 г. на тэрыторыі Беларусі налічвалася 10 мужчынскіх і 12 жаночых гімназій, адно камерцыйнае, пяць рэальных вучылішч, адна прагімназія (мужчынская), а таксама 16 мужчынскіх 147 жаночых прыватных навучальных устаноў. Колькасць навучэнцаў у іх складала 22 810 чалавек. Да 1914 г. лік навучальных устаноў гэтай катэгорьгі павялічыуся: мужчынскіх гімназій - на тры, жаночых - на пяць, рэальных вучылішч - на два, прыватных навучальных устаноў - на 20. У іх вучылася 31 328 чалавек².

Пра стан пачатковай адукацыі ў Беларусі можна меркаваць паводле да-ных аднадзённага перапісу пачатковых школ, які быу праведзены па усёй Расіі 18 студзеня 1911 г. Яны красамоўна сведчаць аб палітыцы урада у галіне народнай асветы на нацыянальных ускраінах. Выдаткі дзяржавы на адну школу ў Віленскай вучэбнай акрузе складалі 620,7 руб. у год, у той час як у Маскоўскай -1011,2 руб., а на аднаго жыхара трацілася адпаведна 43,21 82,5 кап. у год. У выніку у Беларусі адна пачатковая школа прыпадала на 1416 жыхароў 111,3 населенага пункта. 3-за недахопу месцаў у школах 15 % жадаючых вучыцца не атрымалі такой магчымасці³.

3 1905 па 1914 г. колькасць пачатковых школ павялічылася з 1314 да 4784, а колькасць вучняў - з 106 196 да 304 745⁴. Вялікую ролю ў гэтых зру-хах адыгралі земствы. Менавіта дзякуючы ім была адкрыта большасць народных вучьлішч пасля 1911г. Дзейнасць земстваў у галіне асветы складала сур'ёзную канкурэнцыю царкоўнаму ведамству, якому падпарадкоўваліся царкоунапрыходскія школы і школы граматы. У адрозненне ад іншых катэ-горый навучальных устаноў іх колькасць з 1905 па 1914 г. скарацілася з 4900 да 2643, а колькасць вучняў - са 150 182 да 130 900⁵.

існуючая сістэма адукацыі не магла задаволіць шырокія пласты на-сельніцтва, асабліва сялянства. Альтэрнатыву афіцыйнай сістэме народнай асветы у пачатку XX ст. складалі "тайныя" школы. Большасць з іх узнікла ў сувязі з недахопам дзяржаўных школ. Сетка "тайных" школ асабліва хутка расла ў гады рэваліюцыі. У залежнасці ад нацыянальнай і рэлігійнай прына-лежнасці бацькоў і ад мэты арганізатараў у Беларусі існавалі разнавіднасці

^{_______________________}

¹ Падлічана па: Памятная книжка Виленского учебного округа за 1914 г. Вильно, 1914. I

² Падлічана па: Памятная книжка Виленского учебного округа за 1907/08 учебный год; Отчет о состоянии учебных заведений и учреждений Виленского учебного округа за 1914 г. Вильно, 1915. Приложение.

³ Однодневная перепись начальных школ в России, проведенная 18 января 1911 года Вып. 8. Виленский учебный округ. СПб., 1914.4.1. С.6-14.

⁴ Отчет по управлению Виленским учебным округом за 1905 г. Низшие учебные
заведения. Вильна, 1906. С.52; Народное образование в Виленском учебном округе за 1914 г. Вильна, 1915. С.77.

⁵ Падлічана па: Обзор Гродненской губернии за 1905 г.; Обзор Минской губернии за 1905 г.; Обзор Могилевской губернии за 1965 г.; Отчет о церковных школах Полоцкой епархии за 1902/03 учебный год. Витебск, 1904; Народное образование в Виленском учебном округе за 1914 г. №3. С.605.

"тайных" школ. Сярод праваслаўнага вясковага насельніцтва былі распаўсюджаны руска-беларускія школы. Толькі у Слуцкім павеце у 1905-1907 гг. былі закрыты 72 такія школы¹. Да пашырэння беларускага кнігадру-кавання у іх выкарыстоуваліся рускія падручнікі. Беларускай мовай карысталіся для тлумачэння незразумелых слоў, гутарак па прачытанаму. На Гродзеншчыне атрымала распаусюджанне "тайнае" польскае навучанне.

У час рэвалюцыі "тайныя" школы апынуліся пад уплывам рэвалюцыйна настроеных студэнтаў, якія былі выключаны з навучальных устаноў і працавалі настаўнікамі. Такія школы, як адзначаў* старшыня Гродзенскага епархіяльнага вучылішчнага савета, "ніякім чынам не паддаюцца кантролю грамадзянскай улады" і уяўляюць сабой небяспечны антыурадавы рух².

Рэвалюцыя 1905-1907гг. абудзіла палітычную свядомасць у настаўнікаў і школьнай моладзі, уцягнула іх у рух за перабудову адукацьй на дэмакратычных прынцыпах. Адным з галоуных патрабаванняў нацыянальнай інтэлігенцыі было выкладанне у школе на роднай мове. Вялікую увагу надавала адкрыццю школ для дзяцей-беларусаў на роднай мове вядомая беларуская пісьменніца Цётка. На старонках "Нашай Нівы" яна пісала: "Калі пачнуць у нас уводзіць новыя начальныя школы, трэба, канечне, каб дзяцей у іх навучалі па-беларуску, каб тлумачылі ім усё па-тутэйшаму, па-свойму, як дзеці гавораць у хаце з бацькамі і як ім лягчэй разумець. Тады дзеці і чытаць скарэй навучацца і пазнаюць лягчэй іншыя мовы - расейскую ды польскую. Дзеля таго усе беларусы і усе, хто хоча даць народу праудзівую навуку, павінны дамагацца для беларусаў беларускай начальнай школы"³.

Цётка адна з першых пачала пісаць творы для дзяцей. Пад псеўданімам "Тымчасовы" яна выдала на Украіне першую кнігу для дзяцей на беларускай мове - "Гасцінец для малых дзяцей", у якую увайшлі кароткія апавяданні, загадкі, прыказкі і прымаўкі. У 1906г. выйшаў буквар - "Беларускі лемантар, або Першая навука чытання". У тым жа годзе убачыла свет хрэстаматыя "Першае чытанне для дзетак беларусаў" Цётку, якая стала пэўным працягам лемантара і была разлічана на вучняў першага класа.

Прапаганда ідэй навучання дзяцей на роднай мове, выданне падручнікаў падрыхтавалі глебу для арганізацый беларускага школьнцтва у 1915-1917гг.

Прафесійна-тэхнічнае навучанне. Развщцё капіталістычных адносін запатрабавала удасканалення не толкі агульнай, але і прафесійна-тэхнічнай адукацыі. У Беларусаў прыватныя тэхнічныя школы былі створаны яшчэ у сярэдзіне XIX ст. Тады ж пры гімназіях адкрыліся рэальныя, каморніцка-таксатарскія класы, у якіх вывучаліся прыродазнаўчыя і тэхнічныя навукі, а пры павятовых вучылішчах - рамесныя аддзяленні і класы.

Да пачатку XX ст. сетка сярэдняй і ніжэйшай спецыяльнай іпрафесійна-тэхнічнай адукацыі складалася з сярэдніх і ніжэйшых вучьлішч, рамесных вучылішч ішкол, настаўніцкіх духоуных семінарый. Былі закрыты 10 школ і вучылішч, якія рыхтавалі спецыялхстаў па вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі, дзве школы па вырабу і дагляду за сельска-гаспадарчай тэхнікай, чатыры вучылішчы па падрыхтоўцы рабочых для чыгуначных рамонтных майстэрняў, 12 вучылішч школ агульнатэхнічнага профілю, якія рыхтавалі сталяроў, токараў па дрэве і металу, кавалёў, слесароў, рабочых-станочнікаў, адна лясная школа, два прафесійных жаночых

_______________

¹ Асвета і педагагічная думка у Беларусі: Са старажытных часоў да 1917г. С.350.

²Там жа. С.352.

³Наша ніва. 1906. №1.

вучылішчы са спецыялізацыяй "кройка ішыццё", трохкласная гандлёвая школа. Усяго ў сярэдіх і ніжэйшых прафесійных школах навучалася 2,9 тыс. чалавек¹.

Створаныя яшчэ у XIX ст. многія рамесныя аддзяленні класы пры пачатковых вучылішчах у пачатку XX ст. былі пераўтвораны у ніжэйшыя прафесійныя школы, таму іх агульная колькасць скарацілася. Да 1914 г. у Беларусі налічвалася 18 рамесных аддзяленняў з 741 навучэнцам. У той жа час у 52 ніжэйшых прафесійных навучальных установах навучалася розным прафесіям 3,6 тыс. чалавек.

Асобнае месца ў сістэме прафесійна-тэхнічнай адукацыі займалі сярэднія спецыяльныя навучальныя ўстановы - фельчарскія школы, на-

_______________

¹ НА РБ, ф.2254, воп.2, спр.131, арк.2-6 (Праграма навучання, рамесных курсау); ф.2507, воп.1, спр.4718, арк.2-3; ф.2254. воп.4, сщ.132, арк.21 11, Ф-воп.1, спр.591, арк.11-13; Обзор Гродненской губернии за 1913 г. С.

стаўніцкія семінарыі інстытуты. Пры адсутнасці ў Беларусі вышэйшых навучальных устаноў менавіта яны з'яўляліся мясцовымі цэнтрамі падрыхтоўкі кадраў спецыялістаў.

У пачатку XX ст. падрыхтоўка сярэдняга медыцынскага персаналу (гэты тэрмі пачаў ужывацца з 1906 г.) праводзілася ў Магілёўскай і Гродзенскай фельчарска-акушэрскіх школах, а таксама ў прыватных. У 1909- 1916 гт. у Мінску існавала школа, якая належала доктару Л. Гутцайту. У Віцебску з 1906 па 1913 г. працавала фельчарска-акушэрская школа, заснаваная ўрачом В Счасновічам. 3 1904 г. у Мінску дзейнічала дзевяцімесячная школа павітух пры мясцовым аддзяленні Расійскага таварыства абароны жанчын. За шэсць гадоў яе скончылі 263 чалавекі. У 1907 г. у Мінску адкрылася першая ў Беларусі прыватная зубалячэбная школа, а у наступным - другая. У 1909 г. яны аб'ядналіся. За пяць гадоў яе скончылі 420 чалавек¹.

Акрамя вышэйназваных медыцынскіх школ, у Мінску існавала сістэма падрыхтоукі аптэчных работнікаў. Пры аптэках былі вучні і вучаніцы, якія праз два-тры гады навучання трымалі устаноўлены экзамен пры адным з універсітэтаў на званне аптэкарскага памочніка.

Падрыхтоўка настаўшкаў. Адкрыццё у апошняй трэш XIX ст. чатырох настауніцкіх семінарый не вырашыла праблему недахопу настаунікаў, паколькі лік нанава адкрытых школ значна перавышау колькасць выпускнікоў семінарый. Так, у Магілёўскай губерні у 1909 г. з 988 настаўнікаў пачатковых школ 560 (57 %) не мелі педагагічнай адукацыі, у 1913 г. - 1381 з 1889, што складала ужо 73 %. У школах працавалі адстаўныя салдаты, выхаванцы ніжэйшых пачатковых школ, гарадскіх вучылішч.

Каб зняць вастрыню праблемы, урад і сінод пайшлі ў 1899-1900 гг. на адкрыццё кароткатэрміновых настауніцкіх курсаў пры дырэкцыях народных вучылішч, настаўніцкіх семінарыях. Курсы царкоўнага ведамства адкрываліся ў кожным павеце пры двухкласных і аднакласных царкоуна-прыходскіх школах. Заняткі на курсах давалі асновы ведаў па тэорыі і прак-тыцы. выхаваучай работы, дыдактыцы, методыцы выкладання асобных прадметаў.

Аднак спроба вырашыць праблему настаўнцкіх кадраў для пачатковай школы з дапамогай курсаў і экзаменаў на званне настаўніка вяла да зніжэння агульнага узроуню іх кваліфікацыі. Усё гэта прымала урад шукаць шляхі ўдасканалення падрыхтоўкі настаўнікў істотным крокам у паляпшэнні іх падрыхтоўкі для ніжэйшай пачатковай школы было адкрыццё пяці настаўніцкіх семінарый: дзвюх мужчынскіх -Рагачоўскай (1909), Гомельскай (1915), трохжаночых - Аршанскай (1911), Барысаўскай (1915) і Бабруйскай (1916).

У пачатку XX ст. пашырэнне сеткі павышаных пачатковых і сярэдніх школ абвастрыла праблему педагагічных кадраў і для гэтай катэгорыі навучальных устаноў. У сувязі з гэтым былі арганізаваны тры настаўніцкія інстытуты- Віцебска (1910), Магілёва (1913), Мінска (1914).

3 мэтай павышэння кваліфікацыі арганізоўваліся паездкі настаўнікаў за межы Беларусі - у навучальныя ўстановы Пецярбурга, Масквы, Украіны, Істоніі. Педагогі з Беларусі ездзілі вывучаць вопыт сваіх калег у Германію, і^тал1ю, іншыя еўрапейскія краіны. Яны удзельнічалі ў рабоце міжнароднага кангрэса выкладчыкаў новых моў у Парыжы у 1909 г., III міжнароднага

______________

¹ Вопросы истории и здравоохранения БССР. Мн., 1960. С.42-44; НА РБ, ф.502, воп.1, спр.46, арк.140-150; ф.2513, воп.2, спр.1328, арк.142; ф.502, воп.1, спр.47, арк.149.

кангрэса па школьнай гігіене ў Парыжы у 1910 г., усерасійскіх з'ездаў па народнай адукацыі 1910-1916 гг.

Фарміраванне інтэлігенцыі Беларусі Канец XIX - пачатак XX ст. - перыяд фарміравання мясцовай інтэлігенцыі. Галоунай крыніцай і рэзервам фарміравання інтэлігенцыі з'яўлялася студэнцтва, а патэнцыяльнай крыніцай - выхаванцы сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў. Выпускі сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў, калі не прадаужалі навучанне ў вышэйшых навучальных установах, папаўнялі шэраг служачых або сярэдніх гарадскіх пластоў. Аднак большая частка (напрыклад, выпускнікі настаўніцкіх семінарый і курсаў, фельчарскіх школ) адразу ішла працаваць па спецыяльнасці, уліваючыся ў педагагічную і медыцынскую інтэлігенцыю. Такім чынам, ад стану асветы залежалі тэмпы і маштабы падрыхтоукі інтэлігенцыі.

Сярэдняя спецыяльная адукацыя ў Беларусі развівалася павольна. Напярэдадні Першай сусветнай вайны у 15 такіх навучальных установах вучылася 1,4 тыс. чалавек. Асобнае месца у сістэме адукацыі займалі праваслаўныя духоуныя семінарыі, што знаходзіліся ў Мінску, Віцебску, Магілёве. Іх выхаванцы маглі быць не толькі святарамі, але інастаўнікамі. Акрамя таго, яны мелі права паступіць у Казанскі, Томскі, Юр'еускі (Тартурскі ) універсітэты. У іншыя універсітэты шлях для семінарыстау-духоунікаў быу закрыты. Важнай асаблівасцю духоуных семінарый было тое, што у іх маглі навучацца на аднолькавых умовах як дзеці кліра, так і дзеці ўсіх іншых саслоўяў.

Аднак у Беларусі не было вышэйшых навучальных устаноу¹, таму мясцовая моладзь атрымлівала вышэйшую адукацыю ва універсітэтах інстытутах Расіі, Украіны, Прыбалтыкі, Польшчы. На рубяжы Х1Х-ХХ стст. атрад тэнічнай інтэлігенцыі складалі выпускні сталічных тэхналагічнага, політэхнічнага, ляснога інстытутаў, а таксама інстытута шляхоў зносін. У сярэдніх навучальных установах Беларусі працавалі выкладчыкамі выхаванцы Пецярбургскага, Маскоўскага, Кіеускага, Адэскага, Харкаўскага, Львоўскага, Юр'еускага універсітэтаў. Будучыя урачы і юрысты таксама набывалі адукацыю ва універсітэтах гэтых гарадоў.

Вышэйшыя навучальныя установы Расіі, Украіны, Прыбалтыкі зраблі важкі ўклад у падрыхтоуку цэлага пласта айчыннай інтэлігенцыі, які адыграў выдатную ролю ў гісторыі і культуры беларускага народа.

Атрымаўшы вышэйшую адукацыю за межамі Бацькаўшчыны, беларускія інтзлігенты не заусёды маглі знайсці належнае прымяненне сваім здольнасцям і сілам на радзіме, таму што выбар быу абмежаваны магчымасіцямі беларускай рэчаіснасці. Напрыклад, толька трэць выпускнікоў Рыжсскага політэхнічнага інстытута - выхадцаў з Беларусі - змагла уладкавацца на працу у родных мясцінах. Частка беларускай інтэлігенцыі вымушана была працаваць за межамі Бацькаушчыны. Многія з іх амаль усё жыццё імкнуліся служыць свайму народу, але вымушаны былі жыць у чужым асяроддзі, у якім спрабавалі адаптавацца.

Разам з тым шырокія сувязі, якія наладжвалі беларусы у краінах, дзе яны вучыліся або працавалі, садзейнічалі фарміраванню ў грамадскіх колах гэтых краін цікавасці да нашага народа, яго культурнай спадчыны, мовы. Яркія прыклады - дзейнасць Ф. Багушэвіча, С.Палуяна, Цётка - на У краіне, М. Багдановіча, Я. Лучыны, Б. Энімах-Шыпілы - у Расіі. Дзякуючы паве-

^{_____________________}

¹ У 1911 г. у Віцебску адкрылася аддзяленне Маскоускага археалагічнага інстытута. На факультэтах гісторьй мастацтвау, археалагічным і археаграефічным рыхтавалі спецыялістау для работы у архівах, музеях і бібліятэках.

дамленням, рэцэнзіям, літаратурным нататкам, якія друкаваліся у газетах і часопісах, усё больш людзей у розных кутках імперыі даведваліся пра беласаў і іх самабытную культуру. Менавіта праз прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі наладжваліся формы зносін з інтэлігенцыяй суседніх народаў, што мела надзвычай важнае значэнне для развіцця іўзбагачэння суседніх культур. Інтэлігенцыя Беларусі фармфавалася з розных крыніц: дваранства, гарадскіх і сельскіх саслоуяў. Аднак з апошняй чвэрці XIX - пачатку XX ст. няўхільна ўзрастала ўдзельная вага выхадцаў з дэмакратычных пластоу. у цэлым сацыяльная аснова маладой інтэлігенцыі была шырокай, а таму да-волі стракатай. Часткова гэта адбівалася на яе становішчы, грамадскіх сімпатыях.

У складзе мясцовай інтэлігенцыі поруч з беларусамі было шмат прадстаўнікоў іншага нацыянальнага, пераважна рускага ічасткова яўрэйскага паходжання. Але ітаячастка, якая паходзіла з беларускага асяроддзя, у пэунай ступені звязвала сябе з рускай культурай. Аднак ужо у апошняй трэці XIX ст. пакуль яшчэ колькасна невялікая група асоб разумовай працы, што выйшла з нацыянальных гарадскіх і сельскіх колаў, пачала актыўна ўключацца ў культурную дзейнасць, змагацца за родную мову. Паралельна ішоу працэс паглыблення нацыянальнай самасвядомасці. Усё больш прадстаўшкоў інтэлігенцыі адчувалі сябе беларусамі, падтрымлівалі нацыянальны рух. У 1897 г. беларусамі лічылі сябе 19,9 % настаўшкаў (3269 з 16 401), 25,8 % медыцынскіх работнікаў (1255 з 4855), 9,7 % адвакатаў (61 з 627), 9,7 % дзеячаў літаратуры, мастацтва, навукі (96 з 987)¹.

Як вядома, расійскі урад у дачыненні да беларусаў праводзіу палітыку нацыянальнага прыгнёту. Ігнаруючы інтарэсы і правы народа, царызм затрымліваў яго духоунае развіццё. У высокаадукаваных людзей нацыянальная свядомасць, якая з'яуляецца самым тонкім і лёгкаранімым пачуццём, праяулялася асабліва востра. Ушчэмленае становішча беларусаў у імперыі нараджала імкненне да пошуку шляхоў вырашэння нацыянальнай праблемы.

У пачатку XX ст. у сувязі з актывізацыяй і дэмакратычных сіл пачаўся уздым беларускага руху, у якім інтэлігенцыя адыграла вядучую ролю. Эканамічная слабасць беларускага грамадства і неразвітасць яго сацыяльнай структуры, якая і пасля скасавання прыгону заставалася дэфармаванай праз непаслядоуную ліквідацыю яго рэшткаў, захаванне буйных землеуладальнікаў інедэмакратычнага пауфеадальнага рэжыму з тыповым для яго нацыянальным прыгнётам, абумовілі запаволенасць складвання эканамічнай супольнасці як адной з галоуных прыкмет нацыі. У той жа час для інтэлігенцыі як праціўніка нацыянальнага руху самай даступнай ідоугі час амаль адзінай сферай дзейнасці - была нацыянальная культура.

Пры адсутнасці ў беларусаў дзяржаунасці, самастойных формау палітычнага і эканамічнага жыцця культура выступіла як важнейшы аб'яднальны фактар. Яна садзейнічала і забяспечвала захаванне этнічнай самастойнасці, вяла да абуджэння і выспявання нацыянальнай самасвядомасці. культура прыняла на сябе нацыянальна-кансалідацыйныя і нацыянальна-патрыятычныя функцыі.

Вядучую ролю у культурна-нацыянальнай дзейнасці іграла маладая белауская інтэлігенцыя, нацыянальныя пачуцці якой дзякуючы адукава-

_________________

¹ Падлічана па: Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Т.1У. Т уупкая ^б- СПб- 1903: т-у- Витебская губ. СПб., 1903; Т.Х1. Гродненская губ. СПб., 1903; •ЛЛЛ. Минская губ. СПб., 1904; Т.ХХШ. Могилевская губ. СПб., 1904.

насці былі асабліва моцныя. Аб'яднаушы выхадцаў з розных пластоў грамадства, пераважна непрывілегіяваных, цесна звязаная з дэмакратычнымі коламі, яна змагла стаць выразніцай ідэйна-эстэтычных тэндэнцый, што адлюстроўвалі ўяўленні народа, актыўна фарміравала яго нацыянальна-патрыятычную і мастацка-эстэтычную свядомасць.

Нацыянальная ідэя напаўняла ўсю культурна-асветніцкую дзейнасць інтэлігенцыі. Пасля рэвалюцыі 1905-1907 гг. дзякуючы яе намаганням з'явіліся беларускі прафесійны тэатр і друк. Важную ролю у жыцці Беларусі ў пачатку XX ст. адыгрывала газета "Наша ніва" - цэнтр згуртавання свядомай беларускай інтэлігенцыі.

Беларуская інтэлігенцыя выкарыстоўвала ўсе магчымасці для абароны правоў свайго народа. У чэрвені 1908 г. у Празе адбыуся з'езд студэнтаў славянскіх краін. Ад імя беларускай студэнцкай моладзі на ім выступіу Каляда. Ён расказау аб модным нацыянальным уціску суайчыннікаў, у выніку чаго на яго Бацькаўшчыне пануе непісьменнасць. У сувязі з выступленнем прадстаўніка Беларусі з'езд прыняў пастанову ў падтрымку права беларусаў вучыць дзяцей ў школе на роднай мове. У пастанове мелася патрабаванне аб адкрыцці ў Вільні беларуска-літоўскага універсітэта.

У вышку актыунай, самаадданай дзейнасці беларускіх пісьменнікаў, настаунікаў нацыянальная самасвядомасць, перш за усё усведамленне сваей нацыянальнай прыналежнасці, ахоплівала пэуныя пласты насельніцтва. Так, у кастрычніку 1913 г. рабочыя Капыля звярнуліся у Дзяржауную думу з петыцыяй, у якой патрабавалі прызнаць родную мову і падтрымаць прашэнне аб адкрыцці ў Беларусі універсітэта.

Уся дзейнасць беларускай інтэлігенцыі была прасякнута высокім патрыятызмам, садзейнічала нацыянальнаму і палітычнаму абуджэнню народа, яго згуртаванню, аказала пэуны уплыу на духоуную сутнасць нацыі. Беларуская інтэлігенцыя выконвала ролю своеасаблівага генератара і трансфарматара новых ідэй, формаў і метадаў культурнай дзейнасці.

Вывучэнне культуры ібыту беларускага народа. У новай гістарычнай сітуацыі, якая склалася у пачатку XX ст., неабходна было пераканаць беларусаў у самабытнасці іх як наорода. арыгіналънасці іх культуры — тым самым арода, арыгінальнасці іх культуры - тым самым выставіць важкі аргумент у барацьбе за дзяржаунасць Беларусі Перад дзеячамі айчыннай навукі і культуры паўстала задача паказаць і давесці свету гэту нацыянальную самабытнасць, аднавіць сапраудную карціну гістарыч-на-культурнага шляху развіцця беларусаў ва усёй яго складанасці і супярэчлівасці, з усімі пошукамі, дасягненнямі і стратамі. Таму не выпадковай была цікавасць да гісторыі беларускага народа, яго матэрыяльнай і духоўнай спадчыны. Ва ўмовах Беларусі да 1905 г. народная культура з'яулялася найважнейшай, калі не адзінай сферай самастойнага грамадскага жыцця. Важкі ўклад у яе вывучэнне зрабіў Е. Раманаў, М. Нікіфароўскі, М. Федароўскі Я. Каркі, А. Сержпутоўскі, М. Доўнар-Запльскі і інш. Е. Раманаў выдаў самую вялікую па колькасці беларускіх фальклорных тэкстаў работу і

"Беларускі зборнік" у дзевяці выпусках (1886-1912), у якім змяшчаеца сотні казак, легенд, паданняў, тысячы песень, прыказак, прымавак і загадак. У гэтым выданні - своеасаблівай энцыклапедыі беларускай народнай творчасці - вучоны сабраў надзвычай каштоўныя калекцыі вуснапаэтычных твораў усіх _асНоуных жанрау. Разам з апісаннем звычаяў і абрадаў укладальнік змясціу шмат разнастайных па зместу і мастацкай форме абрадавых і пазаабрадавых лірычных песень, у якіх ярка адлюстравалася жыццё і побыт беларускіх сялян.

Глыбінёй і цікавасцю вылучаліся даследаванні матэрыяльнай і „духоўнай культуры Беларусі М.Доунар-Запольскага. Усебакова адукаваны чалавек, ён пакінуў пасля сябе работы у розных галінах гуманітарных навук, у тым ліку і ў фалькларыстыцы. Вялікую ўвагу надаваў даследчык вывучэнню беларускіх вясельных абрадаў і звязанай з іміпаэзіі. Пры гэтым ён паспяхова выкарыстаў гісторыка-параўнальны метад.

Збіранне беларускай народнай творчасці спалучыу з этнаграфічнымі даследаваннямі Е. Сербаў. Спачатку ён цікавіўся фальклорна-этнаграфічнымі матэрыяламі збіраў іх па месцы працы настаунікам у Мінску, Гомелі, сельскай мясцовасці. 3 1910 г., калі аднавіў сваю дзейнасць Пауночна-Заходні аддзел Рускага геаграфічнага таварыства, Е.Сербаў пачаў выконваць даручэнні археалагічна-этнаграфічнай секцыі, некалькі разоў вы-язджаў у экспедыцыі. У 1915 г. ён выдаў кнігу "Беларусы-сакуны", у якой адначасова з гісторыка-этнаграфічнай характарыстыкай жыхароў Палесся прывёў іх песні, казкі.

Агляд важнейшых работ у галіне беларускай фалькларыстыкі зрабіў Я.Карскі ў першым томе даследавання "Беларусы", што ўбачыу свет у 1903 г. Менавіта гэты вучоны упершыню даследаваў гісторыю беларускай вуснай творчасці, сістэму яе жанраў, генезіс, ідэйна-тэматычны змест і мастацкія асаблівасці. Я.Карскі вывучаў паходжанне вуснапаэтычнай творчасці, раскрыу яе эвалюцыю ў часы Кіеўскай Русі, адлюстраванне язычніцтва і імкненне хрысціянства пераадолець яго рэшткі. Развіццё беларускага фальклору вучоны звязаў з гістарычным жыццём народа, з развщцём культуры пачынаючы ад старажытнай эпох.

Я. Карскі абгрунтаваў прынцып храналагічна-тэматычнага разгляду жанраў івыдаў беларускага фальклору, даказаў, што найбольш старажытны жанр - забабоны. Ён даследаваў іх генезіс, даў вызначэнне. Карыстаючыся параўнальным вывучэннем народных твораў, вучоны прасачыу сувязі славянскіх забабонаў з забабонамі іншых народау. Упершыню Я.Карскі разгледзеў асаблівасці народнага верша, яго рытміку, рыфмоўку. Даследаванне дасягненняў народнай культуры прыводзіла да разумення неабходнасці вывучаць гісторыю Беларусі. "Гісторыя - гэта фундамент, на якім будуецца жыццё народа. I нам, каб адбудаваць свае жыццё, трэба пачаць з фундаменту, каб будынак быу моцны. А фундамент у нас важны, гісторыя наша багатая..." - зазначыу ў сваей "Кароткай гісторрыі Беларусі" В.Ластоускі. і гэта першая кніга аб беларускай Мінуўшчыне ўбачыла свет у 1910 г., як вядома, адным з першых сур'ёзную увагу на неабходнасць вывучэння гісторыі Бацькаўшчыны звярнуў Ф.Багушэвіч. Працы Я.Карскага, В.Ластоўскага па гісторыі Беларусі, створаныя ў пачатку XX ст., даказвалі аўтахтоннасць беларусаў на тэрыторыі, якую яны займалі, а таксама прыцягвалі ўвагу да эпохі Вялікага княства Літоўскага, калі беларускі народ адыгрываў значную ролю ў жыцці Усходняй Еўропы.

Даследаванні беларускіх вучоных дапамагалі вярнуць народу забытыя імёны славутых продкаў, пазнаёміць з гераічнымі старонкамі старажытнай ^Беларусі. Лагічным вынікам вывучэння, спасціжэння фальклорнай і эт-

награфічнай скарбніцы стаў рост цікавасці да роднага слова, да самавыяўлення праз родную мову.

Зварот да фальклору, этнаграфіі быу пленным крокам на шляху да сцвярджэння нацыянальнай самасвядомасці, асэнсавання беларусамі свайго месца паміж народамі

Дзейнасць навуковых таварыстваў. Прыкметны уклад у развццё і дэмакратызацыю навукі, у справу папулярызацыі навуковых ведаў уносілі навуковыя таварыствы, якія аб'ядноўвалі спецыялістаў у розных галінах.

Адным з праяўленняў грамадска-педагагічнага руху было стварэнне педагагічных таварыстваў, якія на рубяжы XIX - XX стст. былі арганізаваны у Віцебску, Мінску, Магілёве, Гродне, Брэсце. Таварыствы аказвалі матэрыяльную дапамогу настаўнікам, абаранялі іх інтарэсы, садзейнічалі распаўсюджванню перадавых педагагічных ідэй, павышэнню кваліфікацыі настаўнікаў, выдавалі педагагічныя часопісы, зборнікі. Магілёўскае таварыства на працягу 1909-1917 гг. адкрыла свае аддзяленні ў дзевяці павятовых гарадах - Быхаве, Гомеле Горках, Клімавічах, Мсціславе, Оршы, Рагачове, Чавусах, Чэрыкаве. У 1910 г. яно пачало выдаваць "Беларускі настаўніцкі вестнік". У 1911-1913гг. Гродзенскае педагагічнае таварыства выдавала часопіс "Педагагічная справа". Педагагічныя таварыствы і часопісы прыцягвалі ўвагу грамадскасці да надзённых пытанняў народнай асветы, прапагандавалі ідэі перадавых педагогаў, выступалі за усеагульную пачатковую адукацыю, стварэнне новых падручнікаў.

Шматгадовую гісторыю мелі да пачатку XX ст. медыцынскія таварыствы. Яшчэ ў 1862 г. былі створаны таварыствы урачоў у Мінску і Магілёве. Тады ж было пачата хадатайніцтва аб заснаванні таварыства гродзенскіх урачоў. У канцы XIX - пачатку XX ст. падобныя арганізацыі ствараліся не толькі ў губернскіх, але іў павятовых цэнтрах – Гомеле, Брэсце, Бабруйску.

Таварыствы урачоў ставілі за мэту вывучаць санітарны стан гарадоў і губерняў, аналізаваць прычыны узнікнення і распаўсюджвання хвароб, вышукваць сродкі па іх прадухіленню або лакалізацыі. Акрамя таго, яны стваралі (нярэдка за свой кошт) амбулаторыі, рабілі паведамленні аб новых адкрыццях і вынаходніцтвах у медыцыне, клапаціліся аб іх укараненні ў практыку. Шырокае распаусюджванне такіх сацыяльных хвароб, як сухоты (туберкулёз), трахома, сіфіліс і іншыя сярод насельніцтва, прымушалі урачэбныя таварыствы распрацоўваць меры па барацьбе з імі. Члены таварыстваў разумелі што уласнымі сіламі яны не ў стане справіцца з гэтым сацыяльным ліхам, і імкнуліся прыцягнуць увагу і матэрыяльныя сродкі насельннітва. 3 гэтай мэтай таварыствы правялі у 1911 г. у Мінску, Магілёве, Віцебску, Бабруйску, і іншых гарадах "дні белай кветкі" (дні барацьбы з сухотамі).

На сабраныя сродкі ў шэрагу выпадкаў былі арганізаваны дачы-калоніі, праводзіліся амбулаторныя прыёмы хворых на сухоты. Пры садзейнічанні медыцынскіх таварыстваў у Мінску, Магілёве, Гродне, Бабруйску былі створаны мясцовыя аддзяленні Лігі барацьбы з сухотамі

3 самага пачатку сваей дзейнасці таварыствы урачў імкнуліся да наладжвання і развцця навуковых сувязей. Так, мінскае таварыства ў канцы XIX ст. падтрымлівала кантакты з 50 навуковымі таварыствамі і ўстановамі Расіі. Пачэснымі членамі мінскага таварыства ўрачоў з'яўляліся такія славутыя вучоныя-медыкі, як М.Пірагоу, Р.Віхраў, Л.Пастэр, Ф.Эрысман. Бе ларускія ўрачы прымалі ўдзел у рабоце шрагоусюх з'ездаў, з'ездаў урачоў іншых губерняў, шэрагу зарубежных і міжнародных кангрэсаў.

Таварыствы урачоў прымалі актыуны удзел у стварэнні і дзейнасці асветных устаноў і арганізацый. Па ініцыятыве таварыства мінскіх урачоў ¹

пры яго спрыянні у горадзе была створана першая публічная бібліятэка імя А Пушкіна (1900), а таксама чыгуначная (1902). Актыуна распаўсюджвалі методыкіі сярод насельніцтва і санітарна-гігіенічныя веды¹. У пачатку XX ст. працягвалі сваю дзейнасць створаныя яшчэ ў апошняй чвэрці XIX ст. губернскія таварыствы сельскай гаспадаркі. іх галоунымі мэтамі былі стварэнне спрыяльных умоў для развіцця сельскай гаспадаркі ў сваіх рэгіёнах, прапаганда агранамхчных ведаў сярод насельніцтва, арганізацыя сельскагаспадарчых доследна-паказальных мерапрыемстваў.

Сярод усіх таварыстваў сельскай гаспадаркі, што дзейнічалі на тэрыторыі Беларусі, асабліва вылучалася мінскае. Яно займалася тэарэтычнай распрацоўкай навукова-агранамічных напрамкаў, вынікі якіх затым выкарыстоўваліся ў практычнай дзейнасці.

Асноўны змест дзейнасці Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі на працягу усяго перыяду яго існавання складала арганізацыя доследна-паказальных мерапрыемстваў, прызначаных для распаўсюджвання розных навацый. У 1901 г. была арганізавана юбілейная сельскагаспадарчая выстаўка, прысвечаная 25-годдзю дзейнасці таварыства. Регулярна праводзіліся і спецыялізаваныя выстаукі кірмашы жывёлагадоўлі, конкурсы плугоў, малатарняў. Яны не толькі знаёмілі сельскіх гаспадароў Беларусі з дасягненнямі ў галіне ўдасканалення тэхнікі, гатункаў раслін, парод жывёлы, выкары-стання мінеральных удабрэнняў, але ідэманстравалі прадукцыю, якая выраблялася ў рэгіёне, паказвалі, што "Беларусь з часам можа зрабіцца жытніцай Расіі, бо і клімат, і глеба, і народ прыдатныя для гаспадаркі"².

У 1912 г. узнікла Мінскае таварыства аматараў прыродазнаўства, этнаграфіі і археалогіі. Яго стварылі прадстаўнікі мясцовай інтэлігенцыі, якія цікавіліся прыродазнаўча-гістарычнымі, этнаграфічнымі і археалагічнымі даследаваннямі Беларусі і якія ўнеслі вялікі ўклад у пашырэнне краязнаўчай работы. Таварыства, якое аб'яднала больш за 100 чалавек, рэгулярна праводзіла сходы іпасяджэнні, дзе чыталіся і абмяркоувалхся даклады па розных напрамках даследавання прыроды 1 псторыі, арганізоўвала навукова-папулярныя лекццыі з выкарыстаннем кінематографа, адкрыла музей.

Мінскі гарадскі музей прызначаўся для збору і захавання рэчаў, ЯК1Я маюць дачыненне да гісторыі, быту і прыроды горада і губерні. Статут музея прадугледжваў стварэнне аддзелаў: гістарычнага, археалагічнага, этнаграфічнага, прыродазнаўчага, мастацка-прамысловага, а таксама аддзела, У якім бы збіраліся кнігі, карты, рукапісы, гравюры. Таварыства праводзіла работу па фарміраванню музейных калекцый.

Таксама мелася бібліятэка таварыства аматараў прыродазнаўства, этнаграфіі і археалогіі. У яе дасылалі выданні імператарскае вольнае экаінамічнае таварыства, Санкт-Пецярбургскі імператарскі батанічны сад, імператарская археалагічная камісія, Казанскі універсітэт і іншыя навуковыя таварыствы і ўстановы. Ад ганаровага члена таварыства, вядомага геадэзіста I. Жылінскага бібліятэка атрымала рэльефную карту Палесся, якая

________________

¹ Пппт ^Б' Ф-50^' ^СПР-1.40,47,33; 25 лет деятельности Общества минских врачей. Мн., 1894; Пеп олы заседаний Общества врачей Могалевской губернии за 1906-1908 гг.; Труды поел °Г0 съезда вРачей Могалевской губернии. Мн., 1908; Труды Первого съезда врачей и Яол9Д^Телей УпРавления по Делам земского хозяйства Витебской губернии. Витебск, 1906; Бртт, ^Л- ^кР^аткий очерк 50-летней деятельности Общества минских врачей. 1867-1917 // Беларуская медычная думка. 1927. Т.З. №9-12. Минский листок. 1901. №104, 111; Грабовский Б.С. Краткий очерк двадцатипятилетия Ми! юности Минского общества сельского хозяйства. Мп., 1901; Журналы общих собраний "некого общества сельского хозяйства. Мн., 1888-1912;

уяўляла вялікую каштоўнасць. У 1914 г. убачыу свет адзіны выпуск "Известий" таварыства¹.

Навуковыя таварыствы, якія існавалі ў Беларусі ў пачатку XX ст., сваей даследчыцкай, выдавецкай, асветніцкай дзейнасцю спрыялі папулярызацыі навуковых дасягненняў сярод шырокіх колаў насельніцтва, дэмакратызацыі самой навукі, набліжэнню яе да патрэб народа.