Праекты пабудовы бярэзінскага воднага шляху і пачатак будаўніцтва каналаў адлюстраваны ў запісцы памешчыка І.Х. Каладзеева ў Мінскі губернскі камітэт.
…23 февраля 1797 года последовало высочайшее утверждение постановления комиссии о возможно скорейшем начатии работ по проведению Березинского канала. … В 1801 году соединительный канал между озерами Плавио и Берешта, длиною 7 верст 13 саженей, был прорыт и, при посредстве четырех шлюзов, как и предполагалось при первоначальном проекте, сообщение между бассейном Березины и Двины было установлено. …Результатом…изысканий было прорытие целого ряда каналов (Сергучевского, Веребского, Лепельского-I, Лепельского-II и Чашницкого). Все работы были закончены в 1806 году…
Таким образом, вместо одного канала …образовалась целая система каналов и шлюзов, названная впоследствии “Березинскою системою”.
Дакументы і матерыялы па гісторыіБеларусі (1772 1903 гг.). Т. II, Мн., 1940. С. 239.
ВЕРСТА – мера длины, равная 500 саженям (1,0668 км).
САЖЕНЬ – мера длины, равная 2,1336 м. (1 сажень = 3 аршинам = 7 футам).
3. З запіскі Графа Агінскага, пададзеннай імператару Аляксандру I, аб арганізацыі кіравання Літвы (1811 г.):
Калі я буду мець шчасце ад таго, што запіска гэта будзе прачытана і мемарыял прыняты Вашай Імператарскай Вялікасцю, і калі буду дастаткова шчаслівым, каб быць выкліканым для напісання адпаведнага праекта арганізацыі Літвы, то я ахвотна выканаю гэта. Цяпер жа я абмяжоўваюся тлумачэннем правоў, якія можна было б надаць літоўцам, і нагадаю параўнальнае становішча ў гэтым выпадку жыхароў Літвы і жыхароў Варшаўскага княства і, урэшце, якія ёсць выгады ад гэтага для рускага урада.
1. Кожнаму даражэй за ўсё ўзнаўленне імя сваёй бацькаўшчыны, дзе ён упершыню ўбачыў свет жыцця, і няма неабходнасці даказваць натуральнасць гэтага пачуцця. <...>
2. Калі б кіраўніцтва Літвой было даручана аднаму начальнику, прызначанаму Вашай Імператарскай Вялікасцю з адпаведным тытулам, то справы ў гэтым краі значна спросціліся б, былі б не такімі клапатлівьімі і цяжкімі для. кожнага жыхара, як цяпер.
3.Начальнік такі, як я, разумею, павінен быць намеснікам імператара, мець свой двор, які ўпрыгожваў усю правінцыю, стаў бы месцазнаходжаннем урада. І гэта прынесла б значную карысць гораду, ажывіліла б узаемаадносіны паміж жыхарамі і ўзмацніла б грашовыя абароты.
4. Статут літоўскі заўсёды лічыўся шляхтай як найдасканалейшы кодэкс цывільных і крымінальных правоў. Таму, захоўваючы свабоды трэба было б, весці працэсы у судах паводле гэтага статута з пэўнымі мадыфікацыямі, якія практычна зрабілі неабходнымі, Ваша Імператарская Вялікасць, задаволіла б адно з самых гарачых пажаданняў шляхты. Тым самым ліцвінам было б надана не больш за тое, што зроблена для жыхароў Фінляндыі, якая ўтрымлівае законы, правы і формы сваей судовай працэдуры.
5. Надаючы ліцвінам статут, можна было б дазволіць мець сенат альбо безапеляцыйны трибунал, што б спыніла значную колькасць спраў у Пецярбурзе і зменшыла б заняткі сената ў сталіцы; з другога боку, гэта спросціла б цяжэбным бакам «падарожжы», клопаты і непазбежныя выдаткі.
6. У заключэнне трэба было б палкам ураўнаваць ліцвінаў у падатках і спосабах іх спагнання з іншымі губернямі імперыі.
Здаецца на першы погляд, што прывілеі, якія прапаную для ліцвінаў, не могуць ісці ані ў якое параўнанне з тымі прывабнымі надзеямі адраджэння Польшчы, якія маюць жыхары Варшаўскага княства, але наступныя супастаўленні змогуць растлумачыць гэтае пытанне.
Ліцвінам адным росчыркам пяра будзе вернута бацькаўшчына, тады як варшавяне маюць цяпер толькі надзею і павінны яе акупіць яшчэ цаной уласнай крыві. Ліцвіны, складаючы частку вялікага цэлага, ганарацца тым, што з'яўляюцца падданымі імператара Аляксандра, да якога яны шчыра прывыклі; абавязаны яму за праўдзівае дабрадзейства і ведаюць, што чатырохсоттысячная расійская армія заўсёды гатова іх абараніць ад усялякага непрыяцельскага нашэсця. Варшавяне, наадварот, з'яўляюцца падданымі манарха, які залежны ад волі Напалеона, і знаходзяцца пад цывільным кіраваннем саксонскага караля, а ў вайсковых адносінах — імператара французаў. Яны няпэўныя ў сваім лесе, маюць перакананасць толькі ў тым, што тэрыторыя іх краю будзе пастаянным тэатрам ваенных дзеянняў і што яны будуць авангардам шматлікай арміі, якая будзе складацца з розных народаў. І гэтая армія будзе ісці не для абароны іх краю, не дзеля таго, каб пашырыць межы Польшчы, але каб быць накіраванай толькі туды, куды накіруюць яе інтарэсы Напалеона і ягоныя славалюбныя намеры.
Каб пацвердзіць гэтыя супастаўленні, дастаткова заўважыць, што межы Літвы цяпер прыкрыты моцнай арміяй, якая гатова абараніць яе ў выпадку нападу ў часе вайны як непарушальную частку імперыі. Між тым як у часе апошняй кампаніі 1809 г. супраць Аўстрыі, французы і саксонцы, пакінуўшы Варшаўскае княства, аддалі абарону княства некалькім тысячам польскіх войск.
Калі б ліцвіны мелі толькі аднаго начальніка, які б быў намеснікам імператара і чалавекам, годным ягонага выбару, то яны цешыліся б усялякімі карысцямі прамога і адзінага кіравання, якое б было разлічана на захаванне шчасця і спакою людзей. Варшавяне ж, наадварот, ведаюць да гэтага часу толькі вайсковы дэспатызм і цывільную анархію..
История Беларуси в документах и материалах. Мн., 2000. С.133-13
Царква ў вайне 1812 г.
Священнослужители, также привыкшие к притеснениям Православия, проводили, как правило, политику невмешательства, за исключением измены Могилевского архиепископа Варлаама (Шишацкого), который по приказу гражданского начальства (временной Комиссии) сам принёс присягу на верность Наполеону и побудил к этому подчиненное ему духовенство, часть которого подчинилась его требованию.
В ходе следствия, проводимого (с декабря 1812 г. по август 1813 г.) по приказу императора Александра I членом Святейшего Синода архиепископом Рязанским Феофилактом, точную численность и полный список присягнувших Наполеону священно – и церковнослужителей установить не удалось, так как присяжные листы были отосланы во временную Комиссию и не сохранились… Согласно сохранившимся в Могилевской духовной консистории рапортам благочинных и Духовных Правлений, принесли присягу на верность Наполеону священно – и церковнослужители городов: Могилёва, Мстиславля, Чаусов, Быхова и Черикова. Уклонилось от присяги духовенство в Копысе (“за неявкою” туда “с светской стороны чиновника”) и в Климовичах (ибо “тамошний Духовный Заказ не понял силы консисторского предписания”).
Поступок Варлаама (Шишацкого) в истории Православной Церкви был настолько исключительным, что на протяжении столетия “Могилевская церковная смута” привлекала внимание многочисленных исследователей, которые пытались объяснить причины поведения архиепископа Варлаама.
Сам Варлаам объяснил свой поступок следующим образом: “Месть раздраженного против меня врага, конечно, излилась бы на мою паству, и я бы невольно сделался причиною злоключения для тех, за коих, в нужном случае, душу свою положить должен”…
Святейший Синод не счел убедительными объяснения Варлаама и признал его виновным в клятвопреступлении, в том, что он не только “не показал себя примером пастве своей в непоколебимой верности законному своему Государю, но навлек в таковое преступление многих из своих подчиненных”, а также в том, что покорившись неприятелю выполнял его требования. (По указанию Могилевской городской полиции 3 и 13 августа были отпразднованы дни рождения Наполеона и императрицы Марии-Луизы. В это время архиепископ провел богослужение в Могилевском кафедральном Иосифском соборе и побудил священника этого собора Максима Пиючевского прочитать в честь Наполеона две проповеди, автором которых был сам Варлаам. Кроме того, по предписанию Варлаама, Могилевская духовная консистория, распространила по епархии присланные из Временной Комисси бумаги с призывом к крестьянам повиноваться своим помещикам и выполнять требования французской армии). В качестве наказания Святейший Синод постановил: лишить Преосвященного Варлаама архиепископства и священства, отобрать у него знаки ордена святой Анны 1-ой степени и, оставив его только в монашеском чине, определить на пребывание в 1-классный Новгородско-Северский Спасский монастырь Черниговской епархии.
Священно – и церковнослужители, участвовавшие в принесении присяги Наполеону по примеру и предписанию архиепископа Варлаама, были оставлены в прежних званиях и после проведенного следствия вновь допущены к богослужению. Для искупления вины Синод предписал им шесть воскресных дней, после отправления Божественной литургии, при собрании народа полагать перед местными святыми иконами по 50 земных поклонов. Другие меры для очищения совести этих клятвопреступников должны были принять их духовные отцы.
Мельникова Л.В. Русская Православная Церковь в Отечественной войне 1812 года. М., 2002. С. 73-75.
5. З працы А.П.Сапунова аб Полацкай іезуіцкай акадэміі:
10-го июня 1812 года, в то время, когда французы были уже в пределах России, совершилось торжество открытия иезуитской академии в Полоцке. К этому дню, по разосланным от иезуитов повесткам и рекламам, собралось в Полоцк множество дворян со всей Белоруссии и Литвы: герцог Александр Виртембергский, Белорусский генерал-губернатор, нарочно приехал в Полоцк для этого торжества со своею свитою; явились на это торжество и греко-униатский архиепископ Иоанн Красовский и латинский епископ Минский Дедерко. При музыке, аккомпанируемой голосами, Дедерко совершил литургию в главном иезуитском костеле св. Стефана и сказал проповедь; литургия совершена в присутствии всех членов академии, воспитанников и посторонних лиц. Затем в процессии все отправились в большую иезуитскую залу, в которой на золотой подушке перед бюстом Государя Императора лежала грамота академии. Когда все пришли в залу и заняли места, епископ Дедерко сказал речь; потом прочитано письмо митрополита Сестренцевича к епископу Дедерко о том, что Государь изъявил согласие свое на отлучку епископа из своей епархии в Полоцк для увеличения торжественности открытия академии. После этого надзиратель, находившийся при иезуитском генерале, взявши грамоту, отдал ее герцогу Виртембергскому, который передал ее, как министр, прелату, для торжественного отнесения ее в церковь. В это время все присутствующие встали со своих мест и в процессии, подобно крестному ходу, медленно двинулись в иезуитский костел по городской площади, среди оглушительных громов музыки и выстрелов из пушек. Процессия шла в таком порядке: впереди шли длинными рядами расставленные и разделенные на пять классов воспитанники академии; за ними также шли в ряд отцы Иезуиты, из которых многие прибыли на это торжество из других училищ; потом прелат, окруженный двумя канониками, нес грамоту, печать которой и кисти поддерживались двумя воспитанниками, одетыми в белое платье. Процессию заключал герцог Виртембергский со своею свитою. Несены были также юношами 70 знамен с гербами разных народов и областей России. Таким образом грамота принесена в костел, который на этот раз был особенно украшен: посреди поставлен был трон, украшенный пурпуром, а над троном портрет Александра I. Здесь прочитан был указ о возведении Полоцкой коллегии в академию; потом прочитана была сама грамота и положена на трон; после этого один из иезуитов сказал похвальную речь Императору Александру I; за речью следовали стихотворения на 7-ми языках. По окончании всего этого герцог взял грамоту и вручил ее ректору академики. Торжество заключилось пением "Те Dеum laudаmus" ("Тебе, Бога, хвалим"). Затем участникам торжества предложен был роскошный обед. Ночью была иллюминация; вся площадь перед иезуитским заведением горела огнями и освещалась транспарантами. На фасаде иезуитского костела, обращенном к площади, поставлен был огромного размера орел, между двумя головами которого помещено было имя Александра I, окруженное лаврами и украшенное короною; под ним написано было: "guaesіvіt bоnа gепtі suае" ("взыскал доброе народу своему"); по правую и по левую сторону его возвышались две высокие пирамиды, составленные из разноцветных ламп. На левой стороне храма, в разных символах и эмблемах, представлены были добродетели Государя. Разными символами изображены также разные науки. Не остались забытыми и имена принца Виртембергского и министра Разумовского, и им даны были приличные места на иезуитском храме, с приличными льстивыми эпитетами. В заключение спущен был огромный, расписанный живописью шар, с надписью: "tutus Аlехаnгdгіа uspісііs ео lаеtus аd аstrа" ("Безопасный, под защитою Александра, лечу радостно вверх").
Торжество ознаменовалось возведением отца Люстига (Lustуg), ректора коллегии и академии, на степень доктора богословия, и Анджиолини (Аngіо1іnі) - философии и богословия.
Так произошло торжество возведения Полоцкой коллегии в академию.
Вследствие нашествия французов, курс учения в. академии открыт только 8 января 1813 г.
Полоцкая иезуитская академия просуществовала всего 8 лет. Министр народного просвещения, князь Голицын, представил императору Александру I доклад, в котором иезуиты главным образом обвинялись в том, что совращали обучавшееся у них православное юношество в римско-католическую веру. Поэтому, в 1815 г. иезуиты высланы из Петербурга, а 13 марта 1820 г. Высочайше поведено: "1) иезуитов, как забывших священный долг не только благодарности, но и верноподданической присяги, и потому недостойных пользоваться покровительством Российских законов, выслать, под присмотром полиции, за пределы государства и впредь ни под каким видом и наименованием не впускать в Россию; 2) Полоцкую иезуитскую академию и подведомственные ей училища упразднить.
Во всей России иезуитов оказалось 334, изних в Полоцке 119. Имения их взяты в казну.
Указом 10 марта 1822 г. все по-иезуитские здания, библиотека, кабинеты, типография и прочая движимость переданы пиарам, с обязательством содержать высшее училище, или лицей. Но через 8 лет и пиары были высланы из Полоцка. Иезуитский костел св. Стефана (освященный в 1745 году) обращен в православный Николаевский собор; в по-иезуитских зданиях (воздвигнутых тоже в 1745 г.) помещен кадетский корпус (основанный в 1835 г.); часть физического и других кабинетов отправлена в Петербург, а часть оставлена на месте; часть библиотеки (до 20 тысяч томов) отослана в Виленский университет, а затем передана Римско-католической духовной академии; другая часть библиотеки разделена между Полоцкою духовною семинариею и Витебскою гимназиею; типография перевезена в Киев.
Сапунов А.П. Заметка о коллегии и академии иезуитов в Полоцке. Полоцк, 1997. С. 15.
6. З пісьма Ігната Дамейкі да Браніслава Залескага аб вучобе ў Віленскім універсітэце і філаматах (1870 г.):
Філаматы разам з усёй моладдзю наладзілі былі гарачую сустрэчу Лялевелю, калі ён вярнуўся ў Вільню, дзе ў выніку перамогі ў конкурсе стаў прафесарам кафедры гісторыі універсітэта. Ніводная, нават самая вялікая, зала універсітэта не змяшчала вучняў, што збегліся на адкрыццё яго курса; мусілі адкласці гэтае адкрыццё на другі дзень і даць для гэтага тую вялізную залу, што звычайна адчынялі адзін раз на год, у дзень, калі ўвесь сенат прафесараў у пунсовых тогах і берэтах збіраўся на ўрачыстае завяршэнне школьнага года і калі перад рэктарам неслі вялікі срэбны скіпетр. Лялевель сеў на рэктарскае крэсла, трохі прыгорблена, гледзячы, скасіўшыся, долу пад ускрыкі тысячы маладых людзей, а калі пачаў гаварыць, настала поўная цішыня, і голас Лялевеля набіраў усе большай моцы і значнасці; пад канец прафесар увайшоў у такі запал і выклікаў такое захапленне ў моладзі, якога дагэтуль і потым не ведаў Віленскі універсітэт. Дні праз два па ўсім горадзе хадзіў вядомы верш Міцкевіча да Лялевеля. Гэты верш яшчэ больш зацікавіў вучняў курсам гісторыі і значна павялічыў папулярнасць прафесара.
Цяжка ўжо сёння мне прыпомніць і дакладна апісаць усе важнейшыя падзеі ў Вільні двух першых гадоў існавання Таварыства, падзеі, у якіх непасрэдна ці ўскосна бралі ўдзел філаматы. Абуджэнне духу студэнцкай моладзі прымушала філаматаў не абмяжоўвацца толькі ўласным удасканаленнем, як гэта прадпісваў статут, а ўсе болей пашыраць свой уплыў на грамадства. Ім ужо цесным рабілася ўласнае кола, у якім яны дагэтуль дзейнічалі, кожны гуртаваў вакол сябе сваіх прыяцеляў, з якімі імкнуўся падтрымліваць добрыя стасункі. Асяродкам руху быў дом Тамаша Зана, які меў большую, чым у каго з нас, здольнасць падабацца і прывабліваць да сябе моладзь. Яго весялосць, паэтычнасць, дасведчанасць у многіх галінах навук і ў прыгожых мастацтвах, адкрытасць і тактоўнасць у абыходжанні з людьмі рабілі яго вельмі папулярным.
Філаматы і філарэты.Зборнік. Мн., 1998. С. 305.
7. Меркаванні філамата Ю.Кавалеўскага аб плануемым перыядычным выданні (1820 г.)
…Нельга прыступаць да выдання перыядычнага часопіса, не вызначыўшы папярэдне яго задачы. А задачы гэтыя павінны вынікаць з патрэб нашага краю, што стасуецца з намерамі нашага Таварыства. Мы праслухалі меркаванні двух нашых калег, якія звярнулі ўвагу на недахопы цяперашніх перыядычных выданняў, а таксама на патрэбы нашага нешчаслівага краю. Вядома, цяжка адразу ўсё прадугледзець, хоць мы ўсе вельмі шчыра імкнуліся да гэтага. У нас мала матэрыялаў, якія дапамаглі б земляробам яшчэ больш любіць сваю працу, памаглі навучыць іх лепшым спосабам гаспадарання на зямлі, што сёння амаль цалкам занядбана...
Але з гэтага не вынікае, што наша перыядычнае выданне павінна быць запоўнена толькі артыкуламі, прысвечанымі земляробству. Першае — у нас пакуль што няма на гэта сілы, а другое — нашы земляробы не дайшлі да таго, каб выкарыстоўваць на практыцы парады такіх выданняў. Таму галоўнай задачай нашага часопіса павінна быць павышэнне ўзроўню асветы ў грамадстве, што патрабуе ў першую чаргу паляпшэння спосабаў выкладання навук, выхавання любові да айчыны, абуджэння цікавасці да вучобы, выяўлення павучальных матэрыялаў і крыніц, умелага іх выкарыстання для задавальнення патрэб нашага краю. Поўнасцю згодзен, што ў часопісе павінны быць асобныя раздзелы. Якія і колькі іх — павінна вызначыць Таварыства. Свае значнае месца, вядома ж, знойдзе ў ім літаратурны раздзел.
Пра гэты раздзел варта сказаць тут некалькі слоў. У ім павінны змяшчацца матэрыялы, якія датычацца старажытнай і айчыннай літаратур. Гісторыя паказала, што росквіт адной прычыняецца і да росквіту другой. Таму і наш часопіс не павінен абмяжоўвацца адной толькі з гэтых літаратур, а даваць усё, што будзе дапамагаць развіццю нашай літаратуры. Мы ўсе бачым, што сёння старажытная літаратура ў нашым краі амаль цалкам занядбана. Мы не ведаем яе гісторыі, асобных аўтараў, бо іх творы ў нас не перакладзены. На гэта трэба звярнуць увагу ў першую чаргу. Даўшы агульнае ўяўленне пра старажытную літаратуру, спыніўшыся на асобных яе частках, вылучыўшы важнейшыя яе з'явы, можна будзе потым прыступіць да трактавання самых шырокіх пытанняў філасофіі. Аднак трэба добра помніць, што ў сваім часопісе мы не павінны даваць агульнаадукацыйныя матэрыялы, але, знаёмячы са старажытнай літаратурай, паказаць яе карысць, выкарыстанне ў практычным жыцці, каб гэтым самым яшчэ больш зацікавіць нашых чытачоў і прылучыць іх да супольнай працы, прымусіць задумацца над самімі сабой, над сваей сучаснасцю і будучыняй. Але разам з тым нам трэба пазбягаць друкавання ў нашым часопісе выпадковых матэрыялаў, якія нічога не нясуць чытачам. Пажадана, каб дзве асаблівасці вылучалі наш часопіс — айчынная накіраванасць і арыгінальнасць. Да першай залічаю ўсё, што адносіцца да нашага краю, звесткі, вартыя ўвагі нашых людзей, як палітычныя, так і навуковыя, якія могуць абудзіць у абыякавых сэрцах любоў да айчыны і па-большыць гэтай любові ў свядомых патрыётаў -—тут, вядома, патрэбна разумная асцярожнасць. Другой асаблівасцю хай будзе арыгінальнасць, гэтак занядбаная сёння ў перыядычных і неперыядычных выданнях, якія часта напіхваюцца абы-якімі матэрыяламі і псуюць у чытачоў густ, прыносячы гэтым самым вялікую шкоду літаратуры.
Філаматы і філарэты.Зборнік. Мн., 1998. С. 331-333.
8.. З працы філамата Францішака Малеўскага “Геаграфічнае апісанне, альбо Інструкцыя ў збіранні звестак для вывучэння парафій” (1821).
(3 раздзела «Звычаі, норавы»)
I. Шляхецкае саслоўе. Асаблівасці яго адзення, мужчынскіх і жаночых убораў. Якое адзенне бытуе — айчыннае ці замежнае? Калі замежнае — з якой яно краіны і калі тут з'явілася? Каго больш — тых, хто апранаецца па-чужаземнаму, ці тых, хто ходзіць у традыцыйных строях? Уборы традыцыйнага крою ці замежных крояў? Прыстасаваныя да клімату ці непрыстасаваныя? Прыемныя на выгляд ці безгустоўныя? 3 моцнай тканіны ці нетрывалай? 3 мясцовай ці замежнай? 3 якіх краін найболей прывозіцца тканіна і якая яе цана? Якія ўпрыгожанні жаночых убораў? Як часта мяняецца мода? Ці ёсць у горадзе асобы, што прадаюць модныя строі? Якая краіна бярэцца тут за ўзор? Пераймаецца мода ад мяшчан ці вяскоўцы самі яе знаходзяць? Якое жыллё, мэбля? Жывуць прасторна, з усімі выгодамі ці аддаюць перавагу знешняму выгляду жылля? Якіх болей дамоў — мураваных ці драўляных? Якія знешнія ўпрыгожанні дамоў? Мэбля самімі робіцца ці прывазная? Калі прывозіцца, то адкуль? Трымаюць яе столькі, колькі патрэбна для жыцця, ці болей? Ці ёсць срэбнае начынне, брыльянты і іншыя дарагія камяні? Ці бачыцца тут добры густ, парадак і ахайнасць? Унутранае (ці дамашняе) жыццё: уладальнікі зямель больш любяць жыць у сваіх уладаннях ці пасяляюцца ў гарадах? Якія іх заняткі ў вёсцы? На што болей трацяцца — на харчаванне ці на ўборы і мэблю? Ці любяць гульні? Гуляюць на грошы ці толькі для забавы? Якія гульні найбольш бытуюць? Колькі трымаюць слуг? Ці любяць паляванне і як шмат на яго трацяць сродкаў? Ці любяць коней? Ці кахаюцца ў садах, што закладаюцца для забавы? Ці многа на гэта трацяцца? Якія ў гарадах праводзяцца нацыяналь-ныя гульні, канцэрты, балі, відовішчы, якія ўтвараюцца клубы? Колькі людзей іх наведвае? Хто знаходзіць там большую падтрымку — свае таленты ці чужаземныя? Якія болыш за ўсе любяць танцы? На якой мове размаўляюць, калі збіраюцца, — на сваей ці карыстаюцца і чужой; калі чужой — якой канкрэтна? Ці імкнуцца мужчыны жаніцца? Ці схіляюцца да халасцяцкага жыцця? Ці шмат у гарадах наложніц? Што можна сказаць пра вернасць мужа і жонкі, пра сямейную згоду, дамашняе гаспадаранне? Гувернёрамі бяруць сваіх ці чужаземцаў? Чым займаецца дома моладзь, закончыўшы вучобу? Ці выязджае хто з гэтай моладзі ў і падарожжа і якую мае з гэтага карысць? Ці шкоду? Свае веды выкарыстоўваюць для ўсеагульнага дабра ці для асабістых мэтаў? Дзе адбываюцца выбары дзяржаўных службоўцаў, ці ёсць партыі, інтрыгі? Ці добрасумленна выконваюць свае абавязкі чыноўнікі? Ці захоўваецца дух шляхты, любоў да айчыны, нацыянальныя традыцыі і ў якой ступені? Што можна сказаць пра дабрачыннасць, якія адносіны да ўласнасці? Асаблівасці звычаяў вайскоўцаў, іх узаемадачыненні з цывільнымі. Ці добры ў вайскоўцаў дух?
II. Сярэдняе саслоўе. Назіральнік павінен прыгледзецца на адзенне, уборы, жыллё, дамашняе начынне, сямейнае жыццё, гульні, найбольш распаўсюджаныя схільнасці, працавітасць і сумленнасць рамеснікаў, на характар купцоў.Які нацыянальны дух гэтага саслоўя?
III. Трэцяе саслоўе. Тут больш за ўсё трэба звярнуць увагу на адзенне, жыллё, схільнасці, на некаторыя прымхі, на мову, на абыходжанне мужчын з жанчынамі, бацькоў з дзецьмі і наадварот, на абрады ў пэўныя дні года, на сямейныя абрады, радзіны, пахавальныя звычаі, вераванні, на гаспадарку, працавітасць, на прывязанасць да свайго краю гэтага класа. Якія праявы імкнення гэтага саслоўя да выгод жыцця? Калі жывуць чужаземцы, назіральнік павінен апісаць іх характар, звычаі, вераванні, адзенне. Носяць чужаземцы свае адзенне ці прыстасоўваюць яго да традыцыйнага адзення нашага краю?Які ў іх дамашні побыт? Ці ёсць прывязанасць да краю, у якім жывуць? Ці імкнуцца пакінуць сваю краіну? Іх працавітасць. Якімі рамёствамі дайбольш займаюцца? Ці ёсць у іх схільнасць да ашуканства? Якую вызнаюць рэлігію і ў якой ступені адданы ёй? Жывуць супольна з карэннымі жыхарамі ці адасоблена? Дзе болей жыве чужаземцаў — у вёсцы ці ў горадзе? Займаюцца гаспадаркай ці толькі промысламі? Які іх спосаб жыцця — ашчадны ці разгульны, прыстойны ці непрыстойны? Ці ёсць у іх свае клубы, ці збіраюцца на сходы? Іх узаемаадносіны з грамадствам.
3 чужаземцаў больш за ўсё у нас жыдоў, і на іхназіральнік павінен звярнуць найбольшую ўвагу.
Урэшце, апісваючы звычаі і норавы якой-небудзь мясціны, неабходна вылучаць прымхі, забабоны, кепскія звычаі ці заганы, уласцівыя людзям добрыя маральныя якасці і ўчынкі, дух працавітасці ці ляноты, здольнасці ў розных пачынаннях, уплыў духавенства, верацярпімасць.
Гэтая «Інструкцыя» прызначана для апісання дробных частак краю — парафій. Бо лепей спыніцца на малым, дакладна вывучыць дэталі, чым адразу ахопліваць губерні і паветы ды падаваць нейкія агульныя і няпэўныя звесткі... Пажадана, каб кожны, апісаўшы парафію, падаў у асобным дадатку альбо дзе сам захоча і іншыя звесткі, уключаючы і вядомыя яму звесткі пра суседнія парафіі ці нават паветы... Такое апісанне, без сумнення, — вельмі вялікая праца, яна патрабуе самаахвярнасці. Затое сабраныя звесткі будуць вельмі карысныя. Без гэтай працы, гэтых матэрыялаў грамадскія навукі ў нашым краі будуць стварацца не для нас, а для англічан, галандцаў, французаў. Без ведання свайго краю чыноўнік не будзе ўпэўнены ў сваіх рашэннях, а разумны, неабыякавы грамадзянін не зможа надежным чынам вызначыць, дзе ён будзе найболыш карысны.
Філаматы і філарэты.Зборнік. Мн., 1998. С. 256-258.
9. Урывак з верша філамата Міхала Рукевіча «З Пагоняй нашай сцяг…» (1821):
Гэй, браты, гэй, філарэты!
Смех і радасць — зноў у нас!
Ці ж ужо ўсе песні спеты?
Не мінуў яшчэ наш час!
Дык калі паклічуць трубы
Нас у сонечны прасцяг,
Дружна ўздымем вальналюбы
Мы з Пагоняй нашай сцяг!
Цыт. па: Філаматы і філарэты. Зборнік. Мн., 1998. С.277.
10.. Звесткі аб студэнцкім і вучнёўскім руху ў Беларусі і Літве (1824):
<...> 1. Первым, по времени открытия, было «Науковое Свислоцкое общество», основанное в 1820 г. Во время следствия над его соучастниками обнаружилось, что в Свисловичи существовало еще и другое.—
2. Общество «Моральное», основанное в 1820 г. Далее, подсудимый Янковский сознался, что между студентами' университета с 1820 г. существовало:
1. Общество «Филаретов», основанное Томашем Заном в 1820 г.
Затем были открыты:
4. Общество «Филоматов», 5) общество «Променистов» и 6) «Зорян».
Первые два и последнее существовали в свисловицкой гимназии; третье, четвертое и пятое — между студентами университета.
Когда разошлись по учебным заведениям известия, что над учениками 5-го класса виленской гимназии, а также и над «филаретами» производится следствие, то между воспитанниками гимназии начались сильные волнения, выразившиеся по преимуществу возмутительными пасквилями на правительство, своеволием и буйствами.
Для усмирения патриотических страстей Новосильцев посылал в разные места разных лиц, во главе которых большею частью находился действительный статский советник Байков. В одну из своих поездок в м. Крожи он открыл:
7. Общество «Черных братьев», основанное, по примеру ковенского, в 1823 г.
Последнее ж, 8-ое, общество «Военных друзей» было основано по наущению филарета Рукевича в 1825 г. поручиком Несвижского карабинерного полка Гофманом между офицерами отдельного литовского корпуса. Третья степень этого общества находилась в свисловицкой и белостоцкой гимназиях.
Независимо от этих обществ в Вильне еще существовало общество «Шубравцев». Оно было закрыто в 1822 г. местною правительственною властью.
История Беларуси в документах и материалах. Мн., 2000. С.149.
11. Палажэнне Камітэта міністраў,зацверджанае імператарам у 1825 г. аб заснаванні ў Беларусі вольна-эканамічнага таварыства.
