У адрозненне ад свайго старэйшага брата Мікалай І шукаў у праваслаўнай царкве апору для сваёй палітыкi. У мэтах павышэння прэстыжу праваслаўнай царквы, адукацыйнага ўзроўню духавенства ў канцы 20-х — пачатку 30-х гг. ім была праведзена царкоўная рэформа, якая карэнным чынам змяніла становішча праваслаўнай царквы ў Расійскай імперыі. Мяняецца становішча праваслаўнай царквы і ў Беларусі. Яшчэ ў 1826 г. распараджэннем імператара католікам забараняецца будаваць капліцы ў мясцовасцях з праваслаўным насельніцтвам. У 1827-1830 гг. былі праведзены мерапрыемствы скіраваныя на рэфармiраванне уніяцкай царквы i збліжэннt яе з праваслаўем. Была створана асобная грэка-уніяцкая калегія, чатыры уніяцкія епархіі рэарганізаваны ў Беларускую і Літоўскую. У базіліянскія манастыры загадвалі прымаць толькі адных уніятаў, у практыцы богаслужэння выкарыстоўваць “мясцовы дыялект”. Прадугледжвалася таксама ліквідацыя залежнасці уніяцкага духавенства ад памешчыкаў-католікаў. У аснову уніяцкага навучання была пакладзена праваслаўная сістэма навучання. У Віленскую каталіцкую семінарыю забаранялася прымаць уніятаў. Для іх была створана асобная семінарыя ў Жыровічах (І828г.). Адначасова адбывалася ачышчэнне уніяцкай царквы ад лацінскіх абрадаў.
Польскае паўстанне 1830—1831 гг. вызначыла лёс уніяцкай царквы. Для ўзмацнення пазіцый праваслаўя на Беларусі ў І833 г. была створана Полацкая епархія. Дзейнасць іерархаў уніяцкай царквы, прыхільнікаў уз'яднання з праваслаўем, прымае больш мэтанакіраваны і актыўы характар. Аднак паспешнасць у працэсе ўз'яднання цэркваў, якая часцяком суправаджалася няўмелымі ўчынкамі мясцовай адміністрацыі, вызывала не толькі абурэнне ўніяцкіх святароў, але і сялянскія хваляванні. Рост незадаволенасці сярод сялянства прывёў да змянення тактыкі ў справе ўз'яднання цэркваў. "Найвышэйшы наказ" ад 13 студзеня І834 г. прадпісваў праваслаўным епіскапам дзейнічаць "асцярожна і няспешна", а ўніяцкім — "асцярожна і паступова" ачышчаць уніяцкую царкву ад лацінства. У маі І835 г. быў заснаваны Сакрэтны камітэт па справах уніяцкай царквы, у распараджэнні якога была сканцантравана ўся дзейнасць па ўз'яднанню дзвюх цэркваў. У студзені І837 г. кіраванне ўніяцкай царквой перайшло да св. Сінода. Пасля смерці ўніяцкага мітрапаліта Іасафата Булгака (І838 г.) - праціўніка ўз'яднання, старшынёй грэка-уніяцкай калегіі быў прызначаны епіскап Літоўскі Іосіф Сямашка, а Беларускую епархію ўзначаліў епiскап Васіль Лужынскі. Найбольш спакойна справа царкоўнага уз'яднання шла ў Літоўскай епархіі. 3 1057 служыцеляў уніяцкай царквы за аб'яднанне выказаліся 760. У Полацкай епархіі з 680 царкоўных дзеячаў згоду далі толькі 186. Для паскарэння уз'яднання ў канцы 1838 г. у Беларусь прыбыў прадстаўнік обер-пракурора св. Сінода надворны саветнік Скрыпіцын. Разам з I. Сямашка яны дабіліся згоды большасці ўніяцкага духавенства на ўз'яднанне. 12 лютага ў Полацку епіскапамі і начальніцкім духавенствам быў падпісаны "Саборны акт" аб уз'яднанні цэркваў і напісана прашэнне на вышэйшае імя. 26 лютага I. Сямашка перадаў прашэнне і "Саборны акт" обер-пракурору св. Сінода гр. М. Пратасаву, які 1 сакавіка прадставіў іх на вырашэнне імператару. Да прашэння быў прыкладзены спіс 1 305 свяшчэннікаў, якія падтрымалі ўз'яднанне. 25 сакавіка "сінадальны ўчынак" зацвердзіў Мікалай I. Уніятам былі пакінуты тыя абрады і звычаі, якія не супярэчылі сутнасці праваслаўя. Усяго ў 1839 г. уз'ядналася каля 1 607 прыходаў і больш 1 млн. 600 тыс.чалавек. Аднак у 1839 г. унія была ліквідавана не ўсюды. Уніяты засталіся ў Холмскай епархіі. Уз'яднанне на гэтай тэрыторыі адбылося ў 1875 г.
Грамадска-палітычны рух. Паўстанне 1830-1831 гг.
На пачатку XIX ст. грамадска-палітычная сітуацыя на Беларусі шмат у чым вызначалася падзеямі агульнаеўрапейскага маштабу: французскай буржуазнай рэвалюцыей (1789 -1794), падзеламі Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) і г.д.
Французская рэвалюцыя садзейнічала распаўсюджванню рэвалюцыйных і дэмакратычных ідэй, спрыяла актывізацыі радыкальна-дэмакратычных рухаў у еўрапейскіх краінах. Разам з тым, яна выклікала жах і нянавісць пераважнай часткі правячых колаў большасці еўрапейскіх краін. Апошнія, раз-пораз імкнуцца кансалідавацца. каб стварыць перешкоду распаўсюджванню рэвалюцыйных ідэй, а тым больш, рэальных рэвалюцыйных здзяйсненняў.
Практычна ва ўсіх еўрапейскіх краінах назіраюцца рэвалюцыйныя ўзрушанні. Не была выключэннем і Расія і яе заходні рэгіен - Беларусь. Для значнай часткі шляхты (фактычна адзінага правадзейнага суб'екта тагачаснага грамадства) каталізатарам незадаволенасці была роспач аб загінуўшай Айчыне - Рэчы Паспалітай, імкненне да яе рэстаўрацыі. Апазіцыйны расійскаму самаўладству накірунак узнік яшчэ ў канцы XVIII ст., часам ен нават трансфармаваўся ў спробы ўзброеннага супрацьстаяння (1794).
Побач з гэтым, у дэмакратычна-радыкальных колах выспяваюць ідэі аб неабходнасці вызвалення сялян ад прыгоннага стану, дэмакратычных переаўтварэняў у грамадстве.
Ва ўмовах абсалютысцкай Расійскай імперыі натуральным асяродкам, дзе маглі легальна праяўляцца апазіцыйныя настроі, былі шляхецкія дэпутатскія сходы (губернскія і павятовыя), якія мясцовым дваранствам разглядаліся як традыцыйныя сеймікі былой Рэчы Паспалітай. На карысць такой высновы сведчаць шматлікія афіцыйныя дакумепты расійскіх улад. дзе неаднойчы гучала незадавальненне і абурэнне ініцыатывамі, выказаннымі гэтымі выбарнымі прадстаўнічымі органамі шляхецкага саслоўя, атмасферай, якая панавала пад час сходаў.
У лютым 1804 г. Аляксандр I забараніў ініцыатыву маршала (губернскага прадвадзіцеля дваранства) Літоўскай губерні Бржастоўскага, які заклікаў шляхту збіраць сродкі для аказання дапамогі палонным палякам, якія яшчэ заставаліся ў Сібіры. У сакавіцкім указе 1809 г. звярталася ўвага на хваляванні, якія адбываліся пры правядзенні дваранскіх сходаў у Заходніх губернях Расійскай імперыі.
Напружаныя міжнародныя адносіны ў першае дзесяцігоддзе ХІХ ст. выклікалі ўзмацненне апазіцыйных настрояў. Аб гэтым працэсе яскрава сведчаць захады Расійскіх улад. У 1812 г. з'явіўся ўказ Аляксандра I, дзе адзначалася: "...дабы обраoено было особенное внимание на правилан образ мыслей помещиков и других обывателей пограничных губерний... повелеваем доставить нам, через вас немедленно спискн тем лицам, которые ненадежны, с разделением на две части, из коих в одной положить сомнительных, а в другой совершенно подозрительных"
Аб сапраўднай радыкальнасці антыцарысцкіх навстрояў шляхецтва накіраванасці іх поглядаў казаць цяжка. Справа ў тым, што вельмі часта канфрантацыя заключалася ў тым, што расійскія ўлады і шляхта па рознаму разумелі свае правы і абавязкі.
Вайна 1812 г. паміж - Расіей і Францыей, яе вынікі, стварэнне ў 1815 г. Царства Польскага не спраўдзілі надзей пэўнай часткі шляхецтва - узнаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Найбольш радыкальная і актыўная частка польскамоўнага грамадства былой Рэспублікі не магла змірыцца з існаваннем куртатага польскага нацыянальнага дзяржаўнага ўтварэння, тым больш, што расійскі імператар неаднойчы рабіў намекі аб магчымасці пашырэння тэрыторыі Царства Польскага далучэннем да яго шэрагу заходніх губерняў сваей імперыі. Не дзіўна, што пры такой сітуацыі на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай узнікаюць разнастайныя суполкі, якія дзейнічаюць у гэтым накірунку.
Большасць гэтых арганізацый мела масонскі характар (Масоны - рэлігійна-маральны рух, які ўзнік на пачатку XVIII ст. у Англіі. Пад гэтым вызначэннем хаваюцца рухі разнастайнай накіраванасці. Па пачатку XIX ст. рабіліся спробы прыстасавання масонствіі для патрэб канспіратыўнай рэвалюцыйнай дзейнасці, яскравы прыклад - тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай.)
Масонскія арганізацыі ў гэты час існавалі ў большасці еўрапейскіх краін і не выклікалі, пераважна, актыўнага працівадзеяння з боку ўлад, больш таго, даволі часта ў склад масонскіх ложаў уваходзілі ўплывовыя асобы.
На тэрыторыі Царства Польскага суполкі масонаў аднаўляюць сваю дзейнасць у 1814 г. Расійскія ўлады ведалі аб іх існаванні і, да часу, не мелі нічога супраць, бо гэтыя арганізацыі звязвалі свае надзеі на ўваскрэшэнне вялікай Польшчы з расійскім імперагарам у якасці польскага караля. Больш таго, існуе думка, што масонская дзейнасць, часам, нават інспірыравалася Аляксандрам I.
3 цягам часу сярод польсюх масонаў узнікаюць радыкальныя плыні, для якіх справа рэстаўрацыі Рэчы Паспалітай робіцца чыста нацыянальнай польскай справай, дзе ўжо няма месца Аляксандру 1 і Расіі.
Адначасова з гэтым, на пачатку 20-х гг. XIX ст. назіраецца паварот у палітыке Аляксандра 1 у дачыненні да будучыні Польшчы, ён развітваецца з думкай аб павялічэнні яе тэрыторыі шляхам далучэння да яе беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх губерняў. Увогуле, погляды і дзеянні Аляксандра I набываюць больш кансерватыўны напрамак. Гэтаму садзейнічалі рэвалюцыйныя падзеі ў Еўропе (Грэцыя, Іспанія, Пьемонт, Неапаль, Сіцылія). Улады становяцца на шлях забароны ўсіх патаенных арганізацый, у тым ліку, масонскіх. У восень 1821 г. вял.кн. Канстанцін Паўлавіч выдае ўказ аб перапыненні дзейнасці ўсіх тайных арганізацый на тэрыторыі Царства Польскага і Віленскай навучалыіай акругі, у жніўні 1822 г. абвешчаны агульнаімперскі ўказ, забараняўшы дзейнасць масонскіх лож.''
3 польскімі масонскімі арганізацыямі цесна звязана дзейнасць масонаў на Беларусі і Літве. У 1819 г. у Вільні ўзнікае адгалінаванне польскага "Нацыянальнага масонства", сярод яго першых членаў - Ромер, Белазор. У 1820 г. "Нацыянальнае масонства" фармальна прыпаняе свае існаванне, але пры гэтым многія яго члены ўваходзяць у зноў створанае "Патрыятычнае таварыства" (1821). 3 Варшавы ў Вільню прыбывае спецыяльны эмісар. Мясцовае аддзяленне "Нацыянальнага масонства" трансфармуецца ў правінцыйны савет "Патрыятычнага таварыства" ў складзе: старшыня - Ромер, члены К.Радзівіл. Я.Вайніловіч, К. Навамейскі, А. Солтан. Літоўская ложа колькасна пашыраецца, цераз Томаша Зана масоны ўсталеўваюць сувязь з мясцовымі тайнымі арганізацыямі студэнцкай і вучнеўскай моладзі.
На тэрыторыі Беларусі і Літвы існуе ў гэты час аддзяленне і іншага масонскага таварыства "Саюза тампліераў", а таксама шмат мясцовых нешматлікіх ложаў.
Паралельна з масонскімі арганізацыямі і ў пэўнай сувязі з імі ў беларуска-літоўскім рэгіене ўзнікаюць патаемныя (цалкам ці часткова) асацыяцыі, якія месцяцца пераважна ў Вільні, у тутэйшым універсітэце.
У канцы 1817 ці на пачатку 1818 т. студэнты Т.Зан, А.Міцкевіч, Я.Яжоўскі (усяго 12 чалавак) заснавалі тайнае патрыятычнае таварыства філаматаў (ад грэч. - той. хто імкнецца да ведаў). Члены суполкі першапачаткова ставілі нацыянальныя (польскія) асветніцка-культурныя мэты. Пэўны час філаматы заставаліся нешматлікай групоўкай. У 1819 г.яны разгарнулі актыўную прапагандысцкую дзейнасць сярод вучнеўскай моладзі Вільны. Вынікам гэтай працы стала заснаванне (з дазволу універсітэтскага кіраўніцтва) вясной 1820 г. па ініцыятыве Т.Зана «Таварыства прыхільнікаў карысных забавак» (прамяністых). Мггы гэтай арганізацыі супадалі з філамацкімі: "захоўваць карысныя бацькоў сваіх звычкі, любіць прыродную мову, якую рупліва вывучаць, мець у памяці доблесці, подзвігі продкаў і пераймаць іх па меры сіл сваіх і стану".
Прамяністыя шчыра верылі ва ўзаемны добратворны ўплыў, прапаведывалі высокамаральныя ідэі і адпаведным чынам паводзілі сябе: "Прамяністыя выдатна вучыліся. паводзілі сябе як трапісты, пілі адну воду, а замест студэнцкіх оргій хадзілі за горад... і там пілі малако і практыкаваліся ў гімнастычных гульнях.Пры сустрэчы з распуснай жанчынай ці з разгульнай маладой асобай яны затыкалі сабе нос". Дзейнасць прамяністых выклікала незадаволенасць тагачаснага віленск-ага капітула і ўлад, якія распусцілі арганізацыю.
У канцы 1820 г.філаматы ініцыіравалі стварэнне новай тайнай арганізацыі філарэтаў (ад. грэч. -аматары дабрачыннасці), на чале з Т.Занам. Філарэты - гэта ўжо не звычайная студэнцкая карпараныя, яна ахоплівала не толькі студэнтаў, а ўключала ў сябе больш шырокія колы моладзі, у тым ліку і за межамі Вільні.
Галоўная мэта філарэтаў - аднаўленне Рэчы Паспалітай. г.зн. мэта палітычнага хакрактару. Ацэньваючы дзейнасць вышэйзгаданых арганізацый можна канстатаваць. іх звалюцыю ад асветніцка-навуковых, маральна-этычных мэтаў да палітычных. Сярод членаў гэтых суполак прысутнічалі асобы, якія прытрымліваліся досыць дэмакратычных поглядаў, лічылі неабходным адмену прыгоннага права. вылучалі лозунг роўнасці ўсіх членаў грамадства.
Цікава і тое. што некаторыя члены гэтых таварыстваў імкнуліся да вывучэння беларуска-ліцвінскага краю, звычак, фальклору, побыту насельніцтва. не цураліся яны і беларускай мовы.
Дзейнічаюць і іншыя групы. якія ідэйна, а часта і арганізацыйна. былі звязаны з ужо згаданымі. У іх склад уваходзілі навучэнцы сярэдніх навучальных устаноў, прадстаўнікі мясцовай інтылегенцыі. вайскоўцы.
Сярод віленскіх змоўшчыкаў. відаць, існавалі і нейкія канкрэтныя планы ўзброенага выступлення; так вядома думка аб магчымасці захопу студэнтамі ўніверсітэта мясцовага арсеналу, у адным з лістоў (1823) сустракаецца выраз "...патрэбна рыхтаваць шаблю сваю да вясны..."
Вясной 1823 г. у Віленскай гімназіі адзін з вучняў 5-га класа, Міхал Плятэр, напісаў на класнай дошчы: "Віват Канстытуцыя 3-га мая!, некалькі яго аднакашнікаў працягнулі: "наколькі прыемны ўспаміны для нас суайчыннікаў, няма нікога, хто аб ей не ўспамінаў". Праз колькі дзен на будынку дамініканскага касцелу з'явіўся надпіс: "Няхай жыве Канстытуцыя 3-га мая. Смерць дэспатам. Дай божа, каб гэта здейснілася”. Аб здарэннях стала вядома расійскім уладам, у тым ліку і ў Варшаве, адкуль для разбіральніцтва прыбыла давераная асоба імператара, яго камісар пры ўрадзе Царства Польскага, сенатар М.М.Навасільцаў, які распачаў і ўзначаліў следства, якое праводзіў жорстка і, хутчэй за ўсе, прадузята. Было зняволена каля 100 чалавек. У выніку, уладам стала вядома аб існаванні шматлікіх тайных юнацкіх арганізацый.
Па загаду цара ў красавіку 1824 г. быў створаны спецыяльны камітэт (А.А. Аракчэеў. М.М Навасільцаў 1 А.С. Шышкоў), у верасні быў абвешчаны прысуд: 9 філарэтаў і 11 філаматаў "за распаўсюджанне безражважнага польскага нацыяналізма сродкамі навукі" высылаліся ва ўнутраныя губерні.
Сярод высланых былі Т. Зан, Ян Чачот. А, Міцкевіч, А. Сузін і інш. Частка падследных была аддадзена ў салдаты. некаторыя пазбеглі пакарання.
Была праведзена "чыстка" прафесуры Віленскага ўніверсітэта: ад працы былі адхілены I. Лялевель, Ю.Галухоўскі. І.М.Даніловіч, М.К.Баброўскі. Сваіх пасад былі пазбаўлены рэктар універсітэта Твардоўскі і папячыцель Віленскай вучэбнай акругі А. Чартарыйскі.
Следства закранула і сярэднія навучальныя ўстановы (Свіслацкую гімназію, дзе ў 1819-1820 гт. існавалі дзве тайныя суполкі: Вучэбнае і Маральнае і г. д.). Рэпрэсіі супроць філаматаў і філарэтаў выклікалі рэакцыю сярод вучняў гімназій рэгіена (Крожскай, Паневежаскай. Свіслацкай). Вучні вырашылі адпомсціць за сваіх старшых сяброў. Канкрзтная дзейнасць звялася да распаўсюджання антыцарысцкіх лістоў. дзе ўтрымліваліоі таксама заклікі да змагання за вольную канстытуцыю. Улады хутка выкрылі гэтую арганізацыю, шмат удзельнікаў было арыштавана і этапіравана ў Вільню. дзе яны трагіілі пад ваенны суд. Частка гімназістаў была прыгаворана да смяротнай кары, астатнія - да іншых суровых мер пакарання. У апошні момант вял. кн. Канстанцін Паўлавіч змягчыў прысуд: асуджаных на смерць аддалі ў салдаты (пакаранню падверглася 256 гімназістаў).
Рэпрэсіі не здолелі цалкам прыпыніць нелегальны рух. Шмат членаў тайных арганізацый па тым ці іншым прычынам здолелі пазбегнуть пакарання і працягвалі дзейнічаць у накірунку польскага нацыянальнага адраджэння. Напрыклад, былы філамат М. Рукевіч стаў у 1825 г фундатарам таварыства "Ваенныя сябры" сярод афіцэраў Літоўскага асобнага корпусу; гэтая суполка мела свае філіялы: "Згода", куды ўваходзілі грамадзянскія асобы і "Заране" - з вучняў Беластоцкай і Свіслацкай гімназій.
Беларусь была таксама арэнай дзейнасці дзекабрыстаў. Пасля паўстання Сяменаўскага палка ў Пецярбургу (1820) на заходнюю ўскраіну імперыі былі перадыслацыраваны гвардзейскія часці. у якіх служылі будучыя дзекабрысты А. А. Бястужаў - Марлінскі. М. С. Лунін, А. I. Одоеўскі, К. Ф. Рылееў і інш.
У 1821 г. быў напісаны "мінскі вырыянт" Канстытуцыі, аўтарам якога быў кіраўнік 'ТІаўночнага таварыства" М. М. Мураўеў. Дзекабрыстамі распрацоўваўся "бабруйскі" план:
арышт Аляксандра 1 пад час смотру войскаў у Бабруйскай цытадэлі, што дала б штуршок дзяржаўнаму перавароту ў імперыі. 3 Беларуссю звязаны спробы мясцовых дзекабрыстаў здзейсніць тое, што ім не ўдалося ў Пецярбургу. 24 снежня 1825 г члены суполкі "Ваенныя сябры" капітан К. Г. Ігельстром і падпаручнік А. I. Вяг'елін спрабавалі ініцыіраваць адмову ад прысягі Мікалаю 1 піянерскага батальена Літоўскага корпусу, але спроба аказалася няўдалай. У лютым 1826 г. прапаршчык С. I. Трусаў (член таварыства "Злучаных славян") спрабаваў узняць паўстанне Палтаўскага палка расквартаванага ў Бабруйскай крэпасці.
Дзекабрысты і члены мясцовых тайных таварыстваў спрабавалі наладзіць супрацоўніцтва, каб узаемнымі намаганнямі знішчыць самадзяржаўе. Адной з тэм перагавораў было вызначэнне межаў паміж будучымі свабоднымі Польшчай і Расіей, г. зн. вызнычаўся лес Беларусі, Літвы і Ўкраіны. Як адзін, так і другі бок не ўздымалі пытання аб самастойным развіцці гэтых народаў.
Праўленне новага расійскага імператара Мікалая I (1825-1855) было пазбаўлены ўсялякіх ліберальных памкненняў. Гэта хутка адчулі жыхары Царства Польскага і Заходніх губерняў Расіі, што выклікала нарастанне апазіцыйных настрояў: незадаволеныя гуртуюцца. распрацоўваюць планы вызвалення. У снежні 1828 г. у Варшаве ўзнікае "Таварыства падхарунжых", ініцыятарам стварэння якога быў П. Высоцкі; да арганізацыі далучаюцца члены раней разгромленных суполак. "Таварыства" планавала забойства Мікалая 1 пад час яго каранацыі ў Варшаве (май 1829) ізахоп улады. Змоўшчыкі вагаліся, тэрмін выступлення некалькі разоў пераносіўся. Непасрэдны штуршок паўстанню далі рэвалюцыйныя падзеі ў Францыі (ліпень) і Бельгіі (верасень) 1830 г.
Мікалай I планаваў кінуць на задушэнне рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Еўропе армію Царства Польскага і Літоўскі асобны корпус. Аб гэтых планах стала вядома ў Варшаве і кіраўнікі апазіцыі адчулі, што далей адцягваць паўстанне нельга. Выбух адбыўся ў ноч з 28 на 29 лістапада 1830 г. у Варшаве. Курсанты школы падхарунжых захапілі арсенал,.іх падтрымала большасць насельніцтва Варшавы.
Вял.кн. Канстанцін Паўлавіч, брат расійскага імператара і яго фактычны намеснік у Царстве Польскім, дзейнічаў нерашуча, а потым увогуле прыняў рашэнне аб адыходзе рускіх воінскіх кантынгентаў з тэрыторыі Царства Пальскага (польскія нацыянальныя часці далучыліся да паўстання).
Сярод кіраўніцтва паўстаннем вылучаліся дзве плыні: кансерватыўна-арыстакратычная, на чале з А.Чартарыйскім і радыкальна-дэмакратычные крыло ("левіца"), сярод кіраўнікоў якога найбольш актыўную ролю адыгрываў I. Лялевель. Першыя імкнуліся, абапіраючыся на армію Царства Польскага і дапамогу заходнееўрапейскіх краін дабіціііі незалежнасці Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. ці шырокай нацыянальнай аўтаноміі (уключаючай усе тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай у межах Расіі). Здзяйсненне грунтоўных сацыяльна - эканамічных пераўтварэнняў кансерватары не лічылі патрэбным. Прадстаўнікі гэтага накірунку займалі большасць уплывовых пасад у арміі, урадзе, былі большасцю ў сейме.
"Левіца" - шляхецкія рэвалюцыянеры адлюстроўвалі інтарэсы прагрэсіўнай і рэвалюцыйнай часткі сярэдняй і дробнай шляхты, буржуазіі, студэнцка-вучнеўскай моладзі. Гэтая плынь не была кансалідаванай, яе ўплыў у сейме, урадзе і арміі быў нязначным. У змаганні з расійскім самадзяржаўем галоўнай сілай яны лічылі польскі народ. "Левіца" трывала падкрэслівала, што змаганне ідзе не супраць рускага народа, а накіравана супраць расійскага абсалютызму, які з'яўляецца ворагам і рускага народу. Быў вылучаны лозунг "За нашу і вашу свабоду".
1 правыя і левыя ніякім чынам не ўздымалі пытання нацыянальнага вызначэння беларускага, літоўскага і ўкраінскага народаў, якія на іх думку, павінны былі ўліцца ў склад незалежнай Польшчы,
Узнаўленне шляхецкай феадальна-манархічнай Польшчы ў межах 1772 г. на ўсходзе было галоўнай. а для многіх кіраўнікоў і ўдзельнікаў - адзінай мэтай паўстання 1830-1831 г. Кіраўніцтва паўстанем сканцэнтравалася ў руках кансерватыўных дзеячоў, якія спачатку спрабавалі наладзіць перамовы з Канстанцінам Паўлавічам і Мікалаем I, але безпаспяхова. 20 студзеня 1831 г. польскі сейм дэтранізаваў Мікалая I з польскага прастолу.
Многія з кіраўнікоў і ўдзельнікаў паўстання разумелі неабходнасць тэрытарыальнага пашырэння паўстання на заходнія губерні Расіі (былыя тэрыторыі Рэчы Паспалітай). Лялевель, Махнацкі і інш. настойвалі на тым, што польскай арміі неабходна пачаць рух на ўсход і дапамагчы сваім братам скінуць прыгнет расійскага царызму, але да часу практычных захадаў у гэтым накірунку не рабілася.
На тэрыторыі Беларусі і Літвы непасрэдная і актыўная падрыхтоўка да паўстання пачынаецца ў студзені 1831 г.: вусная агітацыя. распаўсюджанне пісьмовых адозваў. збор сродкаў і зброі. Акцэнт пры гэтым рабіўся на цяжкае становішча края, які прыгнечаны "маскалямі". Насельніцтва заклікалася ўзяць у рукі зброю і ўсей грамадой вызваліть краіну ад рускай улады. Ніякіх канкрэтных абяцанняў наконт аблягчэння становішча найбольш прыгнечанай часткі насельніцва - прыгоннага сялянства не гучала.
Тым часам у Варшаве шляхта, якая збегла туды з заходніх губерняў Расіі аб'ядналася ў клуб "Злучаных братоў", які звярнуўся да Сейму з заявай, што беларускі, літоўскі і ўкраінскі рэгіены далучаюцца да абавязкаў агульнай Айчыны і давяраюць свой лес народным прадстаўнікам польскай дзяржавы.
Сейм прыняў гэтую заяву і прапанаваў уручыўшым яе прымаць удзел у сеймавых пасяджэннях (часова, да правядзення нармальных выбараў). 25 студзеня 1831 г. Варшаўскі ўрад звярнуўся з заклікам да насельніцтва Беларусі. Літвы і Ўкраіны, у якім адзначалася, што Сейм і Ўрад абвясцілі цэласнасць і незалежнасць Польшы. таму і насельніцтва ўсходніх тэрыторый былой Рэчы Паспалітай павінна прымаць актыўны ўдзел убарацьбе.
За развіццем падзей уважліва сачылі ў Пецярбургу і прымалі экстраныя меры. У снежні 1830 г. Заходняя Беларусь і Літва пераводзяцца на рэжы.м ваеннага становішча. узмацняюцца расійскія гарнізоны, татальным і больш пільным становіцца нагляд за насельніцтвам. Найбольш падазроныя асобы этапіруюцца ў глыб Расіі. адбываецца чыстка мясцовай адміністрацыі (чыноўнікі палякі і апалячаныя (каталікі) замяняюцца рускімі.) 2] снежня 1830 г. з'явіўся ўказ згодна з якім маенткі памешчыкаў, якія збеглі ў Царства Польскае, падлягалі секвестру.
На пачатку 1831 г. арганізуецца Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт. У яго склад увайшлі губернскі маршал С. Шумскі, гісторык М. Балінскі. паэт А. Гарэцкі і інш. Большасць членаў камітэта прытрымлівалася памяркоўна-кансерватыўных поглядаў. Камітэт прызнаваў вяршэнства Варшаўскага ўрада і не праяўляў асаблівай ініцыятывы; дарэчы. дзейнічаць інакш яму было цяжка з-за пільнага нагляду з боку расійскіх улад. Сярод яго канкрэтных спраў: збор грашовых сродкаў на мэты паўстання, арганізацыя майстэрні па вырабу зброі. спробы каардынацыі дзейнасці павятовых камітэтаў (пад час паўстання).
К вясне 1831 г. на Беларусі і Літве склалася вельмі напружаная палі'гычыая сігуацыя. Перадыслакацыі расійскіх вайсковых кантынгентаў, рэквіз іцыі на патрэбы вайны вядуць к пагаршэнню і так дрэннага становішча большасці насельніцтва. Узбуджальна дзеннічалі чуткі аб поспехах польскай арміі (часам перабольшаныя). Да таго ж, у многіх рэгіепах Беларусі і Літвы не было значных рускіх вайсковых сіл, якія рушылі далей на захад. Гэтыя абставіны садзейнічалі таму, што шляхта Віленшчыны і Міншчыны палічыла, што настаў зручны момант для паўстання.
Узброенае выступленне на Беларусі ахапіла ў першую чаргу Ашмянскі. Браслаўскі 1 Свенцянскі паветы Віленскай, Вілейскі і Дзісненскі паветы Мінскай губерняў. Агульнага кіраўніцтва не існавала, практычна адсутнічала і каардынацыя дзеяняў; звычайна рух абмяжоўваўся тэрыторыяй павета.
У выпадку перамогі і авалодання цэнтрам павета (звычайна там знаходзіліся невялікія рускія інвалідныя каманды), шляхта абірала павятовы ўрад, кіраўніка ўзброеннымі сіламі, іншыя органы ўлады. Кіруючыя пасады. у большасці. займалі прадстаўнікі буйной і сярэдняй шляхты, якія і пры расійскім рэжыме выконвалі розныя адміністратыўна-распараджальныя функцыі.
Паўстанцкія ўлады неадкладна абвяшчалі акты паўстання. прыводзілі насельніцтва да прысягі абвяшчалі набор рэкрутаў: шляхце. далучыўшайся да паўстання. гарантавалася захаванне ўсіх саслоўных і маемасных правоў.
Сяляне і мяшчане заклікаліся рашуча ў'зяцца за зброю і адстойваць "сваю" новую ўладу. Вольныя ад вайсковых абавязкаў павінны былі падпарадкавацца сваім памешчыкам і адміністрацыі, выконваць звычайныя павіннасці. У выпадку не падпапарадкавання, памешчыкам і адміністрацыі, вінаватых чакалі жорсткія пакаранні. Каталіцкае і ўніяцкае духавенства павінна было схіляць насельніцтва да змагання супраць рускіх 1 да паслушэнства сваім уладарам 1 паўстанцкім уладам.За невыкананне рэкруцкіх набораў уласнікам сялян гразілі пакаранні, уключаюцы смяротную кару. Такім чынам мяркавалася стварыць шматлікае паўстанцкае войска. напрыклад на тэрыторыі Вілйскага і Свенцянскага паветаў -да 15 тыс. чал.
Гэтыя планы засталіся. у большасці, нерэалізаванымі, бо сутыкнуліся з нежаданнем сялянства, а таксама сабатажам значнай часткі буйных і сярэдніх памешчыкаў, якія не жадалі пазбавіцца працоўных рук. На тэрыторыі пяці раней узгаданых паветаў Віленскай і Мінскай губерняў у паўстанні прыняло ўдзел каля 10 тыс. чалавек.
Паўстанцкі рух на Беларусі меў пераважна рэйдавы характар. Паўстанцы ў зручны момант захоплівалі цэнтр павета, іншыя населеныя пункты. Пры набліжэнні царскіх войскаў інсургенты часам аказвалі жорсткае супраціўленне, у шэрагу выпадкаў пакідалі месцы дыслакацыі без супраціўлення і рэтыраваліся ў бяспечныя месцы. Дзеля нагляднасці ўзгадаю кароткую хроніку падзей:
23.3 (4.4) паўстанцы авалодалі Ашмянамі;
30.3 (11.4) паўстанцы на некалькі дзен захапілі Дзісну;
2 (14).4 у руках інсургентаў апынулася Вілейка;
3 (15).4 паўстанцы выбіты з Ашмян;
4 (16).4 паўстанцы занялі Маладзечна:
5 (17).4 паўстанцы ўступілі ў Радашковічы;
11.14 (23. 26).4 з Вільны ў наваколле ўцякло каля 450 студэнтаў і гараджан. якія стварылі
ўзброены атрад;
12 (24).4 паўстанцы пакінулі Вілейку;
24.4 (4.5) новая спроба пастанцаў узяць пад свой кантроль Вілейку, скончылася няўдачай:
26.4 (8.5) паўстанцы ў другі раз займаюць Дзісну;
29.4 (11.5) паўстанцы выбіты з Дзісны ўрадавымі войскамі;
1 (13). 5 паўстанцы церпяць буйное паражэнне каля Глыбокага;
8 (20).5 інсургенты авалодалі Лепелем;
7 (19).6 спроба з'яднаных паўстанцых сіл захапіць Вільну;
чэрвень - уздым паўстанцкага руху на Мазыршчыне, няўдалая спроба паўстанцаў
захапіць Мазыр;
кастрычнік - самаліквідацыя ў Ашмянскіх лясах апошняга паўстанцкага атрада.
Сяляне, у масе, не спачувалі паўстанню, бо не бачылі ў ім для сябе ніякай карысці. многія з іх аказаліся ўцягнутымі ў пастанцкі рух пад пагрозай карных санкцый. Пры зручным моманце частка іх кідае паўстанцкія атрады і накіроўваецца да хаты ці хаваецца ў лесе. дзе часам аб'ядноўваюцца і пачынаюць змагацца з памешчыкамі - прыгнятальнікамі, не робячы аніякай розніцы паміж рускімі і "сваімі" прыгоннікамі.
Рэальная пагроза паўстання існавала і ў іншых беларускіх губернях. але шмат;ізе шляхта вымушана была адмовіцца ад яго, бо апынулася перад пагрозай сялянскага паўстання; у шэрагу выпадкаў памешчыкі нават звярталіся да расійскіх улад з хадайніцтвам аб прысылцы ў іх маенткі вайсковых каманд.
Расійскія ўлады прымаюць экстраныя і рашучыя захады, каб не дапусціць з'яднання шляхецкага руху з сялянскім, выкарыстоўваюць традыцыйны рэцэпт: "падзяляй і пануй". 3 красавіка 1831 г з'явіўся ўказ, якім прадугледжвалася падсуднасць шляхціцаў-паўстанцаў ваеннаму суду з наступнай канфіскацыей іх маемасці. Сялянам абяцалася прабачэнне. калі яны дабраахвотна складуць зброю і вярнуцца дамоў.
На Беларусь і Літву ўводзяцца дадатковыя вайсковыя кантынгенты. фарміруецца спецыяльная рэзервовая армія. прызначаная для падаўлення паўстання ў Віленскай і Мінскай губернях і засцярогі ад перакідвання руху на ўсход: на тэрыторыю Віцебшчыны і Магілеўшчыны. Значная роля ва ўціхамірванні належыць генерал-паліцмайстару і генерал-квартэрмастару рэзервовай арміі М. М. Мураўеву, які быў добра знаемы з сітуацыей на Беларусі. У выніку, у канцы мая паўстанцкі рух на Віленшчыне і Міншчыне быў падаўлены.
Адначасова разгараецца новы ачаг паўстання на Гродзеншчыне ў Белавежскай пушчы. Мясцовыя жыхары і раней прымалі ўдзел у паўстанні (на тэрыторыі Царства Цольскага). На Гродзеншчыне рух супаў з прыходам на Беларусь з Польшчы экспедыцыйных атрадаў. да якіх далучаюцца мясцовыя жыхары (іх налічвалася каля 1000 чал.). Дзейнасць белавежскіх паўстанцаў сур'езна пагражала камунікацыям расійскай арміі. перашкаджала яе дзеянням на терыторыі Польшчы. таму прымаюцца экстраныя і рашучыя меры.
2 мая 1831 г. у Варшаве на сеймавым пасяджэнні вырашана, што шляхта заходніх губерняў павінна мець прадстаўніцтва ў Сейме (1 дэпутат ад павета). Варшаўскі нацыянальны ўрад прымае рашэнне аб накіраванні на тэрыторыю Беларусі і Літвы рэгулярных польскіх войскаў для дапамогі мясцовым паўстанцам і актывізацыі іх дзейнасці. 19 мая 1831 г. атрад ген. Д. Хлапоўскага (820 афіцэраў і інструктараў) рушыў на Беларусь цераз Белавежскую пушчу. Пад час рэйда Хлапоўскі выдае адозвы з заклікамі да насельніцтва аб удзеле ў паўстанні, што знаходзіла водгук у часткі шляхты, студэнцтва і вучнеўскай моладі, афіцэраў і салдат Літоўскага асобнага корпусу. Сяляне пракгычна праігнаравалі заклікі, бо ў іх не ўтрымлівалася ніякіх абяцанняў аблегчыш» іх становішча.
