Туа біткен иммунитеттің біріншілік ИТЖ

 

Фагоцитарлық жүйенiң бiрiншiлiк тапшылықтары

Адам иммунитетi күрделi көп компоненттi жүйе болып табылады. Ағзаны жұқпадан қорғау үшiн, туа пайда болған иммунитетпен қатар адаптивті иммунитет факторлары да қатысады. Жұқпалық үрдiстер дамуының ерте кезеңдерiнде – алғашқы 3-4 тәулiкте – организмнiң жұқпалық агенттерден қорғанысы иммунитеттiң туа біткен факторлар жиынтығымен жүзеге асады. Оларға жататындар – комплемент жүйесi, жедел фазалық нәруыздар, монокиндер, фагоциттер, табиғи киллерлер және т.б.

Шартты түрде барлық микроағзаларды жасушадан тыс және жасушаiшiлiк деп бөлуге болады. Жасушадан тыс қоздырғыштарға қарсы күресте негiзгi эффекторлық жасушалар нейтрофилдер болып табылады. Олардың жұту және бактерицидтiк қызметтерi комплемент және антиденелердiң қатысуымен, сонымен қатар, макрофагтар, NK-жасушалары және Т-лимфоциттер өндiретiн iсiк некроздаушы факторлармен (TNF-α), ИЛ-1, ИЛ-6 және т.б. цитокиндермен күшейе түседi.

Жасушаiшiлiк қоздырғыштарға қарсы күресте негiзгi эффекторлық жасушалар макрофагтар болып табылады. Олар NK-жасушаларымен және Т-хелпер-1 жасушаларымен қызметтес жұмыс жасайды. Аталған жасушалардың бактерицидтiк және цитотоксикалық қасиеттерi қоздырғыштардың антигендерiмен белсену нәтижесінде Тх1 және NK-жасушалармен бөлінетін интерферондардың, TNF-α және т.б. цитокиндердің әсерлерінен жоғарылайды. Бұл туа біткен және адаптивті иммунитеттің механизмдерінің өзара әсерлесуінің айқын мысалы.

Шырыш немесе терi жабындылары арқылы енген кезде қоздырғыштарды алғаш қарсы алып алатындар нейтрофилдар мен тiндiк макрофаг. Макрофаг микробты қармап алғаннан соң белсенiп, жаңа моноциттер/макрофагтардың, нейтрофилдердiң және NK-жасушалардың функционалдық белсендiлiгiн жоғарлататын бiрқатар монокиндер түзе бастайды. Макрофагтар жұқпалы агенттердi өңдеп, Т- және В-лимфоциттерге таныстыру маңызды қызметін атқарады. Нәтижесiнде Т- және В-лимфоциттердiң қызметiн бақылайтын бiрқатар цитокиндердi түзе отырып, арнайы гуморалдық және жасушалық иммундық жауаптың дамуын ынталандырады.

Демек, макрофагтар мен нейтрофилдерді біріктіретін фагоцитарлық жүйенiң ақаулары кезінде жұқпаға қарсы қорғаныстың туа біткенмен қатар адаптивті механизмдердiң де тиімділігі төмендейдi. Жұқпалы үрдiстердiң сипатына қарай, иммунитеттiң қай компонентi жеткiлiксiз түрде жұмыс iстейтiнiң анықтауға болады. Мысалы, нәресте өмiрiнiң алғашқы күндерiнде патогендi кокктар шақыратын терiнiң және шырышты қабаттың iрiңдi-қабыну үрдiстерi дамитын болса туа пайда болған фагоцитарлық жүейенiң ақаулары бар екенiн болжауға болады.

Фагоцитоз үрдiстерi бiрнеше кезеңдерден тұрады: хемотаксис, адгезия, жұту, дегрануляция, киллинг және микроағзаларды ыдырату. Көрсетiлген кезеңдердің әрқайсысының ақауларымен байланысты бiрiншiлiк иммундық тапшылық жағдайлары бар. Фагоцитарлық жүйенiң бiрiншiлiк ИТЖ әртүрлi варианттарының патогенезi, тұқымқуалаушылық түрлерi, клиникалық көрiнiстерi, зертханалық тексеру әдiстерi және емдеу тәсiлдерi қазiргi уақытта зерттелу және өңделу үстінде.

 

Созылмалы гранулематоз

Созылмалы гранулематоз оттегiнiң белсендi нұскаларының және тағы басқа жасушаiшiлiк факторлардың (НАД- және НАДФ-оксидаза және глутатионпероксидаза жетiспеушiлiгi) түзiлуiне қатысатын ферменттердiң ақауынан болатын нейтрофилдердiң бактерицидтiк қызметiнiң туа пайда болған ақауы нәтижесiнде дамиды. Осы ферменттердiң ақауы нәтижесiнде сутегiнiң асқын тотығын және басқа да белсендi радикалдардың генерациялауына нейтрофилдер қабiлетсiз болып, бактерицидтiк қасиетiнiң төмендеуiне алып келеді. Созылмалы гранулематозбен ауыратын науқастардың нейтрофилдерiнде in vitro 120-минуттық инкубациядан кейiн 80-90% бактериялар тiрi қалады, ал сау адамдардың лейкоциттерiнде осындай жағдайда тiрi бактериялар саны 1-2% ғана.

 

Созылмалы гранулематозды «парадокстар ауруы» деп атайды, себебi бұл ауруда iрiңдi-қабыну үрдiстерiн патогендiгi төмен микроорганизмдер: стафилококктар, E. Coli, қарапайымдар, Candida alb. Шақырады, ал патогендi микроорганизмдер – стрептококктар, менингококктар және т.б. науқастың фагоциттерiмен эффективтi түрде ыдыратылады. Жақын арада осы құбылысқа түсiнiктеме табылды. Көптеген патогендi микроорганизмдерде тотығу қосылыстарын бұзатын каталаза ферментi жоқ екен. Сондықтан микроб жасушаларында эндогендi сутек тотығы бар. Нейтрофилдер оны пайдаланып бактериялардын өзін ыдырата алады. Шартты-патогендi микроорганизмдерде, керiсiнше, каталаза ферментi көп, сондықтан олардың құрамында эндогендi тотығу жоқ. Созылмалы гранулематозбен ауыратын науқастардың өзiндiк тотығу қосылыстарынан айырылған лейкоциттер осы микроорганизмдерге бактерицидтiк әсер көрсете алмайды.

Тұқымқуалау сипаты созылмалы гранулематоздың әр түрлi формасында әр түрлі.

Х-тiркескен формасы кездеседi, онымен тек ер балалар ауырады. Бұл нұсқауда тұқымқуалайтын НАД- және НАДФ-оксидаза тапшылығы болады.

Сонымен қатар, аурудың аутосомды-рецессивтiк формасы сипатталған. Бұл жағдайда глутатионпероксидаза тапшылығы тұқым қуалайды.

Созылмалы гранулематоз өмiрдiң алғашқы 2 жылында жиi терiнiң, өкпенiң және т.б. мүшелердiң қайталама ауыр жұқпалы зақымданулар түрiнде кездеседi. Бұл кезде гранулема және абсцесстер түзетiн көптеген iрiңдi қабыну ошақтарының дамуы тән. Әдетте осындай зақымдануларды Staphylococcus aureus, S. Epidermis, Serratia marcesces, Candida alb. Және т.б. шартты-патогендi микроағзалар шақырады. Алайда, созылмалы гранулематоз жағдайлары жасөспiрiмдерде де, тіпті ересек адамдарда да анықталған.

Аурудың ерте белгiлерi ретінде терiде iрiңдi инфильтраттар және ауыз қуысында, құлақ және мұрын аймағында орналасқан экзематозды дерматиттер болып саналады. Ауру өршiген кезде гепатоспленомегалия, лимфа түйiндердiң ұлғаюы байқалады. Майда сүйектердiң жуандануына алып келетін остеомиелит ошақтары жиi дамиды.

Зертханалық тексеруде лейкоцитоз, анемия, эритроциттің тұну жылдамдығының жоғарылауы басты белгiлер болып табылады:. Иммунограммада салыстырмалы түрде жасушалық және гуморалды адаптивті иммунитет көрсеткiшiнiң қалыпты болуы, бiрақ сарысулық IgA, IgM және IgG деңгейлерi жиi жоғарылаған. Фагоцитоз қалыпты, бірақ спонтанды және ынталандырылған нитрокөк тетразолий сынамасының көрсеткiштерi төмендеген. Гистохимиялық түрде лейкоциттерде ферменттердiң тотығу-тотықсыздану тапшылығы анықталады.

Емi: күштi антибиотиктердi қолдану арқылы симптоматикалық ем жүргiзу. Қарқынды хирургиялық ем шаралары жиi қажет болады.

Болжамы: салыстырмалы түрде қолайсыз, бiрақ кейбiр науқастар 20-30 жыл өмiр сүруi мүмкiн.

 

Чедиак-Хигасси синдромы

Алғаш рет 1943 жылы сипатталған.

Патогенезiнiң негiзiнде фагоциттер қозғалысының бұзылысы және гидролиз ферменттерінің тапшылығы жатыр. Сонымен қатар,науқастарда NK-жасушаларының рецепторлық қызметінің бұзылысын шақыратын генетикалық ақаулық болады.

Тұқымқуалаушылық түрi – аутосомды-рецессивтiк. Бұл синдром кезінде нейтрофилдердiң хемотаксисінің ақауынан және ферменттердiң тапшылығынан фагоцитоз қалыпты болғанмен бактериялардың жасушаiшiлiк жойылуы бұзылады. Бактерияларды қорытудың бәсеңдеуiне байланысты нейтрофилдерде алып цитоплазмалық гранулалар түзiледi. Оттегiні пайдалану, гексозомонофосфатты шунттың белсендiлiгi және сутегiнiң асқын тотығының түзiлуi бұзылмаған. NK-жасушаларының ақаулығы қатерлі ісіктеріндің пайда болуының жиіленуіне себепкер болды.

Негiзгi клиникалық симптом ретіндеауыр түрде өтетiн қайталамалы бактериалды жұқпалар болып табылады, сонымен қатар, толық және жартылай альбинизм тән.Жиi орталық жүйке жүйесiнiң ақаулары кездеседi, лимфоретикулярлы табиғаты бар қатерлi iсiктердiң даму жиiлiгi жоғарылаған.

Бұл науқастарда лейкоциттердiң ыдырау жылдамдығы жоғарлаған, ол жиi спленомегалияның дамуына алып келеді, сәкесінше шеткерi қанда нейтрофилдердiң саны төмендейдi.

Зертханалық тексеруде келесi белгiлер анықталады:гранулоцитопения, нейтрофилдердiң хемотаксисiнiң ақауы, бактерицидтiк қасиетiнiң төмендеуi.

Емi: симптоматикалық.

Болжамы: қолайсыз. Нәрестенiң өмiр сүру ұзақтығы 7 жылдан аспайды. Өлiм себебi – ерте дамитын iсiктер немесе ауыр ағымдағы бактериалды жұқпалар.

 

Гипер-IgE синдромы (Джоб синдромы)

Гипериммуноглобулинемия Е синдромы – қан сарысуында IgE мөлшерiнiң күрт жоғарылауымен сипатталатын сирек кездесетiн ауру. Аутосомды-доминанттық жолмен тұқымқуалайды.

Патогенезiнiң негiзiнде ақаудың екi тобы жатыр: нейтрофилдер хемотаксисiнiң бұзылысы және олардың қорыту қабiлетiнiң бұзылысы.

Осы науқастарда атопиялық аллергиялық серпiлiстердiң дамуына әкелетiн, шамадан тыс Тх2 пайда болуы, IgE түзiлiсiн жоғарылатуына, эозинофилияға әкелетiн адаптивті иммунитеттің Т-жасушалық бөлігінің тұқымқуалаушылық ақауы да болады.

Жиi орын алатын клиникалық көрiнiстерi: экзема, жиi абсцесспен сүйемелденетін терiнiң жайылған фурункулезі, тыныс жолдарының қайталамалы жұқпалары, отиттер, септикалық жағдайлар. Абсцесстер «суық абсцесстер» деп аталады, себебі әдеттегі қабыну симптомдарысыз өтедi. Атопиялық дерматиттердiң және респираторлық аллергоздардың дамуы тән.

Зертханалық тексеруде: эозинофилия, аллергенментерiлiк сынамасы оң, IgE және IgD деңгейiнiң күрт жоғарлауы анықталады. Т- және В-лимфоциттердiң деңгейi қалыпты жағдайда, лимфоциттердiң бласттрансформациялау серпiлiсi төмендеген. Фагоцитоз көрсеткiштерi қалыпты, хемотаксис бұзылған. НКТ-сынамасының көрсеткiштерi әдетте төмендеген.

Болжамы: салыстырмалы түрде қолайсыз.

 

Жақын арада адамның сирек кездесетін туа біткен иммунды тапшылығы ашылды. Негізінде Т- және В-лимфоциттердің қалыпты болғанымен NK-жасушаларының таңдаулы түрде тапшылығы/болмауы. NK-жасушалары жасушаішілік патогендерден, бірінші кезекте, вирустардан ерте қорғанысты қамтамасыз ететін болғандықтан бұл иммунды тапшылықпен науқастанған адамдарда ауыр вирусты, әсіресе, герпесвирусты жұқпалар орын алады.