Дүниежүзілік геосаясаттағы күштер балансы - халықаралық деңгейде қабылдайтын әрекеттері мақсаттары мен міндеттерінің арақатынасымен белгіленген әлем саясатының субъектілері ретінде мемлекеттік сипаттың кемшіліктері және артықшылықтарының жиынтығы.
Негізгі ережелер жиынымен орнатылатын тепе-теңдіктен басқа халықаралық жүйе тепе-теңдік сипаттамаларының басқа екі тұрпаты бар: елеулі ережелер жиыны мен халықаралық жүйенің басқа өзгергіштерінің арасындағы тепе-теңдік, сондай-ақ, халықаралық жүйе мен оның сыртқы төңірегінің арасындағы тепе-теңдік. Егер акторлардың тәртібі жоғарыдағы ережелерге бағынбаса, акторлардың тұрпаты мен саны өзгеретін болады. Ал егер олардың тұрпаты мен саны өзгеретін болса, онда ережелерге сай тәртіп мүмкін болмайды. Оның үстіне егер жүйенің басқа өзгергіштері жүйенің белгілі бір мәндерін қабылдаса, онда халықаралық "күштер балансы" жүйесінің негізгі ережелері тепе-теңдікте қала бере алады. Негізгі акторларда бар ресурстар мен ақпараттың бір өзгерістері жүйе ережелерімен сәйкесетін болуы, ал басқаларының сәйкесетін болмауы мүмкін. Және шынында да, егер бір өзгергіштің мәні, мысалы, аталмыш бір коалицияның ықпалы өзгерсе, белгілі бір акторда бар ақпараттың саны өзгермей қалған жағдайда, жүйе тепе - теңдікті ұстап тұра алмайды. Басқаша болса, тиісті есе қайтаратын өзгерістер де болмайды. Коалиция үлгілеріндегі кейбір өзгерістер жүйе ережелерімен сәйкесе алады, енді біреулері сәйкеспейді. Егер халықаралық "күштер балансы" жүйесінің ережелері XVIII-XIX ғасырлардағы ұлттық акторлардың қарекеттерін дәл суреттесе, аталмыш жүйе сол кезде өмір сүрген адамдарға абсолюттік, әмбебап болып көрінер еді және "күштер балансы" ережесі қолданыла алудың әмбебап ережесі ретінде қарастырыла алатын еді. Алайда суреттелген жүйе кейінірек қарастырылатын, орын алып отырған халықаралық биполярлық жүйемен пошымдас болмағандықтан, бұл жүйенің тек шектеулі, белгілі бір жағдайларда ғана өмір сүре алатыны айдан анық. Бір жүйеден екінші жүйеге көшуді түсіндіру үшін "күштер балансы" жүйесі тіршілік ете алатын шеңбердің сын сәтті жағдайларын бөліп алу қажет. "Күштер балансы" жүйесін тұрақсыз ететін жағдайлар мыналар: ережелер бойынша ойнауға келіспейтін елеулі ұлттық акторлардың болуы; ұлттық саясатының ережелері ұлттан жоғары тұрған саяси ұйымның әлдене пошымын белгілеуге бағдарланған ұлттық актордың болуы; ұлттық акторлардың шешім қабылдау жүйесін ақпаратпен қамтамасыз етудегі кемшіліктер немесе аталмыш жүйенің елеулі ережелері тұрғысынан келгенде жекелеген адамдардың ойысатын болып келетін төл әрекеттері; оң ыңғайдағы кері байланыс тән ресурстардың өзгерістері; ықпалдың өсу ережесін немесе жеңіліп қалған акторларды қалпына келтіру ережесін қолданған жағдайлардағы қиындықтар немесе ережелер мен елеулі ұлттық қажеттіліктер арасындағы түрлі жанжалдар; негізгі акторлардың аздығымен немесе "тепе-теңдік" механизмінде икемділіктің жетіспеуімен түсіндірілетін "балансты" материалдық-техникалық қамтамасыз ету қиындықтары.
Егер негізгі ұлттық акторлардың бірі "күштер балансы" жүйесінің ережелерін игере алмаса, онда оған жүйенің тұрақтылығын бұзу мүмкіндігі туады. "Күштер балансы" жүйесінде тепе-теңдік немесе жүйе ережелері негізгі ұлттық акторлардың бірін-бірі толықтыратын қарекеттерінен қолдау тауып отырады. Алайда бұл арада, егер қатысушылар, яғни, негізгі ұлттық акторлар, өтем бодауына жарайтын қарекеттерді дер кезінде жасамаса, жағдайды қалпына келтіре алатын ешқандай сыртқы полицейлік күш жоқ.
Пантюркизмнің» геосаяси мәнін ашып көрсетіңіз.
История пантюркизма
Базовые основы доктрина пантюркизма в конце XIX века разрабатывали аналитики царской военной разведки, внедряя их в Османскую империю через идеологов волжских и крымских татар. Рассматривая османов в качестве потенциального военно-политического противника, Санкт-Петербург задумывался над сменой господствующей тогда на берегах Босфора доктрины османизма (osmanlılık, osmanlıcılık), которая декларировали равенство миллетов (конфессий) и равенство всех подданных империи перед законом, на тюркизм, который неизбежно бы вел к развалу империи. К началу Первой мировой войны концепция пантюркизма и панисламизма в Османской империи победила, что и стало одной из серьезных причин распада государства. После прихода к власти Кемаля Ататюрка пантюркизм уступил место в качестве государственной идеологии тюркизму, или как еще иногда его называют ататюркизму. И в то время эта идеология соответствовала интересам московских большевиков, которые в лице Льва Троцкого вынашивали проект создания «Тюркской советской социалистической конфедерации», культивируя и абсолютизируя идеи общетюркского единения. К этому периоду относится рождение геополитического проекта «Великого Азербайджана», предполагавшего объединение Северного (русского) и Южного (иранского) Азербайджанов[3].
Идеология пантюркизма имеет более чем вековую историю и тесно связана с понятием «Туран», которое возникло как антипод «Ирана» — страны, где господствует персидская культура. Огромное пространство «Турана» к северу от Ирана, и от Кавказа до Саян, рассматривалось как прародина «туранских» народностей, к которым причислялись все этносы урало-алтайской языковой семьи. При этом тюркский мир мыслился как ось этого обширного «Турана» — соответственно, пантюркизм выступал как концентрированное выражение более широкого и более расплывчатого пантуранизма.
Пантюркизм своими корнями вряд ли восходит к газете «Переводчикъ-Терджиманъ», которую в 1883 году в Бахчисарае (Крым) начал издавать общетюркский российский общественный деятель, просветитель и публицист Измайл бек Гаспринский (Исмаил Гаспралы). Он первый, кто выдвинул и развивал идею просвещения и консолидации всех тюркских и славянских народов России, издавая газету на русском (кириллицей) и тюркском (арабицей) языках до 1905 года. После 1905 года газета выходит только на арабице. «Переводчикъ-Терджиманъ была закрыта большевиками в 1918 году и не издается по сей день. Первой женщиной редактором и журналистом среди российских тюрков стала жена И.Гаспринского мишарка из Симбирска Зухра Акчурина. Идея просвещения нашла отклик среди крымской, волжско-уральской, среднеазиатской и азербайджанской тюркской и русской интеллигенции и духовенства. Гаспринский также предпринял первые шаги в сторону унификации всех тюркских языков путем очищения упрощённой формы тогдашнего турецкого языка от персидских и арабских заимствований. По его замыслу, этот язык должен был стать единым языком всех тюркских народов мира. Идеи этого проекта Гаспринского легли в основу современного турецкого языка, сменившего османский язык при Кемале Ататюрке.
Следующим шагом на пути консолидации тюркских народов было издание в 1902 году журнала «Тюрк» в Каире. На страницах журнала обосновывалась идея пантюркизма как альтернативы исламизации.
Самым первым научно-теоретическим обоснованием пантюркизма считается статья татарина из Казани Юсуфа Акчуры (Юсуфа Акчурина) «Och Tarzi Seyaset» (Три вида политики), которая была опубликована в 1904 г. Четыре года спустя, в 1908 г вышла в свет статья азербайджанца Али Гусейнзаде «Turkuleshmek, Islamlashmak, Zamanlashmak» (Тюркизация, Исламизация, Модернизация) в которой эти идеи нашли дальнейшее развитие.
В 1911 Юсуф Акчура основал в Стамбуле газету-листовку Турк Орду («Турецкая Родина»). В то же самое время, видные турецкие авторы, такие как Зия Гёкальп и Халиде Эдиб Адывар, стали авторами романа «Ени Туран» (1912; «Новый Туран»), где в героической форме прославлялось прошлое и будущее тюркской расы. Символом тюркской расы стала волчица (Боз Гурд, Bozkurt), обозначенная как мать нации, и перед которой поклонялись тюрки перед принятием Ислама.
Как идеология пантюркизм окончательно сформировался к концу XIX века, и должен в связи с этим рассматриваться как аналог панславизма или пангерманизма. Пантюркизм стал одним из элементов идеологии младотурок, вследствие чего османское правительство оказывало помощь различным националистическим движениям в Средней Азии в период гражданской войны 1918—1921 в России. В 1923 г. турецкий журналист Зия Гёкальп издал книгу «Основные принципы тюркизма», которая стала последним и довольно весомым вкладом в идеологию пантюркизма. После так называемой «кемалистской революции» идеи пантюркизма были на долгое время забыты официальной идеологией Турции, так как Мустафа Кемаль Ататюрк взял курс на перестройку страны в «западном» стиле.
После Октябрьской революции в 1917 году попытки достижения тюрками единства жестоко подавлялись коммунистами. Более того, делалось всё возможное, чтобы разделить и ослабить тюркские народы[4].
Некоторое возрождение идей пантюркизма произошло после смерти Ататюрка в 1938. После вступления Турции в НАТО эти идеи вновь обрели актуальность как средство идеологической борьбы против СССР, с целью оторвать от него республики Средней Азии и Азербайджан[5].
Распад СССР в 1991 году создал условия для восстановления пантюркского движения. Турция более не была единственным тюркским государством, появились независимые государства Узбекистан, Азербайджан, Туркменистан, Кыргызстан и Казахстан. В том же году в Казани была учреждена Ассамблея тюркских народов —- событие, ставшей важной вехой в истории пантюркизма, потому что это отмечает начало организованной фазы движения. С учреждением Ассамблеи тюркских народов возникла первая пантюркская организация. Теперь АТН регулярно проводит встречи в столицах тюркских государств, и состав её членов представляет большинство тюркских этносов и субэтносов (этнических групп) в общетюркском суперэтносе планеты Земля.
В настоящее время идеи пантюркизма наиболее влиятельны в Турции и Азербайджане.
