Жапон-қытай соғысы. ХІХ ғ 70-80 жж аралығында Жапония басқыншылыққа талпынушы едәуір әскери державаға айналды. Жапония Азияны экон/қ, саяси, идеологиялық ену кеңістігі ретінде қарастырды. Бұл үрдіс Жапон үкіметтерінің барлық іс-әрекеттерінен айқын байқалды. Жапонияның сыртқы саясатындағы екінші үрдіс Еур.мемл/мен жасалған тең құқылы емес келісімшарттардан арылу болды. Оның қарулануы және күшті әскери флотын құру ерекшелігі Қытайға қарсы басқыншылық соғысқа дайындықпен байланысты болды. Жапон агрессиясының жақын нысаны болып Корея саналды. 1874ж Жапония Тайваньді басып алады, бірақ Англияның талабы бойынша оны тастап кетуге мәжбүр болды, себебі Англия Гонконгқа ие бола отырып, Шанхай сетлментінде басшылық етіп, оңтүстік ж/е орталық Қытайды шайып жатқан бүкіл теңіздердің қожайыны саналды. Жапония үшін Азия құрлығына болашақта кең экспансия жүргізетін плацдарм ретінде сол уақытта әлсіз қоныстанған ж/е қорғансыз Қытайдың бір бөлігі – Манчжурия қарастырылды. Манчжурияға жететін баспалдақ Корея болды. Кореяның стратегиялық маңыздылығы Орыс үкіметінің де назарын аударды. Ол Жап/ң Кореяны жаулап алуына сондай-ақ Англияға сүйенген Қытайдың әсерінің нығаюына бөгет жасауға тырысты. Корей үкіметіне келсек, ол өз тарапынан Ресейден қолдау күтті. Орыстардың Қиыр Шығыстағы иеліктеріне басқа державалар тарапынан төніп келе жатқан қауіп Ресейдің Қиыр Шығыс елдеріндегі саясатын белсендіре түсті. 1872ж Ресей мен Жапония арасындағы Сахалин мәселесі төңірегіндегі келісімде Жап/я Сахалиннің «Оңтүстік» бөліктеріне айрбас ретінде жапон-корей соғысында бейтараптық сақтауға ж/е жапон әскерлерін орыс террит/лары арқылы Кореяға (солтүстік) өткізуге талап қойды. Бірақ жапон үкіметіндегілер Жап/ң әлсіздігін білгендіктен Ресейге соғыс ашуға қорықты. 1874ж Сахалин туралы жасалған орыс-жапон келісімдері жаңартылды. 1875ж Жап/ң өздерінің қызметіндегі емес Сахалиннің «оңтүстік» бөлігін құраған Курил аралдарына айырбастады, бұл келісім Тынық мұхитындағы Ресейдің мемл/к мүддесіне шығын әкелді. 1876ж әскери араласудың қаупінен қорыққан Жап/я АҚШ ж/е Еур.елдерімен тең құқылы емес келіссөздер жасасты. Бұл келісім бойынша Жап/я Кореяның тәуелсіздігі мен оның толық еркіндігін мойындайды, ал Корея Жап/мен сауда үшін өзінің үш айлағын ашты. 1884ж достық пен сауда туралы орыс-корей келісімдері екі ел арасында дипл.қатынастар орнатты. Бұл келісім орыстарға Корея терр/да еркін сауда жасауға мүмкіндік берді. 1885ж Тянцзиньде жапон-қытай келісімдеріне қол қойылды, ол бойынша Қытай сюзеренитетіндегі Кореяға Жапонияның рұқсатынсыз қытай әскерлері, Қытайдың рұқсатынсыз жапон әскерлері кіре алмайтын болды. 1894ж Кореяда көтеріліс басталды. Корей үкіметінің көтерілісті басуға күші жетпеді ж/е ол Қытай императорынан көмек сұрады. Қытай үкіметі Кореяға үш мыңдай солдат жібереді. Келесі Жап/я Қытайды 1885ж Тянцзинь келісімін бұзды деп айыптап, өзінің әскерлерін көтерілісті басуға Кореяға жібереді ж/е Кореяның маңызды стратегиялық пункттарын қоршауға алды. Кореяны қоршауға алғаннан кейін Жап/я Кореямен Қытайға қарсы соғыста одақтас болу туралы келісімге қол қойды. Бұл жапон-корей одағының басты мақсаты «Кореяның тәуелсіздігін бекіту, әрі Жап/я мен Кореяның мүдделерін іске асыру үшін Кореяның терр/сына Қытай әскерлерін шығару» болды. Жап/я тарапынан құрылған корей үкіметі Қытайдан тәуелсіздігін жариялап, Жап/дан көмек сұрайды. 1894ж 25шілдеде Жап/я Қытайға қарсы соғыс ашады. Соғыс 1894ж 1тамызда жарияланады. Осылайша, жапон дипл/сында соғысты жарияламай бастау тәжірибесі х/қ қатынастарға енді. Қытай талқандалды ж/е бейбітшілікті талап етті. Жап/я бейбіт келіссөздер үшін дайын болды, осымен шетелдіктердің араласу қаупін тойтаруға мүмкіндіктер алды. Англиямен қатар Қиыр Шығыстағы шиеленістің тұтануында АҚШ-та айтарлықтай рөл атқарды. АҚШ-тың жоспары Жап/ға Корея мен Манчжурияның үстінен бақылау орнатуға көмектесу, соңынан Ресейге қарсы соғыстың нәтижесінде оның әлсіреуін пайдаланып, жаулап алынған терр/ды өзінің ықпалына алу болды. Англия ж/е Жап/мен ресми келісім жасамағынымен, АҚШ олармен тығыз бірлесе отырып, Ресейге қарсы соғыс жүргізді, сол арқылы ол орыс-жапон соғысын ушықтыруға тырысты. АҚШ президенті Т.Рузвельт соғыстың алғашқы күндерінен бастап Герм/я мен Фр/я үкіметтеріне Жап/ға қарсы соғыс ашқан жағдайда жапон жағына шығатындығын айтты ж/е ағылшын-жапон одағына кіретіндігін білдірді. Жап/я өзіне сеніммен қарайтын еді ж/е орыс саясатының Қиыр Шығыста белсене түсетіндігінен қауіптенген Ресейдің одақтасы Фр/я ұстанымының күшіне қарады.
Орыс-жапон соғысы. 1904ж 24 қаңтарда Жапония Ресеймен дипл.қатынасын үзді. Және сол күні әскери қимылдарға көшті: жапон қолбасшылығы Сары теңізге әскери тапсырмамен шықты. Жапон әскери басшылығы қытай-жапон соғысындағы әскери тәжірибені ескере келе, күштер басымдығын асыру үшін теңіздегі қимылдардың белсенді жүргізілуіне көп көңіл бөлді, осы арқылы өзінің жердегі әскерлерін құрлыққа көшіруге тырысты. Жапон флоты орыстың тынықмұхиттық эстакадасынан артиллериялық жабдықталуы мен құрамы б/ша асып түссе де, тосын шабуылға көп көңіл аударды. Соғыстың бірінші кезеңінде Ляодун жартыаралын, Кореяны ж/е Манчжуриның бір бөлігін басып алып, Жапония өзінің әскери күштерін нығайтуға көшті, бұл оған үлкен шығындар мен күштер қысымын әкелген еді. Портсмуттағы бейбіт келісімдерге дейін Жап/я Англия мен АҚШ-қа оның Ресейге қойып отырған талаптарының қолдауына сүйенген еді. Сондай-ақ Жап/ға қарыз бере отырып, ж/е саяси қолдау көрсете отырып, Англия мен АҚШ соғыс пен бейбітшілік мәселелерінде дауыс беру құқығына ие болды. Бейбіт келісімдер қарсаңында Кацура-Тафт жапон-американ келіссөздеріне қол қойылды. Бейбіт конф/ға дейін Англия мен АҚШ арасында Жап/ға Ляодун жартыаралы мен Порт-Артурды беру жөніндегі келіссөздер жүргізілген еді. 1904ж сәуірде Жап/я үкіметі бейбіт талаптар бағдарламасын жасап шығарды: Ресей Жап/ң Кореядағы әрекеттерін заңды деп таниды, орыс әскерлері Манчжуриядан әкетіледі, Жап/я Харбин-Порт Артур теміржолын ж/е Ляодун жартыаралын алады. «Жағдайларға б/ты» Ресей соғыс шығындарын жабады, Сахалин аралдарына жол ашады ж/е Приморье суларында балық аулауға рұқсат алады. Бұл максимум бағдарлама кейбір өзгертулермен бейбіт конф/ға дейін сақталып қалды. Конф/я 1905ж Портсмутта ашылды. Бірінші іскерлік отырыста жапон жағы орыс өкіліне бейбітшілік талаптарын қойды, бұл талаптарда Жап/ға Кореяда «Еркін қол» беру, Манчжурияны эвакуациялау, Жап/ға Порт-Артур мен Қиыр Шығысты қосқанда Ляодун жартыаралын, Сахалинді, оңт.Манчжурия теміржолын, соғыс шығындарын қайтару, жапондықтарға бейтарап айлақтарда тұрған барлық орыс кемелерін, Қиыр Шығыстағы әскери теңіз күштерін қысқарту, Охот пен Беринг теңіздерінде ж/е өз иелігіндегі өзен ағысы жағалауларында жапон азаматтарына балық аулауға еркіндік беру талаптары кіреді. 1905ж 23тамыздағы Портсмуттағы конф. Отырысында келісімге қол қою жүрді. Оны бірдей жағдайда орыс ж/е жапон императорлары 1905ж 1қазанда заңдастырды. Осылайша жапон милитаристері бастаған соғыс аяқталды. Курил аралдарында қоныстанған олар осы жолы тынықмұх/ғы маңызды форпост – Сахалиннің оңт.бөлігін күшпен алды. Ресейге басып кіруімен Жап/я 1855ж ж/е 1875ж екі ел арасындағы достық, көршілік пен татулық келісімдерін үзді. Осы жылдардағы келісімдердің барлығын үзе отырып, Жап/я оларға сүйену құқығынан айырылды. Жап/ң тынықмұхиттағы Ресейдің стратегиялық шегі – Сахалиннің оңт.бөлігін алуы патша үкіметінің жеңілісін көрсетті. Осымен қатар Қореядағыөзінің ұстанымын нығайтты. 1905ж жапон-корей конвенциясы Кореяда жапон протекторатын нығайтты. Кейін 1910ж Кореяның аннексиясы жөнінде жапон-корей келіссөздеріне қол қойылды. Орыс-жапон соғысында патшалық Ресейдің жеңілісі ж/е Портсмут келісімі ХҚ-ға айтарлықтай өзгерістер әкелді ж/е Қиыр Шығыстағы х/қ жағдайды ұзаққа айқындады. Жапон милитаризмі Қиыр Шығыстағы өзінің экспансиялық саясатын жүргізуге база құрды.
12. ХХ ғ.басындағы халықаралық қатынастар. І джс қарсаңында ірі саяси державалар арасындағы экон/қ ж/е саяси қарама-қайшылықтардың шиеленісуі нәтижесінде п.б. әскери одақтар Еуропадағы жаңа күштер арасалмағын ж/е жаңа мемл/р жүйесін анықтаған. Сондай-ақ, жаппай қаруланудың үдеуі мен мемл/рдің күшейіп бара жатқан отаршылдық экспансиясы қақтығысқа әкелетін жаңа х/қ жүйеге үнемі өзгерістер енгізіп отырды. Англияның нег.жоспары Азияны, Африканы ж/е Мұхиттағы терр/ларды өз ықпалына бағындыратын «бұрынғыдан да Ұлы Британия» құру еді. Герм/ң банктік ж/е өндірістік магнаттары юнкерлік ж/е олармен б/ты әскерилері тек Еуропаны ғана емес, с.қ. «алдыңғы Азияны» қамтитын кең ауқымды терр/лар конгломератынан тұратын «Ұлы Германияны» құруды жоспарлаған. Фр/ң қаржы олигархиясы тек қана Эльзас пен Лотарингияны өзіне қайтарып қана қоймай, Африкада француз отарлық империясын кеңейтіп, Рур бассейнінде жаулап алуға тырысқан. Ресей өз тарапынан Балқанда саяси ж/е әскери үстемдікті күшейтіп, Иранда ықпал ету аймағын кеңейткісі келді. Орыс-жапон соғысында жеңілгеніне қарамастан, Ресей Таяу Шығыстағы жоспарларынан бас тартпады. Австро-Венгрия Сербияның талқандалуын көздесе, Ит/я өз ықпалына Тироль, Триест, Албанияны бағындырып, Африкамен Кіші Азиядағы отарлардың қайта бөлінуіне қаатысу арқылы Жерорта теңізінде итальян үстемдігін орнатуға ұмтылған. Осы жоспарларды жүзеге асыру үшін дайындықтар мен әр мемл/ң өз бетінше жоспарын жүзеге асыру әрекеттері ХҚ-дағы қарама-қайшылықтарды одан әрі өткірлей түсті. Антантаның құрылуы ж/е Герм/ң Антантаны әлсіретуге бағытталған сәтсіз әрекеттері ХҚ жүйесіндегі маңызды өзгерістердің көрінісі болды. 1907ж п.б. жаңа экон/қ дағдарыс Англия мен Герм. арасындағы қарама-қайшылықтарды одан ары шиеленістірді. Екі мемл/ң билеуші таптары дағдарыстан шығудың бірден бір жолы ретінде отаршылдық экспансияны күшейтуді жаңа концессиялар мен капитал енгізудің жаңа салаларына қол жеткізуді санаған. 1907ж Герм/дағы сайлау Англияға қарсы бағытталған кең көлемді отаршылдық саясат пен «Әлем саясатын» уағыздау негізінде өтті. Сәйкесінше жағдай Англиядағы сайлауда да орын алған.
Босния дағдарысы. Австро-Венгрияның Балқандағы агрессорлық әрекеттерінен өзін қорғау мақсатымен Ресей Таяу Шығыста белсенді саясат жүргізе бастады. Осы орайда 1897ж Ресей Австро-Венгрия мен Балқанда статус-кво сақтауға бағытталған келісімге қол қойды. 1903ж Македонияда түрік езгісіне қарсы көтеріліс басталған кезде Ресей Австро-Венгриямен бұл салада реформалар жобасын жүзеге асыруға бағытталған Мюрцштег келісіміне қол қойды. Македониядағы жағдайдың шиеленісуі ж/е осы орайда Анг/ң макед/қ реформалар бағдарламасын ұсынуы Ресей мен А-Венгр. қатты алаңдатты. 1907ж екі мемл/т орыс-австриялық келісімге қол қойды. Бұл келісім 1897ж басталған келісімнің қорытынды актісі еді. Дегенмен 1908ж Түркия мен А-Венгр. арасындағы Сараеводан Ново-Базар мен Мак/я арқылы Солоникиға шығатын теміржол салу туралы келісім 1907жылғы орыс-австриялық келісімді жоққа шығарды. ХХ ғасырда Герм/я мен А-Венгр Балқан мен Түркияда ықпал ету үшін күресін күшейтті, өйткені бұл аймақ тек стратегиялық плацдарм ретінде ғана қарастырылмай, с.қ. әлемді қайта бөлісу үшін материал ж/е адам ресурстарының қайнар көзі ретінде қарастырылған. А-Венг/ң Балқандағы күшейген экспансиясы Балқан елдерінің антигермандық қозғалысын тудырды. Сербия мен Болгария Герм/я мен А-Венг/ң үстемдігінен арылғысы келгендіктен, Сербия мен А-Венг арасындағы қатынастар күрт шиеленісті. Осы орайда 1906ж австро-серб кеден соғысы басталды. 1908ж А-Венгрия Босния мен Герцоговинаның аннексиясы жайлы жариялады. 1878ж Берлин конгресінің шешімдерін бұзған алғашқы ж/е жалғыз мемл. Ретінде саналмау үшін А-Венг. Болгар князі Фердинанд Кобургті Болгарияның тәуелсіздігін жариялауға көндірді. Түрік үкіметі қарсылық жариялағанымен, ұлы державалардың қолдауынсыз ж/е мемл/ң ішкі қиындықтарының нәтижесінде 1909ж 26ақпанда вакууфтық жерлерді сатып алу түріндегі аннексияны мойындайтын австро-түрік келісіміне қол қойды. Босния дағдарысының ең шиеленіскен кезі Сербия мен А-В қақтығысы еді. Сербия Босния мен Герц. терр/ларын болашақ оңт.славян мемл/і ретінде қарастырған, осыған орай А-В/ң бұл терр/ны аннексиялауы Сербияның ұлттық мүдделеріне қарама-қайшы болып шықты. Сербия Босния мен Герц. үшін автономияны ж/е Ново-Базарды Сербия мен Черногория арасында бөліп, А-В/ң оңт.ке жылжуының алдын алу мақсатымен ортақ шекара орнатуды талап етті. Сербия Ресейден көмек сұрауға барды, ал Ресей өз тарапынан Сербияны қолдай отырып, аннексия мәселесін Берлин трактатының мүше-мемл/рінің қатысуымен х/қ конф/да шешуді ұсынды. А-В/ң нег.мақсаты Ресейдің Балқандағы ықпалын әлсірету еді. Бұғаздар мәселесінің Ресей пайдасына шешілуіне Англия ешқашан келіспейтінін түсінген А-В Ресейді Англия мен Түркияға қарсы қоюға тырысқан. Бұл мақсаттың түп негізінде австро-герман дипл/сы Антантаның тұтастығына соққы бергісі келді. Герм/ң ұстанымы Босния дағдарысынң нәтижесін анықтады. Ресей ж/е Берлин трактатына қол қойған өзге де мемл/р Герман ұсынысын қабылдады. Сол жылдың наурыз айында Герм. Ультиматум негізінде Ресейден аннексияны мойындауды талап етумен қатар, Ресейден Сербияны да бұған көндіруді талап етті. Герм/мен соғысқа дайын болмаған Ресей герман ұсынысын қабылдауға мәжбүр болды. 1908-1909жж Босния дағдарысы І джс басталу жолындағы нег.кезеңдердің бірі еді. Сондай-ақ дағдарыстың нәтижесінде оңт-шығыс Еуропада ұлт-азаттық көтерілістер күшейе түсті.
Итальян-түрік соғысы. ХІХ ғ соңы – ХХ ғ басында Ит/я Түркия құрамында қалған соңғы африкалық провинцияларға – Триполитания мен Киренаикиге мүдделі екендігіне өзге ұлы державаларды мойындатқызды. 1902ж Ит/я мен Фр/я бір-біріне Марокко мен Триполитаниядағы құқықтарын мойындатып, екі мемл/ң біреуіне шабуыл жасалған кезде бейтараптықты сақтау туралы жаңа келісім жасасты. Сәйкес келісім Ит/я мен Англия арасында жасалды. Бұл келісім б/ша, Ит/я Англ яның Мысырдағы мүдделерін, ал Англия Ит/ң Триполитания мен Киренаикидегі мүдделерін мойындаған.
Ірі еур/қ державалар қатысқан Агадир дағдарысының нәт.де туындаған х/қ жағдайды пайдаланған Ит/я 1911ж 28қыркүйекте Түркиядан Триполитания мен Киренаикиді итальян әскерлерінің оккупациялауына келісім беруді ультиматум ретінде талап етті. Ит/я бұл талабын Трип/ядағы тәртіпсіздік пен қарусыздықтың өршуімен ж/е терр/ң Ит/я жағалауына жақын орналасқандығымен түсіндіреді. Ультиматум мерзімі 24сағат болып белгіленді. Ультиматум мерзімі өткенге дейін Түркия мәселені дипл.жолмен шешуге шақырған нотамен жауап берді. Бұған қарамастан, 1911ж 29қыркүйекте Ит/я Түркияға соғыс жариялады. Соғыстың нәтижесін күтпей, 1911ж 5қараша күні Ит/я Трип/я мен Киренаикиді аннексиялау туралы декретін жария етті. Түркияның қарсылығы державалар тарапынан қолдау таппай, жауапсыз қалды. Соғыс Ит/ң х/қ ұстанымының әлсіздігін көрсетті. Ит/ң одақтастары да, Антанта мемл/рі де Ит/ң Жерорта теңізіндегі әскери әрекеттеріне қызғанып қарап, соғыстың африка шеңберінен шықпауын қалаған. Ит/ң үміттеріне қарамастан, Түркия капитуляцияға асықпаған. Ит/ң жеңістері айтарлықтай үлкен болған жоқ. Дегенмен, Түркиядағы ішкі дағдарыс ж/е Балқандағы жаңа соғыстың ашылу қаупі Түркияны соғысты аяқтауға итермеледі. Соғыс зардабынан үлкен қиыншылықтарға тап болған Ит/я да соғысты тезірек аяқтауға тырысты. 1912ж 15қазанда бейбіт келіссөзде Лазаннада қол қойылған құпия келісімнің қабылдануымен аяқталды. Келісімге сәйкес түрік сұлтаны Трип/я мен Киренаики автономиясын жариялады. Демек, Италия мен Осман империясы арасындағы әскери әрекеттер Лазанна келісімінің негізінде аяқталды. Ал Түркия Трип/я мен Киренаикиден әскерін шығаруға, ал Италия ұлы державалардың қысымы нәт.де оккупацияланған Додеканнес аралын эвакуациялауға міндеттенді. Дегенмен бұл тек сөз жүзінде қалып, Италия Додеканнес аралындағы үстемдігін ІІ джс аяқталғанға дейін сақтап қалды. Италия Түркияға капитуляция режимін жоюға көмектеседі деп уәде берді. Сондай-ақ Италия солт.африкалық терр/лар үшін Түркияға ақшалай өтем төлейтін болды. Лазанна бейбіт келісім Трип/я мен Киренаикиді Ит/ң отарына айналдырды. Бұл терр/лар кейін халқы ұзақ уақыт бойы итальяндықтарға қарсылық көрсеткен Ливия деген жаңа атауға ие болды.1923ж Лазанна келісімі б/ша, Түркия Ливиядан заңды түрде толықтай бас тартады.
13.Бірінші дүние жүзілік соғыс жылдарындағы дипломатиялық күрес. Шілде дағдарысы ж/е І джс басталуы. 1914ж көктеміне қарай еур-қ мем-тер арас-ғы қарама-қайшылықтар өте шиеленісе түсті. Қалыптасып жатқан жағдайдың күделілігі б.б. дәрежеде тек қалыптасқан екі әскери-саяси топ – Үштік Одақ пен Үштік келісім ар-да ғана емес, сонымен бірге әр топтың өз ішіндегі қайшылық-дың өсуімен анықталды. Үштік Одақтан бойын аулық салған Италия осы одақтың ыдырауын күшейтуге тырысты. Сонд.Герм-ның әскери ж/е саяси басқарушы топтары өздерінің Авс-Венгриядағы ықпалының күшеюіне мүдделі б-ды. Бұл жамау империяны мекендеген халық-дың ұлттық қозғалыс-ның өсуінен туындаған терең дағд-тың алдында тұрды ж/е оның басқарушы топтары империяның ыдырауының алдын алудың бір ғана жолы бар – қаруланудың өсуі ж/е Сербияға, ал қажет б-н жағдайда Рес-ге қарсы превентивті соғыс деген қорытындыға келді. Бұл агрессиялық бағытты іске асырудағы басты шарт Герм тарапынан толық қолдау көрсетіледі деген сенім б-ды. Гер-ң билеуші топтары бұған дайын б-ды. Герм. австро-серб соғысын қалады, оның пайда болуына көмектесті ж/е өз одақтасына болысып бақты. Гер-ң басқарушы топтары үшін Авс-Венгрияның әскери дайындығын күшейту мәселесі ерекше маңызға ие б-ды. 1914ж басына қарай бұл топтар герман әскері, өзінің құрлықтағы бақталастарымен салыст-да, бірқатар әскери-техн. артықшылықтарға ие ж-е Балқандағы әскери іс-қимыл арқ. әлемдік үстемдікке жету жолында үлкен секіріс жасауға жалпы х/қ-саяси жағдай ыңғайлы деген шешімге келді. Әскери қақт.үшін жалпы ж/е жергілікті қарама-қайшылықтар жеткілікті б-ды. Көп ұзамай І джс ошағының бастауына айналған австро-серб қақтығысына себепкер б-н оқиға б-ды. Австриялық эрцгерцог Франс Фердинандтың Сараеводағы өлімінен кейін еур-қ держава-дың қарулы қақт.басталады. Гер-ның басқарушы топтары өздерінің басты міндеті рет.көп ұлтты Габсбург имп-ның, сонымен бірге австро-герман одағының құлауына жол бермеу деп білді. 1914ж 20 маусымында Гер-ның келісімімен Авс-Венгрия Сербияға қарсы соғыс бастады. Орыс үкіметі мобилизациямен жауап берді, Герм. тоқтатуын талап етеді, бірақ Ресей ол ультиматумды кері қайтарады. Сонымен, 1 тамызда Герм. Ресеймен соғысқа кіріседі. Гер-да мобилизация бұрыннан ж/е өте мұқият дайындалған болатын. Гер-ның бас штабы Шлиффен жоспарын тезірек жүзеге асыру мақсатында Фр-ға кешіктірмей бірден соғыс жариялауды талап етті. Мольт толықтырған Шлиффен жоспарын жүз.асырған герман әскері Бельгия жеріне кіреді ж/е 3тамызда Гер Фр-ға соғыс жариялайды. Дәл осы уақытта ағылш.үкіметі де Гер-ға ультиматумдық нота бағыттайды, бірақ ол қабылданбайды. Соғысқа Еур.мемл-дің отарлары да тартылды. Сонымен соғыс дж сипат алды. І джс басталды. Соғысушы блоктардың одақтастар үшін күресі. І джс себебі еур.держава-дың мүдделерінің қақтығысуы б-ды. Бірақ әрбір ірі держава-дың билеуші топтары өз отарларын кеңейту мүмкіндіктерін мұқият ұстанды, сонд.қақтығыстың ошағы Еуропа б-ды. Тамыздың соңына қарай соғыстың аумағы ұлғая түсті. Жап. Гер-ға соғыс жариялады. Оның мақсатына Қиыр Шығыс пен Тынық мұхитында орн. Герм-ның отарларын басып алу кірді. Қыркүйек айының басында Герм-ң стратегиялық, яғни одақ-ды біртіндеп талқандау тур.жоспары айқындалды. Бұл ағылш-фр-орыс келіссөзд-нің барысын тездетті. Нәт-де, 1914ж Герм. ж-е оның одақтастарымен оңаша бітімге келіспеу тур. Лондон декларациясына қол қойылды. Швейцария, Исп., Голландия, Дания, Швеция ж/е Норвегия сияқты бейтараптық танытқан мемл.соғысушы мемл-дің бақталастығының алаңына айналды. Соғыс баст.бетте АҚШ-тың през.В.Вильсон соғысып жатқандарға шиеленісті реттеу үшін өзінің делдал болғысы келетінің ұсынды. Бірақ оның делдалдығы ешкімге керек болм., себебі соғысушы екі жақ та өзінің жеңетініне сенімді еді. Гер-ның күштеуімен Осман имп. Антанта елдеріне қарсы соғысқа қатысты. Сонд. Ресей Закавказьеде майдан құруға мәжбүр б-ды. Антанта жағында Осман империясына қарсы Мысыр соғысқа кірісті. 1914ж қараша айында Гер. Фр-мен бейбіт келісімге келуге талпыныс жасады, бірақ Фр-я мұндай келіссөздің жүруі мүмкін емес деп тойтарыс жасады. 1914ж қараша айында Лондондағы орыс елшісі өз үкіметіне британдық сыртқы істер мин. Э.Грейдің өтінішін тапсырды. Онда Гер.талқандалған жағдайда Константинополь мен бұғаз-дың тағдыры «Рес-дің мүддесіне» қарай шешілу керек делінген. Ағылш-дың мұндай пікірін Фр.қолдады. Нәт-де бұғаз-ға б/ты құпия ағылшын-фр.-орыс келісімін қол қойылды. Онда Констанинополь мен бұғаз-ды Ресей имп-ның құрамына қосу керектігі қарастырылған. Бұл Антанта елд-нің Түркияны бөліске салу тур.жасаған бірінші құпия келіссөзі болатын. 1915ж дип.күрес Итал-ң төңірегінде шиеленісті. І джс басталған кезде Италия өзінің бейтараптығын танытқан декларацияны жариялаған еді. Себебі, елдің соғысқа ұарсы жағдайы, әрі ағылш.-фр флоты үшін ел террит-ның өте осал тұстары ескерілді. Соған қарамастан, итальяндық дипломатия Антанта ел-мен құпия келіссөз жүргізе бастады, яғни Итал-ның соғысқа кірген жағдайда олардың жағында болатындығы ж/е ол үшін тер-лық компенсацияға айырбас жасалатыны белгілі б/ды. Өз кез.Италия австро-германдық блокпен де қатар келіссөз жүргізді. Содан кейін Анг ж/е Фр-я, с.қ. олардың күштеуімен Рес. итальяндық-дың талабын қанағаттандыратын Лондон келіссөзіне 1915ж қол қойды. Бұл келіссөз Итал-ң Антанта жағында соғ.кіретінін,қай елдермен әскери ж/е теңіз конвенциясын жасайтыны тур.шартты анықтады. 1915ж мамырда Ит. Авс-Венгрияға, ал келесі жылы Герм-ға соғыс жариялады. Іджс 1-кезеңі коалицияны бұзу мақсатында жауласқан ел-дің бірімен оңаша келіссөздер жүргізуге ұмтылған германдық дип-ның белсенділігімен анықталды. Ант.елд-нің қатты күшеюімен Грекия өз елінің террит-дағы Балқандағы Солоники майданына Төрттік Одаққа бағытталған күш – ағылш-фр ж/е серб әскерлерін түсіруге келісімін берді.1915ж Лондондағы келіссөздер 1916ж Сайкс-Пико келісіміне қол қоюмен аяқталды. Бұл ымыраға келген келісім б/ша, араб елд. 5 аймаққа бөлінді: Фр-ға қарайтын көк аймаққа Бат.Сирия мен Ливан; Анг-ға – қызыл айм.кіретін Ирактың оңт.бөлігі мен ьірқатар палестиналық аймақтар; Фр.ықпал аймағына «А» аум.құрайтын Шығыс Сирия мен Мосул виллайеті, Анг.ықпал аумағына «Б» аумағын құр-н Трансиордания мен Орт.Ирак кірді.
14.Версаль-Вашингтон жүйесі. 1919ж 18 қаңтарда соғыстың қорытындысы шығарылып, жеңген елдер мен Гер. ж/е оның одақтастары арасында келісімге келу үшін Париж қаласында х/қ конференция өтті. Жетекші мемлекеттер: Фр, Анг, АҚШ, Итал ж/е Жапония. Конф-ң негізгі мақсаты соғыс нәтижелерін жасап, ХҚ жаңа жүйесін құру болды. Конф-ға 27 елден делегаттар қатысты. Фр.премьер министрі Жорж Клемансо, ағылшын премьер мин Дэвид Ллойд Джорж ж/е АҚШ президенті Вудро Вильсон қатысып, басшылық жасады. Келіссөздер жүргізілді. Конф-я барысында әлемде бейбітшілікті қамтамасыз ететін ұйым Ұлттар Лигасы құрылды. Кейін державалар Герм-мен бебітшілік шарттарын жасасуды бастады. 28.6.1919ж Версальда І джс аяқтаған Герм-мен бейбіт келісімге қол қойылды. Версаль келіссөзінде Германияның жер мәселесі қаралды. Келісім б/ша Герм. Фр-ға Эльзас пен Лотарингияны қайтарды. 2-ден, Рейн өзенінің сол жақ жағалауы түгелдей 15жылға одақтастар әскерлерінің бақылауына өтті. 3-ден, Версаль келісімінде Герм-ның соғыс шығындарын өтеу мәселесі қаралды. 4-ден, Герм-ң отарлары туралы мәселе қаралды. Гер-ға әскери шектеулер жасалды. Армиясы жүз мың әскерлен аспауы керек еді. Әлемде ХҚ жаңа жүйесі Версаль жүйесі п.б. Ол жаңа күштер тепе теңдігінің көрінісі еді. Әлемдегі бейбіт өмірді 3 держава: АҚШ, Ұлыбр, Фр қам-сыз ете алатын еді. АҚШтағы ішкі саяси жағдай оған кепіл беруші мемлекет болуға мүмкіндік бермеді. Сол себепті бейбітшілікті қам/з етудегі бүкіл ауыртпашылық Ұ мен Ф мойнына артылды. Сол себепті Версаль жүйесі тепе тең болған жоқ. Ұлттар лигасы бекіткен ереже-дің күші әлсіз болды. Бұл жаңа жүйенің жеткіліксіз дайындығын көрсетті. АҚШ үкіметінің тікелей ұсынысымен 1921ж 12 қарашада І джс аяқталуының 3 жылдығына орай Вашингтон конф ашылды. Конференция жұмысына тоғыз ел- АҚШ, Анг, Фр, Жап, Италия, Бельгия, Гол-я, Португ, Қытай қатысты. Ресей бірегей үкіметі болмағандық себебінен бұл конференцияға қатысқан жоқ. Сол себепті ол конф-я шешімдерін қабылдаудан бас тартты. Конф. екі негізгі мәселені қозғады: қаруды шектеу ж/е тынық мұхиты ж/е қиыр шығыстық мәселелерді шешу.Вашингтон конф. 1922ж 6 ақпанда аяқталды. Сол уақытта 1-ден, “9 держава келісіміне” (АҚШ, Фр, Анг, Италия, Бельгия, Гол-я, Жап, Порт-я ж/е Қытай) қол қойылды. Онда Қытай елінің егемендігі мен жер тұтастығы екіжүзділікпен жарияланып “ашық есік” ж/е “тепе-тең қатынас” принцибі ұсынылды. 2-ден, конференцияда “5 ел келісіміне” (АҚШ, Жап,Англия және Франция, Италия) қол қойылды. Соғыс теңіз қару жарақтарын қысқарту мәселесі бойынша Чарльз Эванс Хьюз мынадай ұсыныстарды жасады: жоғары тоннаждағы линкор соғыс кемелерін жасауды тоқтата тұру; ескі соғыс кемелерін жою; ұлы держава елдер арас-ғы соғыс теңіз кемелерінің ара қатынасын реттеу. 3-ден Вашингтон конф-да АҚШ, Анг, Жапония ж/е Фр “4 елдік келісімге” (АҚШ, Жап,Англия ж/е Фр) қол қойылды. Бұл келісімге Тынық мұхит аралдарын пайдалану құқықтарын реттеу сөз болды. В-В келісімдер жүйесі империалистік елдер арас-ғы қайшылықтарды жоя алмады. КСРО үкіметінің сыртқы саясатының қалыптасып нығая түсуіне байланысты АҚШ көп жылдар бойына өзінің билеу саясатын еркін жүргізе алған жоқ. В-В жүйесі ұлы держава елдерінің арасындағы қайшылықтар ІІ джс әкелді. Конф-ң негізгі шешімі АТРдың саяси тепе теңдігінің қалпына келтірілуі. ХҚ вашингтондық жүйесі қалыптасты. Ол Версаль конф/ның жалғасы болды деп айтуға болады. Ол Версаль жүйесіне қарағанда тұрақты болды.
І д.ж.с кейінгі әлемді қайта реттеу мақсатында жүргізілген В-В жүйесінің тарихта алатын орны ерекше. Соғыстың аяқталуы халықаралық дипломатия және саясатта жаңа жолдың басталуына түрткі болды. Соғыста жеңгендер мен жеңілгендер арасында дипломатиялық шиеленістер мен қайшылықтар төңірегінде саяси ойын басталды. Соғыста жеңген елдер В-В жүйесі бойынша халықаралық қатынасын бекіте түсуге қадам жасады. Бұл жүйе 20-жылдардағы халықаралық қатынастардың тұрақты, байсалды түрде дамуын қамтамасыз етті; халықтардың өзін өзі билеу құқын заңдандырды; бірқатар халықтардың тәуелсіздігі мен егемендігі мойындалды; халықаралық қауіпсіздік пен бейбітшілікті сақтауға қызмет ететін ұйым – Ұлттар лигасы құрылды; алғаш рет қарулануға шек қойылды. Алайда, Версаль-Вашингтон жүйесі ұзаққа барған жоқ. Өйткені Ід.ж.с ауыртпалығы тұтастай жеңілген елдердін мойнына түсті. Бұл елдерде соғысты бастаған билеуші топтардың өкіметтен кеткені, Германия мен Австрияның демократиялық республикаларға айналғаны ескерілмеді. Германия орасан зор репарациялар төлеуге тиісті болды. Неміс халқында ұлттық қорлану сезімі туды. Кеңестік Ресей бұл жүйеден мүлде тысқыры қалды. Әрине, Антанта Ресейді Үштік Одақпен сепараттық бітім жасағаны үшін Париж конферециясына шақырған жоқ. Алайда азмат соғысында жеңіп шығып, әбден орныққан кеңес үкіметі өзінің 1918-1922 жылдардағы халықаралық қатынастардан оқшау қалғаны үшін Антанта елдерін, В-В жүйесін ұнатпады. Кеңестік Ресей Германиямен жақындаса бастады. Сонымен қатар, ВВ жүйесінің негіздерін құраған Бейбіт конференциялар басталарда Германия және оның одақтастарымен бейбіт бітім шарттарына тез қол қойылады деп күтілген болатын. Үш басты елдің делегацияларын олардың басшылары – АҚШ президенті В. Вильсонның, Англияның премьер министрі Д. Ллойд Джордж бен Францияның Ж. Клемансоның бастап келуі бұл үміттің ақталатындығына сенімді күшейте түскендей болды. Олар бір бірімен тікелей, ешқандай бөгде тұлғалардың араласуынсыз барлық маңызды мәселелер жөнінде келісімге келетіндей болып көрінді. Бірақ ұзамай негізгі қарма қайшылықтар тура осы «үлкен үштіктің» ішінде жатқандығы белгілі болды. Бұл қайшылықтардың шын себептері басты елдердің әрқайсысының тек бұл конференцияларға емес, жалпы халықаралық саясатта көшбасшылыққа ұмтылысында жатқан еді. Осылайша барлық елдер өз елдеріне барынша пайдалы жағдайларды қамтамасыз етуге тырысты. Бұл өз кезегінде, бастапқы кезде мазасыздық туғызып, әртүрлі түсінбеушіліктердің нығаюына себеп болды. Шындап келгенде, В В жүйесі орындалмайтын арман, ол оның іс жүзіндегі әсерлілігі өте төмен болып шықты.
