Ж. Аймауытовтың « Ақбілек » романындағы кейіпкерлердің өмір үшін күресін талдап жазыңыз.

Халық тағдырын толғанған жазушының қолына қалам алып, өзі ғұмыр кешкен заманның ақ-қарасын парықтауға арналған шығармасы – «Ақбілек» романы. Автор романдағы кейіпкерлердің өмір үшін күресін қалай аша білген?

«Ақбілек» романында самсаған кейіпкелер, шытырман оқиғалар көп емес. Әрбір кейіпкер естен кетпестей етіліп, сомдалған. Бұған дәлел, жазушының әр кейіпкердің сырты мен ішін бірлестіре айқындауында. Тіпті, бір көрініп жоқ болатын Іскендір диуана сынды кейіпкердің өзі есіңнен кетпестей сақталып қалады емес пе?

Романда әр кейіпкерлер орынды сомдалып, қызықтыра түседі. Шығармадағы кейіпкерлердің өмір үшін күресі әр түрлі іс-әрекеттің даму кезінде айқындалады.Роман Ақбілектей тағдырына налыған қызды өмір қиындығымен шыңдап, барлық кейіпкерлерін қайтпас мінезді етіп тәрбиелейді.Оқиға желісінде Ақбілек өмір үшін күресте сан түрлі жолдардан өтеді.Әсіресе, ақтардың қолына түсіп, одан қала берсе, айдалада жалғыз қалғандағы Ақбілектің жанталасы – өмір үшін күресі.Еліне оралып, ұятқа төзіп, өз үйінде жетімдей жаутаңдап ғұмыр кешсе де, алдағы күннен үмітін үзбейді.Ақбілектің үмітін үзбеуі жаңа өмірге деген сенімінен туған еді. Ақбілектің көрген қорлығы, қиындығы, жеңісі қазақ қыздарына сабақ боларлықтай.

Романдағы келесі бір кейіпкер «елден таңдап алған Ақбілеген аялауға» жігерсіздігі жетіспеген Бекболат еді.Бекболат сияқты бүгінгі таңда да кейбір ер- азаматтарымызда жігерсіздік бой көрсетіп жатады.

Автор романда офицердің ішкі монологін неге береді?Ол да өмір үшін күресіп жүрген кейіпкер емес пе?.. «...Әйтеуір қазақ өз алдына ие болып жатқан жоқ, ендеше орысқа бағынуы керек...»,- деп отаршылдықты көксеген, империялық саясаттың құлына айналған адамның жан сыры өзінен күштіге бағынышты жан сырын көрсетеді. Жазушы офицер арқылы қоғамдағы тартыстың бет-пердесін айқын аша білген деп ойлаймын.

Қорыта келе, «Ақбілек» романы қысқа мерзімде жазылса да, уақыт шындықтарын, кейіпкерлердің орны мен іс-әрекеттерін, бейнелі де бедерлі жеткізе білді. Шығармадағы кейіпкерлердің өмір үшін күресі арқылы, өмір ағысындағы әрбір толқынға төтеп беруге сабақ боларлықтай туынды екені хақ.Әр адам баласының ғұмырында кездесетін сан қилы соқпақтар адам баласын өзі қалаған жағына апара бермейді.Сондықтан да, өз өміріміз үшін күрес жолында табандылық танытайық.

ЭССЕ

С.Сейфулиннің «Сыр сандық» ө леңіндегі нағыз досқа тән қасиеттерге өз көзқарасыңызды танытып, сыни талдау жасаңыз

Қазақ әдебиетінде өзінің сыршыл өлеңдерімен артына өшпес із қалдырған ақындардың бірегейі - Сәкен Сейфуллин. Оның лирикалық шығармалары оқырман қауымды адалдыққа, нәзіктікке жетелейді. Сондай өлеңдерінің бірі - «Сыр сандық» өлеңі. Ендеше, ақын нағыз досқа қандай қасиеттер тән деп есептейді?

Ақын өлеңде адал достық пен амал достықтың ара жігін ажыратып, тілге тиек етеді. «Шырқ айналар шіркін тауық, Жемің болса қолыңда, - деп, уақытша достарды тауыққа теңеп, қолында жемің болса ғана сенің қасыңда болатынын, ал, жем таусылса жалт беріп жоқ болатынын айтады. Мұндай алдамшы достар қазіргі уақытта да кездеседі. Атқарған қызметің, лауазымың жоғары болса немесе қолыңда қомақты қаржың болса, амал достардың сені айналшықтайтыны анық.

«Әр адамның ішкі сыры, Берік қойма сақталған»,- дей келе, нағыз достарды берік қоймаға теңейді. Менің ойымша, олар бір-біріне айтылған сырларын өз іштерінде ғана сақтайды. Құпияны сақтай білу әр адамның қолынан келе бермейді. Ендеше, ақын адалдық пен арамдық, мансап пен ар-ұждан, достық пен қастықтың ара жігін аша жазып, адам үшін құнды байлық – достықты жан-жақты дәріптеп жырлайды. Мұндай адал достар қазіргі таңда санаулы. Себебі, басыңа іс түскенде иық тірейтін, арқа сүйейтін досың болса, өмірде кездесетін қиыншылықтарға бірге төтеп беріп, небір белестерді бағындыра аласың. «Нағыз достар –Шыққанбық дос, шыңға талай, Талай сырды ойланып...» деген тармақтарын сөзіме дәлел ретінде айта аламын.

Қазіргі қоғамда адал дос пен арам досты ажырата білу қажет. Өзгеге мін таға бермей, өз бойыңда нағыз досқа тән қасиеттерді қалыптастыра білу - ізгі қасиет. Нағыз досқа тән қасиеттер деп адалдықты, құрметті, сыйластықты айтар едім. Қазақ халқының болмысында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан рухани өсиет бар. Ол - достыққа беріктік, адалдық.

Қорыта келгенде, С.Сейфуллин «Сыр сандық» өлеңі арқылы бізге достықты дәріптеп, оны бағалауды үлгі етті. Ендеше, досымызға адал болып, достығымызды сақтай білейік!

ЭССЕ

І. Жансүгіров «Құ лагер» поэмасындағы «Бай-бай,Құлагерім!» жоқтауындағы ақын өміріндегі Құлагердің орнын білдіретін өлең жолдарын талдап жазыңыз.

Қазақ әдебиетіндегі шоқтығы биік ақындардың бірі де, бірегейі Ілияс Жансүгіров. Ақынның өнер тақырыбында қалам тартқан шығармаларының бірі - «Құлагер» поэмасы Ақан серінің өміріне арналады. Ақан серінің «Бай-бай,Құлагерім!» - деп жоқтау айтатындай, сері өміріндегі Құлагердің орны қандай еді? Құлагер – Ақан үшін жан досы, сырласы, мұңдасы, жан серігі еді.

Серінің атын асқақтатқан ең әуелі жомарт табиғат тарту еткен сан қырлы талант болса, екіншісі – Ақан есімімен қатар аталатын атақты пырағы – Құлагер еді. Ол астындағы атын бейне бір туған баласындай өбектейді. Аламан бәйгенің алдын бермей, даңқы бүкіл Арқаға тараған Құлагер Сағынайдың асында қастандықпен өлтірілгені білеміз. Осы бір қарабет қастандық ақынның жүрегін жаралайды. Құлагердің басын құшақтап: «Құлагер – әкең тұлпар, шешең сұңқар...» - деп жоқтау айтады.

Өлеңдегі: «Құлагер жаз жайладым, күз жайладым, Тұсына қызды ауылдың көп байладым», - деген жолдарынан Құлагердің Ақанның жастық шағының да куәсі болғандығын аңғарамыз. Ақан сері Құлагерді «Суалдың, сорлы иеңнің бұлағы едің...» деген көңілінің бәйтерегіне теңеген тұсы оқырманның сай сүйегін сырқыратады. Ақанның өкінішінде шек жоқ. Бұл жоқтаудан Құлагердің сері өміріндегі орнына ғана емес, ақынның жылқы малына деген ерекше құрметінің куәсі боламыз.

«...Тірегі көңілімнің бәйтерегім, Бұл жерге қалайынша құлап едің?!» - деген жолдарды оқып отырғанда, Ақан серінің жанына жара салған күйзелісті басып тығырыққа тірелген ауыр да, азапты сәттердің шыны мен сырына қаныға түсеміз.«Құлагер» поэмасы бір ғана жүйрік тұлпарға арналмаған. Мұндай әділетсіздікке деген Ақан сері жан ашуы жатыр. Заманның ащы шындығын ашып, кеудесіне нан піскен озбырлар да бүгінгі өмірде кездеседі. Адам баласына айтатын жоқтауды Құлагерге айтқызған тағдырдың қаталдығы ма, әлде адамзат атаулының зұлымдығының шексіздігі ме? Менің ойымша, жер бетіндегі адамдардың пендешілік қылықтарынан деп ойлаймын.

Қорыта келгенде, бұл оқиғаға қанық әрбір адам алты алаштың арқалы азаматы, өз заманынында әділетсіздіктің құрбаны болып, рухани дағдарысқа ұшырағанына қапаланамыз.«Қолда бар алтынның қадірі жоқ»,- демекші асыл арысты азаматтарымызды қадірлей білейік!

ЭССЕ

І.Жансүгіровтің «Құ лагер» поэмасындағы Сағынай асы мен М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы Бөжей асының ұқсастықтары мен ерекшеліктерін салыстырып жазыңыз.

Қазақ халқындағы ерекше дәстүрдің бірі – ас беру. Ас беру –өлім-жітімде жасалатын еске алу рәсімі.Көркем шығармаларды парақтап отырсақ, үлкен ас беру дәстүріне куә боламыз.

Халық тарихында аңыз болып жатталған астың ірісі – «Құлагер поэмасындағы» Сағынайдың асы мен «Абай жолындағы» Бөжейдің асы.Бұл екі астың бір- бірімен ұқсастығы бар ма? Сонымен қатар, ерекшелігі неде?

Екі астың өту уақыты шамалас, себебі Сағынайдың асына қатысқан Ақан мен Бөжейдің асын өткізуге көмек берген Абай екеуінің өмір сүру кезеңдері бір кезеңге дөп келеді.Сондықтан да, екі астың бірі- біріне ұқсастықтары басымырақ деп ойлаймын.

Біріншіден, екі шығармада да ас беріліп өткеннен кейін де елдің әңгімесі әлі тарқамағанын, бұрын-соңды мұндай ас болмағандығы көпке дейін ел ішінде айтылып жүрсе керек. Абай жолында: «Тобықты ортасы осы жылдарда туған баласының жасын Бөжейдің асымен санайтын болады»- десе, «Құлагерде»: «Жетісу осында кеп құйып жатыр, Арқаға аунап шөкті Қаратауы» деп жырлайды. Бұл мысалдардан, екі ас иесіне деген халық құрметімен қатар, екі астың ұқсастығын аңғару қиын емес.

Екіншіден, екі асқа да он- он бес күн бұрын үйлер тігіліп, алдын ала дайындық жұмыстары жүргізіледі.Сағынайдың асына күллі Арқаның игі- жақсылары жиналса, Бөжейдің асына да Тобықты мен көрші рулас ауылдардың игілері жиналады.Шығармадағы екі астың ерекше ұқсастығы жүйріктерін баптап қосқан аламан бәйге еді. Бөжейдің асындағы: «Бір кезде Ербол шабатын аттардың санын айтып келді.Жиыны Байдалы санатқанда жүз елу ат болыпты.» - деген жолдардан үлкен бәйгенің болатыны айтылады.Ал, Сағынайдың асында: «Әйтеуір әудем жерге шаба алатын, Бұл астан қалдырған жоқ қазақ атын...» дейді. Екі астың ерекшеліктерін саралайтын болсақ, басты ерекшелік Сағынайдың асындағы бәйге трагедиямен аяқталады.Бәрімізге белгілі, сері Ақанымыздың бәйгеге қосқан Құлагері жау қолынан мерт болады.

Қорытындылай келе, Сағынайдың асы мен Бөжейдің асының ұқсастық жақтары көп деп ойлаймын. Ас берілген екі адам да, екі рулы елдің сыйлыадамдары болғандықтан, үлкен ас беруге тән жөн-жоралғылардың барлығы дерлік жасалған. Сондықтан да, неше ғасыр өтсе де, берілген екі ас ел есінде жатталып, небір көркем туындылардың жазылуына себепкер болды.

ЭССЕ

М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» драмасындағы сөз бен мінез (характер – адамның ішкі сипаты) жасаудағы шеберлігін дәлелдер арқылы талдап жазыңыз

«Еңлік-Кебек» драмасында кейіпкерлер бойындағы сөз бен мінез шеберлігі айқын берілген. Айшықты мінез бен орамды сөздер арқылы кейіпкерлерді әсерлендіре түседі. Мұнда кейіпкерлердің адалдығын, сертке беріктігін, сөз қолданысы мен мінез үйлесімділігін ашып көрсетеді.

Осы драмада өз бақытын табудың жолын іздеген екі кейіпкер де бірін-бірі сырттай естіген, әрқайсысы өзіне лайық тек сол болар деген ойға пайымдаумен көрерменді қызықтырады. Автор неге Еңлікті тек батырға лайық жар етіп суреттейді? Еңлікті сөзі ұтымды, ақылды, басынан сөз асырмайтын ер мінезді қызға тек өзіндей батыр ғана тең екенін көрсеткісі келеді.

Драма кейіпкерлерінің махаббат үшін күресін ішкі жан әлемінің тілдесуінен көреміз.Оны Кебектің Абызға айтқан мына сөздері: «...Жарқыраған күн де дос. Тұнжыраған түн де дос. Бәріне де жаным шат! Сауық құрам – ән сүйем, саят құрам – аң сүйем, жалын ұрам – жар сүйем...», - деген сөздері жалынды махаббатқа бөленген, ыстық сезімін көрсетеді.Екеуі жартас басында Кебектің аңшылық құрып жүргендегі кездесуінде іштей ұғынысады. Автор осы жерде неге Еңлікке сөз бастатып, үйіне қонаққа шақыртады? Ондағысы екі жастың көңілін жарастыру. «...Анық Кебек сен болсаң, өзім де айтар жайым бар. Жүр Батыр!...Аз сөзіме көңіл бөл. Көрінгенге көз сүзген әлдеқандай деме, Кебек...», - деген сөздерді арқылы қыздың бас қайғысын бөлісетін, үлкен сеніммен нағыз арқа сүйер адал жанды тапқандықтан айтқанын білеміз. Кездесе жүріп, екі елдің рұқсат бермейтінін біліп, қашуға бел буады. Сондағы Кебектің монологі: «...Жазығым жар сүйгенім болса, бердім барды Еңлігімнің жолында...», - деуі арқылы белді бекем буғаны белгілі. Еңлік сахнада көрінгенде Кебектің «Келші жаным, күпті қылмай, сертіңменен келдің бе?»,- дегеніне Еңліктің «Келдім, батыр, бар тілегім жолыңда...», - деген сөздермен жауап қатуынан махаббаттың жолында үлкен құрбандықпен табысқан екі жасты көз алдымызға әкеледі.

Драма кейіпкерлерінің өн бойы, сөйлеу тілі – әдеби көркем тілге, бейнелеу әдісіне, қиял қанатын қияға сермер шеберліктің ерекше бітімін танытқан. Артында қалып бара жатқан ата-анасын қимастықпен қоштасуы өлең жолдарымен айтылады.

Қорыта келгенде, «Еңлік-Кебек» драмасы бірін-бірі сүйген екі жастың сертке берік, қайсар мінездері мен өмір үшін арпалысын көрсетеді. Көрерменге үміт пен ізгілік таратады. Екеуінің адалдығы мен шынайылығы кейінгі ұрпаққа үлгі деп ойлаймын.

ЭССЕ

М.О.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» драмасындағы ғашықтардың жан түршігерлік өліміне әкелген билер шешіміне көзқарасыңыз қандай?

Ұлы жазушы М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» драмасы- XVIII ғасырдағы қазақ еліндегі әлеуметтік-қоғамдық мәселелерді көтерген құнды туынды. «Енлік-Кебек» екі жастың махаббатын жыр еткен шығарма ретінде көпшілікке таныс.Ұзақ уақыт бойында қазақ қоғамының тәртіп жүйесінің реттеушісі болып саналған билер шешімі аталмыш драмада қаншалықты әділетті шешілген? Бұл өзекті мәселе болғандықтан, жан-жақты талдауды қажет етеді. Мен осы сауалға өз көзқарасымды білдіргім келеді.

Ата-бабаларымыз өмір кешкен, драмадағы оқиға желісі баяндалған XVIII ғасырда жұрт салт-дәстүрді, әдет-ғұрыпты «Заң» ретінде қабылдап, ата-баба сөзінен аттап өтпеген. «Ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен» билер кесімімен бітімін тапқан. Билер, ең алдымен, даугер мен құныкерді өзара бітістіріп, даудың артын үлкен жанжалға айналдырмаудың жолын қарастырып, ойластырған. Ханға да, қараға да бұра тартпай, оларды би кесіміне бас идіре білген.

Менің пайымдауымша, драмадағы билердің «жан түршігерлік» шешіміне ықпал еткен екі келелі мәселе бар. Біріншісі, сан жылдар шешімін таппаған қазақтың екі руының арасында өршіккен жер дауы деп ойлаймын. Оған бірқатар дәлелдерді келтірсем. «Шыңғыстың бұрынғы иесі матай болады. Сол матайды Кеңгірбай тұсында тобықты ру басылары алғаш ірге тепкен жерінен тайдырмақ болады. Бұның арты шабуылға ұласады. «Еңлік-Кебек» оқиғасы дәл осы алғашқы талас-тартыстың кезін көрсетуші еді»,-деп М.Әуезовтің өзі түсініктеме береді. Екіншісі, осы жер дауының салдарынан ағайындас рулар тартыс-таласқа түсіп, «жесір дауын» сыныққа сылтау ретінде тілдеріне тиек етіп,жауласуға, тіптен қан төгісуден таймағандығы.Оған дәлел ретінде, «Не Кебек пен қызды шығарып бер! Болмаса қолым дайын тұр, тура тұрысатын жеріңді айт» деген Көбейдің сөзін айта аламын. Елінің іргесі сөгілмес үшін билер осындай шешімге келді деген ойдамын. «Тағы да тебінгіден тер, қабырғадан қан жаудырам ба?» деп, қабырғасы қайысқан Кеңгірбай бидің сөзін де дәлел ретінде айта аламын.

Сонымен қоса, менің ұлтымда салт-дәстүр, ата-баба сөзі, шешімі-мәдениеттің маңызды бөлшегі болып саналған. Яғни, қазақ халқын өзге ұлттардан даралаушы ерекшелігі деп түсінемін. Драмадағы екі жасқа қатысты шығарған билер үкімі, шешімі дұрыс деп ойлаймын. Неге, біріншіден, бабалар ізін салған дала заңына бағыну қоғамдық тәртіптің, ұлттық бітім-болмысты сақтаған болсақ, ол-ел бірлігіне әкелген. Екіншіден, сол кездегі рулар арасындағы таласты шешудің дара жолы болған.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтар болсам,билердің бұл шешімінің басты мақсаты ұлттық рухани құндылығымызды, ел тыныштығын сақтау болды. Осындай келелі шешімдердің арқасында еліміз «Мәңгілік елге» айналмақ деген ойдамын.

ЭССЕ