Лекция. Саяси психология және саясаттану психологиясы

1.Саясаттану психологиясы

2.Саясат әрекет ретінде

Саясаттың психологиясы – отандық кеңістік қоғамтанудың дәуірінде жеткілікті жасанды құрастырылған, зерттеулердің бағыты, және де саясаттанумен әлеуметтік психологияның тоғысында туындаған бағыт. Алғашында, батыс дәстүрінің әсерінен және отандық саяси ғылымның дамуының нәтижесінде «саясаттың психологиясы» әлеуметтік психологияның салыстырма автономды өрімі ретінде дамыды. Бірақ, уақыт өте келе, біртіндеп, ол ерекше, жеткілікті тәуелсіз ғылыми бағыттың дәрежесі – саясаттанудың шегіндегі саяси-психологиялық анализдің бір өрімі бола бастады.
Бүгінгі күнде саясаттың психологиясы көбінде оның пән аралық шығу тегімен байланысты маргиналды дәрежесін сақтап келеді. Бір жағынан ең әуелі, әлеуметтік-психологиялық ғылымның «саяси кеңістігі» арнасында жүзеге асырылатын эмпирикалық зерттеулердің ағыны жалғасып келеді. Ал басқа жағынан, саясаттану жүйесінде «саясаттың психологиясы» өздігінен анықтамасының, тек эмпирикалық-тәсілдік емес, сонымен қатар, мүмкіндігінше теориялық-методологиялық ізденісі болып жатыр.
Саясаттың психологиясының онтологиялық шығу тектері, әрине, саяси психологиясымен байланысты болды. Олар, алдымен, жалпы зерттеу объектісі саясаттың психологиялық объектілерін, басқа методологиялық тұрғыдан қамтыды. Кейде дәл осы, дамыған батыс ғылымынан еріксіз зерттеу құралының ие болуымен қатар, ұғымдардың белгілі ретсіздігіне әкелді: «саяси психологиясы» және «саясаттың психологиясы» осы күнге дейін ажыратылмайды, және, кейде синонимдер сияқты қолданылады.
«Саясаттың психологиясы» ақыр соңында, зерттеуіне арнайы пән – «саяси психология» қажет ететіндей саясаттының субъектісінде ешбір, «саяси психика» жоқ. Саясаттың психологиясының жақтастары осындай методология, еркін немесе еріксіз, өзінде психологизаторлық дәстүрлердің дәстүрлі кемшіліктерін арқалап келеді. Көбінде, саясатты жеке дәрежесіннен методология айырып, ол айқын емес оңдағы психологиялық жетелейді, және батыс ғылымындағы саясатқа деген көзқарастың даму тарихы көрсеткендей, саясаттанудың ғылым ретінде біртіндеп шегерілуінің соңына жетуіне және оның «саяси психологиясы» біртіндеп ауыстырылуын мақсат етеді. Соңғысында қарағанда, «саясаттың психологиясы» өз пәнін қоғамның саяси өмірі сияқты өте күрделі, құбылысты зерттейтін бірігей және бүтін ғылым-саясаттанудың ішінде бөліп көрсетуге тырысты. Басты объект саясатқа және жоғары қатарлы ғылыми пән ретінде саясаттануға бағынған «саясаттың психологиясы» саясатқа тікелей әсер ететін алғашқы кезегіндегі экономикалық және әлеуметтік сәттерге психологиялық факторлардың өнімділігінің, қайталануының қатынасының байланыстылығын және орындылығын мойындап абсолютизацияға ұмтылған жоқ. Мұндай, негізінде психологиялық саяси жол «саясаттың психологиясының» негізгі сонымен қатар оны «саяси психологиядан» гносеологиялық бөлетін су айрық болды.
«Саясаттың психологиясы» осындай түсініктемеде, алғашқы кезекте, қосымша пән ретінде және бір сәтте жүйелі ұйымдастырылған саясаттану шегіндегі спецификалық анализ тәсілі болып қарастырылады. Осындай – жүйелі саясаттанудың құрамы және құрылымды бөліктері саясатпен мета-проблема ретінде, осы мета-проблеманы шешуге кейбір, дәстүрлі қалыптасып, өмір сүретін ғылыми пәндер және білім тану тәсілдерінің көпшілігіне, соңын ішінде нақты және жекелеріне қатысты салаларының қосылуы нәтижесінде мұндай пәнаралық, синтетикалық ғылымды «ұйымдастыратындай» саясатпен конституцияландырылды деген оймен негізделді. Осындай түсініктеме марксистік ғылымдағы – «саясаттың политикасы» қоғамдық ғылымдардың жалпы алаңындағы жеке «бөліс орны» ретінде өмір сүруіне құқықтың бар болуынын немесе болмау жайлы өткір пікір таластарды жоққа шығарады.

Саясаттанудың шегіндегі белгілі орынға ие болып, дәл сол уақытта, «саясаттың психологиясы» әлеуметтік психологиялық ғылымның өрімдерінің бірі болып табылды. Егер әлеуметтік психология негізінде адамдардың қоғамдағы әрекеттің жалпы заңдарын және механизмдерін зерттесе, онда «саясаттың психологиясы» адамдардың тек қана саяси әрекеттінің заңдылықтарымен механизмдері мен байланысты болып көрінгендей, әлеуметтік психологияның сол бөлігінің сұрақтарымен айналуға тырысты. Егер, әлеуметтік психология негізгі функциясы әлеуметтік әрекетін ең жалпы тәуелділіктерінің жалпыланған теоретикалық «текті ғылым» расын атқарса, онда «саясаттың психологиясы» нақты-тәжірибелік, әлеуметтік және саяси үрдістермен құбылыстар саласына жалпыланған білімді қолдануға шақырылған, жеке, «текті ғылымның» «түрлі» бұтағы ретінде. болды.
ХХ ғ. 80-і-жылдары «саясаттың психологиясы» негізгі басты үш теориялық негіздемеге ие болған. Бірінші негіздеме саяси психологиясымен байланысты болды және, отандық дыбыстауда, адами фактордың саяси өмірдегі рөліне қатысты, марксистік ойдың негізгі ережелеріне қатыстырылды. Тарихтың материалдық түсінігі шегінде, тек қана бақылап қарау түрінде немесе объект түрінде ғана емес, ал адами сезімдік әрекет, тәжірибе, ретінде, өзіне маңызды субъективті компонентті кіргізеді. Әрекет, бізге белгілі болғандай, субъектісіз елестетілмейді. Саясаттың адами әрекеттін ерекше түрі ретінде адамдар жеке индивидтер, ретінде, солайша ерекше спецификалық әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерге әлеуметтік-ұйымдастырылған адами әр түрлі қоғамдастырықтар сияқты адами әрекет субъектісі – адамдар болып табылады. Негізінен, толыққанды ережелерге сүйеніп, «саясаттың психологиясы» оларды Батыста бұрыннан белгілі және дамыған өз-өзін ұстау амалмен қоса алмады. Ал бұндай қосылыста барлық методологиялық сұрақтармен елестейтін қайшылықтарды алып тастайтын саясаттың әрекет ретіндегі түсінігі қалыптасады.
«Саясаттың психологиясының» екінші негізі болып әлеуметтанумен әлеуметтік психология табылды. Олар «саясаттың психологиясына» негізгі методологиялық зерттеу тәсілдері мен нақты-ғылыми аналитикалық амалдар методологиясын, саяси психологиялық және әлеуметтік саяси үрдістерге қатысын шығарды.
«Саясаттың психологиясының» үшінші негізі болып айнымастан тарихи материаллизмде қалыптасқан марксистік саяси ғылым табылды. Бірақ, көптеген ішкі дағдарысты іштен өткізіп, 80-ші жылдары, ал монополизмге тартыныстарынан алыс болып, негізінен, өзінше идеологиялық «шатыр» ретінде қызмет атқарды. «Саясаттың психологиясының» зерттеу күштерінің анықтаудан басқа сол кездегі отандық саясаттану негізінде оған өзінің, арнайы зерттеу пәнін кешенді, көп өлшемді саты зерттеу және табу шегінде жеткілікті өз-өзін анықтау мүмкіндіктерін берді. «Саясаттың психологиясының» негізі болып сол кездің өзінде, жасырын түрде болса да әрекетті амал-тәсілі қалыптасқан. Саясаттың әрекеттік түсінуінің толық емес зерттелуіне қарамастан, осы амал-тәсілдің бастамалары бірігей қару негізінде саясаттында «адамдардың ереше әрекеті деп алып» оған қатысатын адамдардың психологиясында біріктіруге мүмкіндік берді. Осындай амал, тіпті бастамалық түрде де саяси-психологиялық анализ үшін тірек топтамаларының қатарын бөлуге мүмкіндік берді. Бұл адамдардың саясатқа қатысуының себептері және саяси әрекеттін оның субъектісі көзқарасынан мағыналы құрамы және бұл, осындай әрекетпен қанағаттандырылатын қажеттіліктер. Бұл, әрине, мақсаттар, құндылықтар, талаптар және үлгілер, осылардың арқасында жеке кісі немесе топ кейбір саяси бүтіннің бөлігіне айналады, онымен өзін сәйкестендіреді.
Арнайы әдістемелік талдау саясаттың психологиясында болған, саясаттың әрекеттік түсінуінің бастапқы түрлеріне батыс саяси психологиясында қабылданған, өз-өзін ұстау амалына қайшы келмейтінін көрсетеді. Одан әрі, саясатқа қосымша ретінде дәл осы жеткілікті қаралған әрекетті амал осы бағыттарды қосып, терминологиялық айырмашылықтарды аз мағыналы «шықпақтас ойынына» айналдырады. Берілген кесіндідегі өз-өзін ұстау амалының орталық мәселесі болып, саяси тәртіпті қолдайтын және басқаратын, трансформацияларды қамтамасыз ететін, субъективті механизмдердін мәселесі табылады. Дәл сонда осындай түсініктеме ұстамдылық амалынын басты топтамаларына айналатыны – саяси әлеуметтану үрдісінде субъектімен сіңірілетін, саяси санамен саяси мәдениеттің топтамалары, және осындай эмоциялар, сезімдер және көңілді күйлері олардың негізінен жеке емес, көбіне жалпы, әлеуметтік – түрлік мағынасындағы сыртқы жағдайлардан туындайтын психикалық орын ауыстыратындары. Олар, осы категориялар, саясаттын психологиясына да орталық болады.
«Тарих» емес, тек адам ғана, шынымен тірі адам – міне осы бұның барлығын жасайды, барлығына ие және барлығы үшін күреседі. «Тарих» адамды өзін мақсаттарына жету үшін қолданатын кейбір ереше тұлға емес. Тарих – өз мақсаттарын көздейтін адамнын әрекеті ғана. Осы келтірілген авторларға түрліше қарауға болады, бірақ оларға логикада және келтірілетін анализдің сенімділігіне қарсы қояр айғақ таба алмаймыз.
Осыдан, саясаттың шекті ұстамдылықты «бихевиористік» түсінігі шығады – ол адам әрекетін және іске асыратын адами әрекетін белгілі саласы. Әрекет субъектісіз елестетілмейді. Субъект болса мотивациялық факторларсыз, яғни осы өзінің әрекеттілігінің психологиялық құрамдасынан әрекет ете алмайды.
Өз кезінде Г. В. Плеханов былай жазған: «Алдын ала болмаған және артынан сананын белгілі жағдайы ізінен жүрмейтіндей ешбір тарихи факт жоқ. Осыдан – қоғамдық психологиянын зор маңыздылығы онымен құқық тарихында және саяси мекемелерде санасу қажет». Оның шын немесе шын емес болғанын – осындай сенімді орынмен санаспау қиын. Осыдан басқа, осындай пікірлерді, қарсы шығатын мысалдарды келтіру қиын-әрине, егер, адамның өзінің маңайындағы болып жатқанға әсер ету қабілетіне сенімсіздік көрсетпесе.
Өткенді қайта қалпына келтіріп және жалпылағанда, тарихта саясатты зерттеуде үш психологияның рөліне үш негізгі амал болған, деп есептеуге болады. Біріншіден, максималистік позиция. Ол әртүрлі уақытта көнілді, бірақ ғылыми әдебиеттегі ең жарқын мысал-бір мағыналы пікірдегі, ХХ-ғасырдың екінші жартысында профессор А. Энционидін еңбектері. Өйткені, А. Энциони саясатты адамдар «жасайды» деп санағандықтан, онда психологиянын саясатты зерттеуде және әсер етуінде мүмкіндіктері «шексіз». Бұл психологтардың өздері кейде қорқатын супер-психологизаторлық амалы. Әйтседе, психо және социодраманың классигі Дж.Морено бір кезде асығыспен айтқан, яғни уақыт өтуімен, бір кезде келесі ғасырда «Ақ үйдегі жоғары ментор» болып (АҚШ президенті) «адам психологиясын жақсы білетін дәрігер немесе психолог» болу қажет, бірақ оған әлі алыс.
Екіншіден, минималистер көзқарасы оның жақтастары, олар аз емес, керісінше бірінші орынға қазыр да бұрын басқа объективті факторларды қоюда әлеуметтік, экономикалық және басқада, психологиялық факторларға ешқандай мән бермей, бірақ бұл да көзқарас саяси тарихта өзінің әлсіздігін көрсетті. Оның ең көп жеткен нәтижесі – бұл барлық саяси сұрақтартарды «күш тұғырынан» шешуге ұмтылысы, тек объективтік күш аргументтерімен «бұлшықты өсіруді» қолдану. Бірақ көп жағдайларда бұл өте нашар саясат болды. Психологтардың реттеу әрекетіне қажет жағдайлар туындады. Бұл, әрине «минималистердің» көзқарастарын жоққа шығарғанымен олардың қатарын азайтқан жоқ.
Үшіншіден, компромиссті, синтетикалық амал болған, қазыр бар және де дамып келеді. Оның жақтастары, психологияның күрделі рөлін және түсінгенімен, бірақ психологиянын тек саясатқа әсер ететін көп факторлардың жалпы тобындағы дауыстардың бірі екенін түсінді. Саясат өзімен қоғамдық өмірдің өте күрделі феноменін түсіндіреді, яғни әрекетінің кез келген түрінін аспектілерін түсіндіре алатын, ешбір бірігей ғылым жоқ және болмайды. Яғни, саяси-психологиялық модельдерді қоса, саясаттың күрделі модельдерін құрастыру қажет. Ақырында осы көзқарастан, саясат – алдымен белгілі мотивтерімен, мақсаттарымен және әрине, нәтижелерімен байқалатын адам әрекеті. Басты мотив және жетістікке жету жағдайында, осы әрекеттің нәтижесі болып әркелкі адам топтарымен жеке индивидтерінің қызығушылықтарының сәйкес болуы табылады. Осы нәтижелермен өз формалардын кез-келген саяси институттарда қол жеткізіп, саясат, ерекше әрекет ретінде, құрамы болып сыртын толтырып саяси процесстерін, белгілі нәтижелерге әкелді.
Сәйкесінше, саясаттың әрекет ретінде зерттелуіне негізгі екі әдіс туралы айтуға болады. Біріншіден, институционалдық әдіс туралы – оның саяси институттарға, яғни адамдардың белгілі әрекетінің нәтижелеріне айқын назар аударумен. Екіншіден, процессуалды әдіс туралы – оның саяси үрдістерге, яғни, осы әрекеттің үрдісінің өзіне де аз емес анық назар аударумен. Белгілі польша социологі Я. Щепаньский бойынша, саяси үрдістерді қоса, әлеуметтік үрдістер – «бұл әлеуметтік жүйелердегі, яғни қарым-қатынастардағы институттардадағы, топтардағы және басқа да әлеуметтік жүйелердің түрлеріндегі, бірігей өзгерістер қатары».
Бұл «адамдардың арасындағы өзара қатынас әрекеттерінің қатары, немесе адамдардың бір-бірімен немесе қоғамдылықтың құрамдық бөліктерінің арасындағы қатынастарды өзгертетін құбылыстар қатары, олар топтардың ұйымдастырылуында және құрылымында болады».