Лекция. Тұлғанын саяси психологиясы

1.Саяси қатысу: азаматтың ұстанымы

2.Саяси ұйым: көшбасшының пайда болуы

3.Саяси элитаның психологиясы

Саяси қатысу азаматтың ақырында, саяси қатысу-бұл «шығатын жер», шын әрекеттік салдар, саяси үрдістердің әлеуметтануының көрінісі және мағынасы. Егер саяси әлеуметтану үрдісінде негізінен жеке тұлғанын саяси жүйемен когнитивті және біраз, эмоционалды өзара әрекеттесуі өтсе, онда саяси қатысудың үрдістері (немесе қатыспаудың) жеке тұлғаның саяси әлеуметтануының пайдалылығын көрсетеді. Нақты қарастырғанда, саяси қатысу саяси жүйенің жеке тұлғаны «өзіне бағындара алуы»іске астыма, әлде онда жеке қызуғышылықтармен байланысты кейбір жеке бой бермеу ресурстарының қалғандығын көрсетеді.Саяси қатысу ретінде адамдардың саяси немесе басқа да билік (өзін-өзі бейлеу) әрекетінің ажырамас қасиеті түсіндіріледі, ол олардың қызығушылықтарының көрсету және жету құралдары рөлін атқарады. Саяси қатысу жеке тұлға немесе топ биліктік саяси үрдістерге қатысқанда болады, әсіресе шешім қабылдау және басқару, саяси сипатта жүретін үрдістерге. Осындағы ең дамыған саяси қоғамдастық болып мемлекеттік-ұйымдасқан қоғам болып табылады.
Авториторлық қоғамда халықтың бөлігі толығымен немесе бөлініп саясатқа қатысудан аластатылады. Мұнда «аз дағандардың билігі» шарықтайды, олар мүлдем осы билікпен бөлісуді ойламайды.
Тоталитарлық қоғам болса, халықтың өзінше формаларына мобилизациялық тартылуына ұмтылады, өте қызықты жағдай болып табылады. Ең алдымен, бұл топтық дәстүрлік билейтін режимді қолдаудың шаралары. Дәл сондықтан саяси қатысудың шын аз немесе наминалды мүмкіндігінде, тоталитаризмде қоғамның жалпы саясат тануының жалған бейнесі жасалады.Осы жағдайда, саяси қатысу тотарлитарлық режим жағынан халықтың әрекеті мен саяси санасының үстінен индоктринация және бақылаудың көбіне құрал рөлін ойнайды.
Демократиялық қоғамда саяси қатысу саяси әлеуметтену және тәрбие функцияларын атқарады. Егер тоталитарлық қоғамда саяси қарсылық, келіспеушілік, және тіпті билік органдарының саясатымен рұқсатынсыз келісу формаларының бәріне тыйым салынса, онда демократиялық қоғам қарсылықтың белгілі формаларына рұқсат береді. Олар азаматтардың саяси білімге үйренуі үшін құрал болады.
Бұл саяси қатысудың себептерінің мәселесіне байланысты. Өзі бойынша сырттан бақланатын саяси қатысу азаматтардың өздік ішкі белсенділігінін дәрежесі және осы қатысудағы олардың еркіндігі туралы ой қозғауға рұқсат бермейді. Бұны шынымен түсінуге тек саясаттағы азаматтардын қатысуынын ішкі психологиялық себептерін білуге мүмкіндік береді. Саяси үрдістің қатардағы қатысушыларының мативациялық сферасының көптеген зертеулерінің нәтижелеріне сәйкес, саяси қатусыдын себептерінін келесі әрине, бұл толық тізім емес. Шын өмірде түрлі нақты себептердің көпшілігі бар.
Төменде тек негізгі, ен таралғандарды келтірілген:
1) Саясаттың әрекет сферасы ретіне қызығу себебі және сымбаттылығы.Адамдардын белгілі түрі үшін саясат әрекет сферасы ретінде қызық. Сәйкесінше, олар онысы үшін ретінде жұмсау сфера тандайды.
2) Білімдік себептер: Саяси адамға әлемнің сипатын береді. Бұл қолайлы түсіндірмелі сызба, сонымен қатар бәріне тиесілі емес. Сәйкесінше, ол білімге құштар ойларды қызықтырады, әсіресе бала және жас өспірім жаста. Саяси білімдер оларға саясатта нашар бағытталған құрдастарынан артықшылық есе береді.
3) Адамдардын үстінен билік себебі,ең ежелгі, терен, және сондықтан нақты сөз байламдарды қажет ететін себебтін бірі.
4) Идеологиялық себебтер. Бұл адамнын өзінің құндылықтарының, оның идеялық тұғырларының саяси жүйенін иделогиялық құндылықтармен сәйкес келуде негізделетін тұрақты себептер.
5) Әлемді қайта құру себептері. Бұл қазіргі әлемнің идеалды еместігімен байланысты және оны жақартып қайта құруға деген ұмтылыспен байланысты өте күшті себептер. Бұл адамның өзінің құндылықтарынын, оның идеялық тұғырларынын саяси жүйенін идеологиялық құндылықтармен сәйкес келуде негізделетін тұрақты себептер.
6) Әлемді қайта құру себептері: бұл қазіргі жемнін идеалды еместігімен байланысты және оны жақартып қайта құруға деген ұмтылыспен байланысты өте күшті себептер ереже бойынша осы текті себептер саясатпен кәсіби айналысатын адамдарға тән. Оларға саясат әлемді өзгертудің құралы.
7) Дәстүрлі себептер: өте жиі адамдар саясатқа қатысатын себебі-олардын тұрғылықты жерінде, туыстарының достарының және таныстарынын арасында осылай қабылдаған.
8) Меркантильді себептер: саясат әрекеттің басқа да сферасы ретінде өзімен белгілі денгейде төленеті еңбекті көрсетеді. Сәйкесінше, белгілі адамдар үшін саясатпен айналысу-ақшанын табу көзі, сайлау алды қағаздарын жапсырудан бастап, партиялық функционері қызметімен аяқтап.
9) Жалған себеп бейнелері. Бұл кез келген саяси жүйе белсенді құрайтын квази-мотивтер- «отан үшін, сталин үшін!» деген ұраннан бастап-шын демократиянын құндылықтарын қорғау талаптарына дейін.
Түрлі себептер түрлі саяси қатысудың «мобильді» (белсенді) және «иммобильді» (пасситивті) формаларын бөлу қабылданған. Белсенді формалардың арасында өте аз деген алты негізгі нұсқаға бөлінеді.
Біріншіден, бұл саяси жүйенің, онын институттарынан және онын өкілдерінен, адамның жеке жоғары белсенділігіне қатысты емес, шығатын импульстарға қарапайым реакциялар (оң немесе теріс) Дәлірек айтқанда бұл кейбір жаналықтарды қабылдайтын, театрдағы немесе теледидар алдындағы адамдардың реакциясы.
Екіншіден, өздік құқықтардын делегизациясымен байланысты іс-шараларға қатысу.
Үшіншіден, саяси ұйымдардың жеке қатысу шараларына өздік байланысу, жиналыстар және де басқа шараларға қатысу.
Төртіншіден, бір реттік емес, ал саяси жерінен институтарының немесе оппозициялық институттардың шегіндегі нақты тұрақты саяси функцияларды орындау.
Бесіншіден, тура әрекет жолдастарымен бірге көтеріліске шығу, баррикаданы құрауда көмек, саяси қақтығыстарға қатысу және т.б.
Алтыншыдан белсенді, сонын ішінде институция алдынан бөлек саяси қозғалыстарға билік әрекеті, бұл қозғалыстар бар саяси жүйеге қарсы бағытталған болады, оның ауысуын немесе ақырғы қайта құруды талап етеді. Жиі бұл топтағы қатысу (көшбасшылық), саяси жүйені бұзуға бағытталған.
Саяси көшбасшы-бұл көсем, формальды немесе формальды емес мемлкеттің, саяси топтың, қоғамдық-саяси ұйымының немесе қозғалыстың басшысы («көсем»).Ереже бойынша, саяси күштердің бірігуінен топтасуын іске асыратын, мемлекеттік және қоғамдық – саяси институттар, партиялар, саяси қозғалыстарға бағыт-бағдар беретін саяси үрдістің жетекші тұлғасы. Бұл, саяси бағыт – мысалы, реформаға, немесе төңкерістік өзгерістерге, немесе, керісінше, бар істің жағдайын концервацияға көбінде анықтайтын ерекшеліктер.
Әрекетті бағыттың шегінде, бихевиористтер саяси көшбасшының келесі негізгі функцияларын бөледі:
1) мақсаттарды анықтау;
2) осы мақсаттарға қол жеткізуде қажетті құралдармен көмекшілерді қамтамасыз ету;
3) көмекшілерге олардың әрекеттерінде және өзара қатынастарында қолғабыс;
4) топтың біртұтастығын сақтау.
Басқа сөзбен айтқанда, көшбасшы жоспарлайды, делегациялайды, бағдарлайды және бақылайды, яғни, заң шығару, атқарушы және сот функцияларын орындайды.Көшбасшылық мүмкіндігі, психологиялық көзқарас бойынша, өзімен тұлғаның (немесе, топтың, сирек) басқаларды іс-әрекетке ұмтылысын тудыра отырып, адамдарда олардың тандалған іс-шаралар бағытының дұрыстығына сендіре білу қабілетіне нұсқайтын қасиеттер жиынтығы.
Көсбасшының саяси псиологиясының негізгі болып, әлемнің саяси «бейнесі» болады («сызба», «модель»), ол әрбір адамда белгілі жастан кездеседі, бірақ, түрліше көрінеді. Саяси көшбасшы үшін бұл бейнені шындыққа асыру, жасаудың күшті ойымен қатар өте жарқын және бөлшектенген әлемнің бейнесінің (схемасының) барлығы тән. Соңғы талпыныс күшті көшбасшылық қабілеттері бар адамның саясатқа қатысуының ең күшті себебі болып табылады. Оған қосыла, ол қайтымсыз әлемнің өз бейне – схемасын ең үлкен дәржеде іске асыруға мүмкіндік беретін билік тізгіндеріне ұмтылады.
Саяси көшбашының психологиясында ерекше орындарға жалпы қабылданбаған жеке талаптарға және құндылықтарға жатады.Көшбасшы іштей жаналықты енгізуші, сөздің тура мағынасында – «қылмыскер» – ескі, үгіреншікті талаптарды және тіпті, заңдарды және тіпті, заңдарды айналып өтетін кісі болуы керек. Әйтсе де, сырттай көшбасшы әдетте традиционамит болуы тиіс-бұл құбылыс «көшбасшы парадоксы» деп аталатының негізі болады, және ары қарай толығырақ қаралыстырады.
Әлемдік саясат жарқын көшбасшыларда әлемнің өзіндік «бейнелерінің», «схемаларының» және «модельдерінің» барлығына көптеген мысалдар береді. Мысалы, Р. Рейган бойынша біраз шарждалған «әлем картасы» жақсы белгілі. Имам Р. Хаминидің «әлем моделі», Мао Цзэдунның «әлемдік жоспары», А. Гитлердің «Майн Кампор» кітабында көрсетілген қайта құру сызбалары жалқы есімге айналады.
Саяси қатысу және саяси әлеуметтану үрдістері тек жеке көшбасшыларды ғана алға шығарып қоймайды. Қосындысында, олар саяси белсенді адамдардың бүкіл қабатын құрайды, ол уақыт өтісімен, берілген қоғам үшін көшбасшылықты болады (басқарушы, билеуші) осындай қабат әдетте элита немесе «басқарушы», «билеуші», «алдыңғы» сынып (ағылш. ruling class) деп аталады.
«Билеуші тап» ұғымы алғашқы рет Югослав зерттеушісі Н. Джиласпен сталиндік үлгідегі кеңестік қоғамның бюрократиялық номенклатурасын атау үшін енгізілді. «Элита» ұғымы латынның eligere және француздың elite сөздерінен шыққан, бұл ең жақсы, таңдаулының атауы XVI ғасырдан бастап, бұл ұғым ең жоғары сапалы тауарларды атау үшін қолданылады. XIX ғасырдан жоғары әлеуметтік иерархиядағы ең жоғары әлеуметтік топтар үшін қолданылады. Саяси-әлеуметтік ғылымдарда термин XX ғасырда кең таралады.
«Элита» – қоғамдық-саяси дамудың элитарлық теорияларының ортаңғы ұғымы, бұл бойынша, әрбір әлеуметтік құрылым өзіне ғылым мен өнердің дамуының, басқарылуының функцияларының іске асыратын жоғары, дәрежелі қабаты немесе қабаттарды қосады және де халықтың, шығармашылық емес, репродуктивті функцияларын орындайтын бөлігін қосады. Элиталардың қазіргі теорияларының негізін салушылар Платон, Т. Карлейль, Ф. Ницше және т.б болды. Элита теориясы көзқарастардың салыстырмалы бүтін жүйесі ретінде ХХ ғасырдың басында В. Парето, Г. Моска, Р. Михельс сияқты авторлармен негізделді. Элиталардың теорияларының жалпы мағынасы мынада осы авторлар барлық саяси үрдістерді элиталардың өзара әрекеттесуіне әкелуге тырысты. Сонда элита ұғымы өте өзінше жеткілікті болды және басқаларын ауыстырды (класстар, топтар сияқты және т.б).
Ең психологиялық болып, Дж. Хигли ұсынған саяси элита түсінігі жатады. Оның пікірі бойынша, бастысы-элитаға жататын адамдардың алатын дәрежелері мен қызметтерінде емес. Оның мағынасы – осындай формальді қызметке – осындай формальді қызметке отырмай-ақ, саяси шешімдердің қабылдауына әсер ету мүмкіндігі және басқарушы режимді сынау, бұнда аса репрессиялануға ұшырау туралы алаңдамай. Яғни, бұл осы пікірі биліктің көзқарасына сай келмейтін жағдайдың өзінде, билікті өз авторитетімен санасуға мәжбүрлейтін қоғамның формальды емес қабаты. Осы мағынада, элита – «алдыңғы класс» емес. Соңғысына, алдымен бюрократиялық иерархияда кейбір формальді тұғырларға ие, белгілі қызметтерге ұмтылатындар кіреді. Осы элитаға әлеуметтік –саяси маңызды салаларда көрінетін жеке қасиеттер негізінде кіреді. Бейнелеп айтқанда, «тақтардың» иерархиясы, ал элита бұл аттар жиынтығы.
Элита – операциялық тұрақтанбайтын құрылым. Бұл, ірі дәрежеде, виртуалды топ. Соған қарамастан, элитаның жанама көрінуі бойынша, консолидацияланған, консолидацияланбаған, жауапкершілікті және жауапкершіліксіз, эгоисттік және эгоисттік емес деп бөлінеді. Саяси психология элиталардың, ірі дәрежеде де, барлық қоғамның саяси психолоиясын анықтайды, бірақ, әрине оны толыгымен алмастырмайды. Әрбір саяси құрылым өзінің саяси элитасын құруға тырысады, ол оған биліктің нәтижелілігі үшін қажет. Бірақ ескереиік: саяси элита ситуациялық құрылым болмайды. Бұл жоғарыда келтірілген саяси әлеуметтану және саяси қатысудың барлық үрдістерінің қосынды туындысы.
1) Жеке тұлғаның саяси психологиясы – бұл негізгі, сонымен қатар, аз зерттелген мәселелердің бірі. Бұл тұлғаны саяси институттарға бағындырған және «объективті», яғни, тұлға үстілік саяси ғылымды құрауға тырысқан – яғни, «Левиафон» туралы», көп басқарған тәсіл туралы. Бірақ соңғы онжылдықтар жеке тұлғаның саясаттың барлық деңгейлерінде рөлін нақты көрсетті, ал бұл «қызығушылық» ұғымына тірелетін субъективті тәсілдің қайта тууын іске асырды, бұнымен адамдар саяси қатынастарға түсіп немесе түспей басшылық етеді.
2) Саяси әлеуметану – бұл жеке тұдғаның саяси жүйеге берілген жүйенің оны тәжірбиемен қамтамасыз етуі арқылы қосылу және саяси мәдениеттке бекітілген оның негізінде туындаған мемлекет көмегімен. Бұл сондай жеке тұлға мен саяси жүйенің өзара әрекеттесу үрдісі, оның мақсаты – жеке тұлғаның саяси жүйемен әрекеттесу үрдісі кезінде үрдістердің екі қатары болады. Бір жағынан, жүйе өзін жасайды, өзіне жаңа мүшелерді үйретіп, бейімдеп, қосады. Саяси жүйе мұнда механизмі рөлін ойнайды және жүйе мақсаттарын сақтайды, саясаттағы ұрпақтар мұралығын іске асырады. Басқа жағынан, саяси жүйе талаптары тұлғаның саяси санасын және әрекетін қалыптастырады. Саяси әлеуметтану үрдісі кезінде азаматтың тұлғасының қалыптасуы жүреді - берілген саяси жүйенің мүшесінің. Саяси әлеуметтану механизмдері жалпыәлеуметік, әлеуметтік-психологиялық және жеке (ішкітұлғалық) деңгейлерде функциясын атқарады. Саяси әлеуметтану жастық кезеңдер мен стадияларды құрайды, айта кетерлігі – тұлғаның саяси құрылымдары түрлі стадияларда біркелкі емес дамиды. Саяси әлеуметтанудың негізгі үш жүйелерін бөлу қабылданған: а) мақсатты тура әлеументтану; ә) стихиялы әлеументтану; б) өз-өзін тәрбиелеу және өз-өзін оқыту. Ерекше жағдайды өзімен саяси жүйелердің дағдарыстарын дағы реәлеуметтанулар құрайды. Саяси әлеуметтану дың негізгі үш нұсқасы мүмкін: саяси белсенділік, саяси пассивтілік және саяси алшақтау.
3) Саяси әлеуметтану үрдісінде қол жеткізілетін саяси белсенділік азаматтардың саяси қатысуында іске асырылады. Саяси қатысу деп, адамдардың саяси немесе басқа басқару (немесе өзін-өзі басқару) әрекетінің ажырамас қасиеті түсіндіріледі, ал бұл олардың мүдделерінің жету және көрсету құралы болып табылады. Саяси қатысу сонда болады, қашан жеке тұлға немесе топ биліктік саяси үрдістерге кіліктірілгенде, шешім қабылдау және басқару үрдісіне қатысу, әсіресе, саяси сипаттағы, болғанда. Осындай саяси қоғамдастықтың ең дамыған түрі мемлекеттік-ұйымдасқан қоғам болып табылады.