Лекция. Саяси процестердегі психологиялық феномендер

1.Саяси процестердегі психологиялық феномендер

2.Саясаттағы тұлға және оның психологиялық құрылымдары

Саяси психология жалпы тұтыну жағдайында бүгінде «қиылыста» саяси және психологиялық ғылымда туындайды. Саясаттың психологиясын және «базалық пәнінің» әрекеттестігін сипаттай отырып, басқа «шекаралық» ғылыми бағытты тарихпен қалыптастыруға алып келуі мүмкін, бәрінен бұрын әлеуметтік психологияға алып келеді.

Соңғы жағдай туралы «интерпәнді» және «интрапәнді» саяси психологияға жасалатын ыңғай жөнінде айтылуы мүмкін. Оны психологиялық немесе саяси ғылымдарға сәйкестендіруге болады. Екінші жағынан, ғалымдар қатары саяси психологияның аралығы туралы ұстанады, ол кейбір «базалық» бағытқа алынады. Осылайша, Г.Г.Дилигенскийдің көз қарасы бойынша әлеуметтік-саяси психология «сол психологиялық, сол әлеуметтік және саяси пәнді ұсынады».

Осы мәселе тек ғана теориялы-әдістемелік жағдайды ғана емес, сондай-ақ үлкен жағдайдағы саяси маңызды сипатты көрсетеді. Ол қандай «жағаға» қатысты болуына байланысты ғылыммен қаралады, оның концептуалды аппараты ауысады, мәселелері ауысады, зерттеулік бағдарламалары да ауысады.

Алдымыздағы бөлімде саяси психологияның және политологияның қатынасын қарай отырып, біз мына қорытындыға келдік, кең политологиялық ойдан барлық пәннің жиынтығын түсінуге болады, сол немесе басқа тексреіс шаралары саяси жүйеде қоғамдық болады. Бұл орайда саяси психология, саяси географияның қатарында, саяси этнологияның қатарында, саяси этиканың қатарында, политологияның құрамды бөлігі болады. Бұл аспектіде саяси психологияның саяси ғылымға қатынасы барынша негізді болуы мүмкін. Біз толыққанды талдау оның есептеуінсіз меншікті психологиялық механизмі бола алмайды.

Бұл тапсырма политология шеңберінде шешіле алмайды, оның пәні саяси сызбаны жүйелеу болып табылады, оның институтционды-өкіметтік аспектісі, ал адам саясатта психикасы бар кеңістік ретінде қаралады, бірақ кейбір мәлімет, ал арнайы зерттеу нысаны емес. Осыған байланысты бізге барынша дұрыс көрінетіні ресей психоаналитигі А.Белкин, ол саяси психология мәселенің саяси қойылымы аяқталған жерден басталады дейді. Саяси психологияға екі жағдаймен қойылатын қарсылықтардан қашу қабілеті біздің көзқарасымызға саясаттың психологиясындағы екі белгінің маңызының мүмкіндігі туралы жағдай. Жалпы бағытты сақтау кезінде оның әрбірі «тепе-теңдік» ауысады, мәселені қарау бұрышы да өзгереді. Политологиядан келетін белгі, құбылысқа аксент жасайды, саяси қатынасқа сол немесе басқа саяси феноменмен әсер етеді.

Психологиялық белгі меншікті психикалық процесске назар аудартады, негізгі саяси оқиғаларда жатады. Ұсынушылар ретінде бұл бөлекше бағыттар Г.Лассуэлла және З.Фрейда, олар психоаналитикалық талдауға әлеуметтік процесспен ыңғай жасайды. Бірінші оқиғада зерттеушілер мәселенің нақты психологиялық аспектісіне көз тігеді.

Тағы бір белгіленген аралық екі жолдың болуынан қалыптасуы мүмкін, саяси-психологиялықбілім психологияның ішінде болады. Бір жағынан бұл материалды қолдану саясаттың аймағынан құбылысты байқау үшін немесе сол немесе басқа да жалпы психологиялық заңдылықтар қатарын адами қасиеттердің басқа қырынан қаралуын байқау. Осы орайда өзінің жеке саяси процессіне назар аудару және оны қарауда дербес сипаты болмайды, дегенмен алынған нәтиже саяси процесстердің ойындағы маңызды салым болуы мүмкін. Екінші жағынан психологиялық ғылымның құралы және әдістерін қолданумен саясатты үйренуге мақсатты бағытта болады.

Тұлға – табиғат, қоғам және өзін-өзі белсенді меңгеретін және бағытталған түрде түрлендіретін адам, оның бойында кеңістік уақыттық икемдердің, өзін-өзі анықтау бостандығын және табиғат алдында өзінің қылықтары үшін жауапкершілік мөлшерін қамтамасыз ететін қажеттілік-еріктік бастан кешірулердің ерекше динамикалық қатынасы болады.

Әлеуметтік рөлдерді қабылдау мен меңгеру механизміәртүрлі жолмен іске асуы мүмкін:

Біріншіден, әлеуметтік позиция арқылы – адамның басқа адамдарға қатысты алатын функционалдық орны. Нақты әлеуметтік позицияға қол жеткізген соң, адам сәйкес әлеуметтік рөлін атқаруға кіріседі.

Екіншіден, әлеуметтік рөлдерді орындау кезінде өзін басқалардың алдында қоршаған адамдар қалаған қалпында ұстауға ұмтылу болады.

Фрейд адаммен әлеуметтік рөлді меңгерудің психологиялық аспектілерін зерттеді және өзінің жоғалған объектілер теориясында – ләззат алудың қайнар көздерін (катексис объкетісі) көрсетеді, индивидтің күштеуінің нәтижесінде қатынасқа қанағат әкелетін өзінің фантазиясын сақтайды, «басқанаң» ролі индивидтің тұлғалық құрылымының, оның «мен» бөлігі болып табылады. Фрейдтік талқылауларда әлеуметтену мәселесін Парсонс қоланды, пікірі бойынша қоғамның ролдік құрылымы туралы алғашқы түсінікті бала ерте балалық шақта туындаған мәселені шешу тәжірибесі барысында алады және тұлға мен әлеуметтік жүйенің алғашқы байланысы қаланады.

Рөлдер мынаған бөлінеді:

- табиғилығы бойынша белгілеу (аскриптивті, яғни туылуы, жасы, жынысы, ерекше топқа жатқызылуы).

- жеке күшімен жеткені (жетістіктері).

Көптеген отандық психологтар тұлға ұғымына табиғи қасиеттер комплексін, яғни адамның өзі енетін қоғамдық қатынастар жүйесі арқылы анықталынатын психологиялық көпқырлылықты кіргізеді.

Саясаттағы тұлғалық дамудың әлеуметтік жағдайы. Тұлға дамуы шарттарының үш аспектісі:

1. Тұлғаның дамуы үшін қажетті шарт – адамның шындыққа қатынасы. Ол әртүрлі жас үшін ерекше болуы мүмкін. Адамдар арасындағы өзара әрекеттестіктің әлеуметтілігі - өзі туралы көрсететін қажетті шарты. Басқаларды түсіну - өзін түсінудің шарты.

2. Әлеуметтік орта — дамудың психикалық және тұлғалық факторы. Екі факторлар теориясы бар: биологиялық және әлеуметтік.

Тұлға құрылымы – бұл тұлғаның жеке сипаттамасы, оған мотивация, қатынас және тұлға тенденциясы кіреді.

К.К.Платонов тұлға құрылымында келесі деңгейлерді бөліп көрсетеді:

- әлеуметтік шарттыланған ерекшеліктер (бағыттылық, адамгершілік сапалары);

- биологиялық шартталанған ерекшеліктер (темперамент, нышандар, инстинкттер, қарапайым қажеттіліктер);

- тәжірибе (бар білімдердің, дағдылардың, іскерліктердің және әдеттердің көлемі мен сапасы);

- әртүрлі психикалық процестердің индивидуалды ерекшеліктері.

Б.Г.Ананьев тұлға құрылымына мынадай қасиеттер кіреді деп санайды, олар:

* индивидтің өзара қатынас жасайтын қасиеттерінің нақты кешені (жас ерекшелік-жыныстық, нейродинамикалық, конституциялық- биохимиялық);

*индивидтік қасиеттерге жататын психофизиологиялық функциялардың динамикасы мен органикалық қажеттіліктердің құрылымы. Индивидтік қасиеттердің жоғарғы интеграциясы темперамент пен нышандарда көрсетілген;

* статус және әлеуметтік функция-рольдер;

* мінез-құлық мотивациясы және құндылық бағдар;

* құрылым және қатынастар динамикасы.

Тұлғалық қасиеттердің интеграциясы адамның мінезі мен оның бейімділіктерінде көрсетілген. Ананьев бойынша, тұлға құрылымы үш жазықтықта болатын индивидуалдық-психологиялық даму процесінде қалыптасады:

1) психофизиологиялық функциялардың онтогенетикалық эволюциясы;

2) іс-әрекеттің қалыптасуы және адамның еңбек, тану және қарым- қатынас субъектісі ретіндегі даму тарихы;

3) адамның өмірлік жолы (тұлға тарихы).

Б.Г.Ананьев, тұлға құрылымы бір уақытта екі принцип бойынша құрылады деп санайды:

1. Субординациялық немесе иерархиялық, тұлғаның күрделірек және көбіне жалпы әлеуметтік қасиеттері қарапайым мен жеке, әлеуметтік пен психофизиологиялық қасиеттерді өзіне бағындырады;

2. Координациялық, өзара әрекет қатынас жасайтын қасиеттер үшін бостандық дәрежелер қатарын жіберетін паритетті (бірдейлік) бастарда жүзеге асады.