ШӘЙХИ МАННУР ИҖАТЫН ӨЙРӘНҮ МӘСЬӘЛӘСЕ

Җиһаншина Г.А.

Мамадыш шәһәренең 4нче мәктәбе

Фәнни җитәкче: Алексеева Ф.Г.

 

Татар әдәбиятының күренекле вәкилләренең берсе,шагыйрь, прозаик,тәрҗемәче Шәйхи Маннур(Шәйхелислам Фәрхулла улы Маннуров) – мәдәниятебез һәм җәмгыятебез тормышында якты эз калдырган олуг шәхес.

Ул 1905нче елның 15нче гыйнварында элекке Казан губернасы Мамадыш өязе (хәзер Татарстанның Мамадыш районы) Тулбай авылында ярлы крестьян гаиләсендә туа. Башлангыч белемне туган авылында һәм күрше авылдагы мәдрәсәдә ала. Аннары күрше Шәмәк авылында ачылган мәктәптә һәм Мамадыш шәһәрендәге педагогия курсларында укый. 1921нче елда аның әтисе гаиләсе белән Кузбасстагы Анжерка- Судженка шахталарына күчеп китә. Шунда Ш.Маннурның хезмәт юлы башлана. Ул 1923нче елда Свердловскидагы бер еллык совет-партия мәктәбендә укый, биредә чынлап торып әдәби иҗат эшенә керешә. Урал төбәге татарлары өчен чыгарылган газета-журнал битләрендә, соңга таба Казан һәм Мәскәү татар көндәлек матбугатында аның күп кенә шигырьләре һәм әдәби язмалары дөнья күрә.

1924нче елдан Ш.Маннур өч елга якын Себернең төрле төбәкләрендә яши һәм эшли. 1927-1929нчы елларда армия сафларында хезмәт итә. Армиядән кайткач, Донбасс якларына китеп, металлургия заводында - эшче-прокатчы, шахтерлар мәктәбендә - укытучы-ликбезчы һәм ДнепроГЭС төзелешендә бетончы хезмәтендә була. Бу елларда Ш.Маннурның иҗат эшчәнлеге аеруча активлаша. Ул «Колчеданлы таулар өстендә» (1929), «Чуен ташкыннар» (1930), «Бетончылар җыры» (1932) исемле беренче поэмаларын һәм күп санлы лирик шигырьләрен яза. Аның бер-бер артлы шигырь җыентыклары басылып чыга. Мәскәүдә, «Эшче» газетасы редакциясендә эшләп алгач, Ш.Маннур Казанга килә һәм 1933-1937нче елларда педагогия институтында укый. 1934нче елда аның атаклы «Гайҗан бабай» һәм тагын бер елдан «Меңнән бер кичә» поэмалары языла. Бөек Ватан сугышы башлангач, шагыйрь үзе теләп фронтка китә, хәрби газеталарда эшләп, күп санлы хәбәрләр, очерклар, шигырьләр бастыра. Сугыштан соң, 1946-1948нче елларда Ш.Маннур Казанда Муса Җәлил исемендәге татар дәүләт опера һәм балет театрының әдәби бүлек мөдире булып эшли, ә 1949нчы елдан профессиональ язучылык хезмәтенә күчә.

1960-70 нче еллар әдәби хәрәкәтендә Ш.Маннур прозаик буларак катнаша. Ул иҗат иткән проза әсәрләре арасында иң күренеклесе - «Муса» романы (1959-1964). «Агымсуларга карап» исемле автобиографик (1970-1973), «Чын сөю бармы?» (1974-1976) исемле лирик повестьлары белән Ш.Маннур үзен талантлы прозаик, үзенчәлекле хикәяләү стиленә ия булган каләм остасы итеп таныта. Ш.Маннурның әдәби мирасы зур һәм күпкырлы. Үзе исән чагында аның дүрт дистәгә якын китабы дөнья күрә. Алар арасында махсус балаларга адресланганнары да бар. Ул шулай ук әдәби тәнкыйть, публицистика, очерк һәм әдәби тәрҗемә жанрларында да нәтиҗәле эшли.

Ш.Маннур 1980нче елның 10нчы июнендә Казанда вафат була һәм үзенең язма васыяте буенча туган авылы Тулбай авылы зиратына җирләнә. Ш.Маннур 1957нче елда туган авылында үз акчасына китапханә салдыра һәм 100 данә китап бүләк итеп бирә. 1980нче елда киатпханәгә Шәйхи Маннур исеме бирелә. 1995нче елда аңа Татарстан берләштерелгән дәүләт музееның филиалы статусы бирелә һәм музей-китапханә исемен йөртә башлый. 1981нче елдан бирле һәр елның 15нче гыйнварында, язучының туган көнендә, туган авылында Шәйхи Маннур исемендәге премия бирелеп килә.

Татарстаннын халык шагыйре Илдар Юзеев истәлекләреннән.

1971нче елнын августында ул мине,Татарстан Язучылар берлеге коридорында туктатты да:”Менә шуны ал әле”, - дип кулга тоттырды.Үзе берни дә анлатмыйча,китеп тә барды.Конвертнын тышына:”Сонгы сәгать суккач укырсың...”дип язылган иде.Мин монын васыять икәнен анладым.Шәйхи аганын шифаханәдә вафат булганын ишеткәч,ачып укыдым.Анда мондый сузләр язылган иде:

“Хөрмәтле Гомәр ага Бәширов,хөрмәтле энекәшләрем Илдар Юзеев,Шәүкәт Галиев,Хисам Камалов!

Күп дусларым арасында Сез минем иң якын күргән дусларым.Шуңа күрә мин сезнең өскә бик авыр эш йөкләргә батырчылык итәм.Сез инде мине гафу итегез.

Бер дә көтмим...

Ләкин ул килер,

Суык кулын бирер,

Әйдә,диер,

Кузләреңне бәйлә,диер,

Җитәклим дә алып китим,

Яңа фатирыңа илтим...

1.Менә шул көнне инде сез минем бу хатны ачып укыгыз да гәүдәмне Тулбайга алып китегез,шау-шулы мөрасимнәр булмаса да ярый.Анда ике урын булыр.Берсе зиратта,анам кабере янында.Икенчесе – китапханә бакчасында.Кайсын сайлау сезнең һәм авылдашларның ихтыярында.

2.Кабер өстенә ташутыртып,чардуган корылса һәм берничә сүз яздырсагыз яхшы булыр иде.

Синең бар җирең сөекле

И Тулбаем – моң илем,

Бул бәхетле,бул ирекле –

Бар теләгем шул минем,-

дигән юллар бар.Ләкин күнел барын да әйтеп бирә ала микән?Бәлки,сез,шагыйрь,дусларым,үзегез матуррак сүзләр табарсыз?

3.Алып китү һәм күмү вакытында тотыла торган барлык чыгымнарны каплау өчен билгеләнгән биш мең сум акчам бар.Моны алу юллары сезгә мәгълүмдер.

4.Өйдәге барлык китапларны Тулбай китапханәсенә тапшырыгыз... Гомумән,Тулбайдагы ул китапханәне сүндермичә яшәтәсе иде.Шундый ерак һәм бәләкәй авылда мәдәни-әдәби бер учакның әзме-күпме якты сибеп торуы начар булмас иде кебек...”

Шәйхи Маннур узенен туган авылын бик тә яраткан.Юкка гына ул узен туган як зиратына күмүләрен сорамаган.Хәтта ул узенен “Агымсуларга карап” дигән әсәрендә дә бик еш Тулбай якларын искә ала...

“Туган авыл...Читтән караганда чокырда утырган Тулбай,”Тулы бай”дигән мәгънәдә булса,исеме бер дә җисеменә туры килми торган ярлы авыл,шулай да Туган авыл!Мин юктагы ел ярым эчендә бер дә үзгәрмәгән ул:шул ук “сәҗдә”гә киткән мескен өйләр,кыйшык-тишек дигәндәй абзар-кура,буйдан-буйга салам түбә.Җитмәсә,ул өйләрнең әйләнә-тирәсенә салам-тирестән “диңгез” салганнар хәзер,кышкы суыктан салам тун!Бу “киеме” тагын да боеграк күрсәтә ул өйләрне.

Чит җирләрдә “дөнья күреп “кайткач,туып үскән авыл бик тә күнелсез күренде,шактый вакыт ияләнә алмый йөдәп беттем.”

Бөек шагыйрнең безнең арабыздан киткәненә бик күп вакыт узса да,без аны онытмадык һәм онытачак түгелбез.

Беренче сыйныфта ук без анын шигерьләре белән танышабыз һәм гомернең ахырына тикле шул әсәрләргә таянып яшибез.

Мамадыш районының һәр мәктәбендә 15нче гыйнвар көнне Шәйхи аганын туган көненә багышланган кичәләр уздырыла.Бу кичәләрдә яшь каләм осталары шушы бөек шагыйргә багышланган иҗат җимешләрен тамашачыларга тәкъдим итәләр.

 

Әдәбият:

1.Шагыйрь һәм прозаик Ш.Маннурның тууына 100ел тулуга багышланган методик-библиографик ярдәмлек.

2.Мамадыш шәһәрендә басылып чыгучы ”Нократ” газетасы.

3.Ш.Маннурның “Агымсуларга карап” автобиографик повесте.

4.Ш.Маннурның “Муса”романы.