Парламенттің ішкі құрылымы

Парламент өзінің саяси режим түріне байланысты ұқсас болғанымен атқарушы билікпен қарым-қатынасы әр түрлі болады. Осыған байланысты парламенттің классификациясы да жекелей: доминантты, автономды, шектелген автономды, тәуелді түрлері бар. Доминантты парламентте парламенттің рөлі айтарлықтай басым дамытылған болса, алайда бұл парламентке дағдарыстар да тән. Автономды парламентте негізінен заң шығару процесін бақылауда ұстайды, бірақ та атқарушы билікті орнынан алып тастауға жеткілікті өкілеттігі жоқ. Тәуелді парламенттер авторитарлы мемлекетке тән. Ондағы парламент режимді заңдастыру мен іс-шараларын санкциялау үшін қажет. Үкіметтің қабылдаған шешімдеріне ешқандай қарсылық білдірілмейді. Парламенттің төрт негізгі атқаратын қызметі бар: легитимация, өкілдік, рекрутация, элитаның әлеуметтенуі. Қызметтер парламенттің сайлану және жұмыс істеудегі ерекшеліктерін көрсету үшін бағытталған [3].

Қазақстандағы парламент қай түріне жатады және барлық қызметтерін атқарып жатыр ма?

Қазақстандағы парламент төртінші тәуелді түріне сәйкес келеді, бұл либералдық демократия мен авторитаризммен тұспа – тұс келеді. Парламенттің заң шығару функциясы реттеліп көрсетілгенімен, іс жүзінде атқарушы билік органдарына өзінің қарсылығын білдіре алмайды. Парламенттің қарсылық білдіре алу қабілеті аса төмен, көбіне атқарушы билік органдарына тәуелділгін мойындайды. Қазақстан Парламентінде жыл сайын қайталанған негізде туындайтын мәселенің бірі - мемлекеттік бюджеттің толықтай игерілмеуі немесе тиісті негізде жұмсалмауы. Жауапты органдар өзінің тиісті жазасын тартады деп шектеліп қалу әлі де болса жалғасуда. Ал парламенттің шынайы функциясы ретінде оның Есеп комитиетімен жұмыс атқара алу қажеттілігі әлде болса қалып қоюда.

Парламент жұмысының жоғары кәсіпқойлығын білдіре алатын критерий құрамындағы комитеттер мен бөлімдердің бір-бірімен келісімде және сәйкестікте жұмыс атқаруы. Бұл парламент жұмысының нағыз шеберлігін көрсете алатын кезең.

Парламенттегі фракциялардың қызметі партиялық қатыстылықпен шектелген. Қазіргі Мәжілісте негізгі үш партия, үш коалиция бар. Маңыздысы, онда негізінен коалициялар кейбір өзекті мәселелерді талқылау барысында бірігеді немесе бөлінеді. Бір партиялық жүйедегі парламент үшін қарастылатын заң жобасының жұмысында тек қана келісу ғана болғандықтан парламент өзінің жұмысының сапасы мен заңдарды тек көрсету мақсатында қабылдауға айналады. Ал парламент фракциялары белгілі туындаған мәселе тұрғысында бөліне алады, бұл партия ішілік бөлініс негізінде туындайды. Ол өз кезегінде туындаған заңи келіспеушілікке тиісті назар аударуға мүмкіндік береді.

Болашақта Қазақстан Парламенті даму үшін барлығы оған берілетін өкілеттіліктер мен рөліне қатысты болмақ.

Депутаттар тарапынан заң жобасын ұсынудың түрлі жолдары бар. Мәселен, АҚШ-та конгресмен не сенатор өзі жеке заң жобасына өзгерістер енгізе алады. Кейінірек оның атымен бұл құжат билль ретінде өзгертіледі. Кез-келген депутат өзінің тарапынан өзгерістер енгізе алады. Депутаттардың тарапынан өздері белгілі бір бастама көтеріп оны заң жобасына дейін жеткізу немесе өзгерістер мен толықтырулар енгізу әлдеқайда аз. Заңдардың басым көпшілігінің қабылданатын тарабы белгілі.

Ұлыбританиядағы заң жобасының қабылдануы алдымен төменгі палатада үш рет, егер оның әрбір бөлімі мен тарауы қабылданса Лордтар палатасында үш рет қарастырылып королеваның қарауына жіберіледі. Кез-келген қоғамды алаңдататын өзекті заң жобалары қабылданар алдында ұзақ талқылау мен сараптаудан өтуі міндет. Сол кезде ғана қабылданар заңның шикілігі болмайды. Өкінішке орай, қазіргі Қазақстан парламенті қабылдап жатқан заңдар негізінен автоматты, терең сараптаудан өтпеген болып саналады. Бұған дәлел - қабылданғаннан кейін олардың басқа заңдармен қарама-қайшылығының болуы, қоғам тарапынан түсінбеушілік, заңның орындалу механимзмдерін ескермеу.

Оң қадамдар

Тәуелсіз мемлекеттегі парламенттің дамуы позитивті өзгерістерге де ұшырады, 2007 ж. конституциялық өзгерістер парламенттің үкімет пен бюджетті қалыптастыруды бақылай алу өкілеттілгі берілді. Біріншіден, бұл парламент легитимділігін арттырды. Парламент біріккен отырысында республикалық бюджеттің орындалуы туралы есепте оны мақұлдамауы үкіметке білдірілген сенімсіздік болып cаналады. Одан бөлек мәжіліс депуттарының көпшілігімен бестен бірінің бастамасымен үкіметке сенімсіздік вотуымын білдіре алады. Мәселен, Польшада парламент жанындағы Бақылау палатасы үкімет мен министірліктер тарапынан атқарған қызметін тексереді, құрамы департаменттер мен комитттерге бөлінген. Канадада қауымдар Палатасын бақылау, сұрақтар қою рәсімінен басталады. Ұлыбританияда есеп комитеті, мемлекетік бюджетті өзінің мақсаттарына жұмсауына байланысты жүзеге асырады. Парламент өкілеттіліктерінің кеңейтілуі орындалған жағдайда парламенттің қызметінің дәрежесі артады.

Яғни парламентті бақылау әрдайым қажет. Бұл тек арнайы сот органдары немесе ішкі тексеру инспекциялары емес, арнайы парламенттік комиссия құру негізінде орындала алады. Қазақстанда атқарушы комитет істерін бақылау немесе парламентті тексеру кеңінен таралмаған. Тек төтенше жағдайлар туындаған ретте үкімет жанынан комиссиялар құрылып осы негізде ғана реттеле алады, қалған жағдайлардың барлығы мүлдем жоқтың қасы.

Парламенттің заң шығару қызметі жетіліп келе жатыр. Бұл, әрине, ұзақ қарастыруды қажет ететін процесс. Себебі заң шығару ұзақ талқылау мен заң қарастырылуға дейінгі кезеңдеріне дейін өтеді. Соған орай қазіргі парламент қабылдап жатқан заңдар өздерінінің өзгерістеріне сай болуы шарт.

Конституциядағы келесі өзгеріс Қазақстан Халқы Ассамблеясы тарапынан депутаттардың сайлануы болып отыр. Кейбір мамандар әлі күнге дейін бұл сайлаушылардың құқығын шектеу деп атайды. Себебі, сайлау заңнамасы бойынша барлығына тең мүмкіндіктер берілу керектігін алға тартады. Қалғандары болса, Ассамблея мәртебесінің өсуіне алып келеді. Қазіргі таңда бұл аздық етеді, ендігі кезекте жергілікті және басқа да атқарушы органдарға да квота енгізу қажеттігін атайды. Әлемдік тәжірибиеде бұл қарастырылмаған, бірақ та Солтүстік Еуропаның бірқатар мемлекеттерінде парламентте ер мен әйелдердің санын бірдей ету мақсатында квоталау қолданылған.

Парламентке кәсіпқой заң шығарушы органға айналуы үшін саяси жүйенің мейілінше ашық болуы мен қоғам тарпынан қабылданатын заңдарға бейжай қарамауы орынды. Парламент жұмысының ары қарай дамуы үшін келесідей ұсыныстар көрсетіледі:

- Заңның қарастырылу мен қабылдану алдында қоғамдық пікірді ескеру мақсатында немесе кейбір өзгерістер енгізуіне мүмкіндік беретін жағдай жасау (веб-портал, сауалнамалар, пікір алмасу және т.б.) жан-жақты талқылау мен қарастыру негізінде ортақ пікірге келуге немесе мүлдем келіспеуге болады;

- Депуттаттың заңда көрсетілген мәртебесіне сәйкес сайланған сайлау округінің тұрғын халқына жылдық мерзімде есеп беруі (нақты қандай заңдардың қабылдануына түрткі болды, ұсынған ұсыныстары, олардың қолдау табуы);

- Парламент жанындағы қоғамдық бақылау комиссиясы (оппозициялық партиялардан құрылған) заңды нақты өзгертуге өздерінің ықпалын тигізу;

- Парламент құрамындағы комититеттердің тұрақты түрде жұмыс істеуі үшін заң жобасын талқылауды мүмкіндігінше ашық ету, қабылданатын заңды сараптамалық талдау жұмыстарын жүргізу арқылы қабылдау.

Бүл институт, дегенмен, жалпы міндеттеріне қарасақ, халықпен билікті жақындататын адамзат мәдениетінің өте маңызды компоненті. Оның мәні мен маңыздылығы қоғамдық және мемлекетгік биліктің өзара байланысының нығаюы мен күшею үрдісінде жатыр. Бүгінгі парламент - ол қоғамда болып жатқан саяси реформалардың мәні мен бағыттарын анықтайтын институт, парламентаризм институтының дамуының өзекті болуы, мемлекеттік шешімдерді қабылдауына қоғам, билік, бұқаралық ақпарат құралдары, ұкіметтік емес ұйымдар мен бизнесті өзара байланыстары арқылы нақты қатыстыру механизмының кұру қажеттілігіне байланысты. Өйткені, Қазақстандағы барша әлеуметтік - саяси көптүрлік палитрасының интеграциясы демократиялық дамудың кепілдігімен сенімді негізін құруының жолы.

2. Сот билігі – бұл сот әділдігін жүзеге асыратын құзыретті орган болып табылады. Мемлекеттік қызметтің бір түрі болып табылатын сот жүйесі бұл – азаматтық, қылмыстық және әкімшілік істерді қарап, шешуге құзыретті орган болып табылады.

Мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде сот билігінде біртұтас мемлекет құрылысына тән барлық ортақ белгілер бар:

1) оның қызметі мемлекеттің бүкіл кеңістігінде әрекет ететін Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді;

2) оның қызметі елдің бүкіл аумағына таралады;

3) сот органдарының шешімдері тек олардың құзыреті шеңберінде қабылдануға тиіс;

4) сот органдарының шешімдері мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, азаматтар, олардың бірлестіктері үшін міндетті;

5) сот органдары заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға жәрдемдеседі.

Биліктің ерекше тармағы ретінде сот билігінде белгілі бір өзіндік ерекше белгілері бар:

1. Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айрықшалығы болып табылады. Ешбір басқа билік тармағының – заң шығарушы, атқарушы, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президенті де өкілеттіктерін иеленбейді. Тек сотар ғана әділ сотты жүзеге асырады, бұл Конституцияның 75-бабында “Қазақстан Республикасында әділ төрелігін тек сот қана жүзеге асырады” деп жазылған.

2. Сот билігінің басқа бір өзіндік белгісі оның өкілеттіктерін асырудың ерекше рәсімі болып табылады, біршама егеменді бөліктерден тұратын федеративтік мемлекетте әртүрлі азаматтық, қылмыстық, әкімшілік, процессуалдық заңдар болуы, олардың кейбірінің тиісті мемлекеттік бірліктер шеңберінде әрекет етуі және өзіндік ерекшелік белгілері болуы мүмкін.

3. Сот билігінің елеулі бір нышаны мемлекеттік қызметкерлердің ерекше санаты болып табылатын судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимі болып табылады. Конституцияға сәйкес Республиканың жиырма бес жасқа толған, жоғары заң мамандығы білімі, заң мамандығы бойынша кем дегенде екі жыл жұмыс стажы және біліктілік емтиханын тапсырған азаматтары судья бола алады.

4. Сот билігінің өзіндік бір нышаны оның қызметін іштен бақылаудың ерекше жүйесі болып табылады. Әділ сотты жүзеге асыра отырып, соттар Конституция мен заңға ғана бағынатын болғандықтан, заң шығарушы, сондай-ақ атқарушы биліктің де олардың шешімдерінің заңдылығын бақылауды жүзеге асыруға құқығы жоқ. Соттардың қызметін бақылау соттық қадағалау арқылы және прокурорлық қадағалау арқылы жүзеге асырылады. Жоғарғы Сот қадағалау тәртібінде төмен тұрған соттар қарастырған істерді қарастырады.

1991 жылы тәуелсіздігімізді алғаннан кейін, 1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған Конституцияның 16-тарау сот билігіне арналды. Осы Конституцияның 95-бабында Қазазақстандағы сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғарғы Сотқа, сондай-ақ заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі екендігі атап көрсетілді.

1995 жылы 20 желтоқсанда ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың “ ҚР-дағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы туралы” Жарлығы шықты. 84 баптан тұратын бұл Жарлық аясында республикадағы тәуелсіз сот билігі мен судьялардың мәртебесі туралы әлемдік өркениеттегі құқықтық нормаларға сай келетін жаңа заңдар ережесі жасалып бекітілді.

Қазіргі уақытта ҚР Президентінің аталмыш Жарлығы күшін жойып, 2000 жылы 25 желтоқсанда “ҚР-ның сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы ” конституциялық заңы қабылданды. Бұл конституциялық заң бойынша көптеген өзгерістер енгізілді.

ҚР-ның Соты болып: ҚР-ның Жоғарғы соты және жергілікті соттары табылады. Жергілікті соттарға облыстық және оларға теңестірілген соттар (Алматы қалалық соты, ҚР-ның әскери соты) аудандық, қалалық соттар жатады. Ешқандай да лауазымды тұлға, орган сот қызметін, функциясын жүзеге асыра алмайды, оны тек қана сот жүзеге асырады.

ҚР-да соттардың қызметі келесі негізгі қағидаларға сүйене отырып құрылған: заңдылық, судьялардың тәуелсіздігі, барлық адам заң мен сот алдында теңдігі, тараптардың сот процессінде теңдігі, істерді жария түрде қарау.

1. Аудандық (қалалық) Соттың судьясы болып, ҚР-ның азаматы, мінсіз бедел, әғ жасқа толған, жоғарғы заң білімі бар, заң саласында 2 жыл жұмыс стажы бар, біліктілік емтиханын тапсырып, әділет Министрлігінен рұқсат алған адам бола алады.

2. Жоғарғы тұрған сотқа судья болу үшін ҚР-ның азаматы, мінсіз бедел, әғ жасқа толған, жоғарғы заң білімі бар, заң саласында 5 жылдан кем емес, сот органында 2 жыл және әділет басқармасында, прокуратурада, тергеу және анықтау бөлімінде, біліктілік емтиханын тапсырған Жоғарғы Сот Кеңесінің рұқсатын алған адам бола алады.

3. Әскери соттың судьясы болу үшін заңгер болумен қатар әскери қызметкер болуы керек.

Соттар тұрақты судьялардан, парламент Сенатымен тағайындалған (жоғарғы Соттың судьялары) және ҚР-ның Президентімен тағайындалатын (жергілікті сотттың судьяларын) олардың қызмет атқару мерзімі кей жағдайларда заңмен ғана тоқтатылады. “ҚР-ның Соттар және судьялардың мәртебесі туралы” жарлық 46,47 баптар.

Судьялардың құқықтық жағдайы:

ҚР-да Сот билігін жүзеге асыратын судьялар болып табылады. Барлық судьялардың құқықтық статусы тең болады, олар тек қана қызметіне байланысты ажыратылады.Сот әділдігін жүзеге асыру барысында соттар тек қана ҚР-ның Конституциясына бағынып тәуелсіз болады.

Судьялардың тәуелсіздігі қамтамасыз етіледі:

- сот әділдігін жүзеге асыру процедурасында;

- сотты сыйламау жауапкершілікке әкеп соғады;

- көрсетілген тәртіпте ғана олардың қызметін шектеуге, тоқтатуға болады;

- судьялар мемлекет тарапынан, статусына байланысты әлеуметтік және материалдық жағынан қамтамасыз етіледі.

Судьялардың жанұясы және материалдық игіліктері мемлекет қорғауында болады.

Қазақстандағы сот билігі біртұтас мемлекеттік биліктің дербес тармағы болып табылады. Ол Республика атынан жүзеге асырылады. Сот билігі өзіне азаматтардың, олардың бірлестіктерінің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың құқықтармен заңды мүдделерін қорғауды, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтык актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларды шешуде қолданылады. Соттар шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының бүкіл Қазақстан аумағында міндетті күші болады.