Алег быў пасаджаны бацькам на княжанне ў 970 годзе, калі апошні адправіўся ў Балгарыю. У летапісе няма ўказанняў на стольны горад Алега. Оўруч (Вручий) згадваецца толькі як месца яго гібелі. Неўзабаве пасля смерці бацькі ў 972 годзе паміж Святославичами пачалася усобица, у ходзе якой старэйшы сын, Яраполк Святаславіч Кіеўскі, разбіў паліцы Алега пад Овручем; сам Алег загінуў пры спробе схавацца ў горадзе (упаў з моста ў роў і быў раздушаны целамі). Паводле летапісу, Яраполк руйнаваўся, даведаўшыся аб смерці брата, якой не жадаў.
У «Аповесці мінулых гадоў» паведамляецца, што усобица пачалася з таго, што Алег у 975 годзе забіў Люта[uk], сына ваяводы Свенельда, охотившегося ў яго лесе. Свенельд, які камандаваў войскамі Яраполка, нібыта вырашыў адпомсціць за смерць сына. Некаторыя текстологи лічаць, што гэты аповяд устаўлены ў летапіс пазней стварэння асноўнага тэксту і ўяўляе сабой чыста легендарнае тлумачэнне прычын ўсобіцы. Гэта вельмі верагоднае меркаванне, асабліва з улікам таго, што сама усобица пачалася толькі праз два гады пасля смерці Люта.
Дата нараджэння Алега невядомая. На момант гібелі яму павінна было быць не больш за 20 гадоў. Паўналецце ў Старажытнай Русі наступала ў 14 гадоў, а ўжо ў 970 годзе Алег пасаджаны на самастойнае княжанне. «Такім чынам, воля яго была падпарадкавана ўплыву іншых, ўплыву якога-небудзь моцнага баярына, накшталт Свенельда». Аб яго шлюбе і дзецях з рускіх летапісаў нічога не вядома.
Уладзімір I Святаславіч (каля 960 года — 15 ліпеня 1015 года) — князь наўгародскі (970-988), вялікі князь кіеўскі (978-1015), пры якім адбылося хрышчэнне Русі. Сын вялікага князя Святаслава Ігаравіча ад ключніца Малушы родам з горада Любеч, милостницы княгіні Вольгі. Сын рабыні («робичич» па словах Рагнеды), паводле звычаяў язычнікаў мог успадкаваць бацьку-князя.
Год нараджэння Уладзіміра невядомы. Яго бацька Святаслаў нарадзіўся ў 942 годзе (летописная храналогія ўмоўная у гэтым перыядзе), а старэйшы сын Уладзіміра Вышеслав — каля 977 г., адкуль гісторыкі выводзяць год нараджэння Уладзіміра — 960-й год з дакладнасцю да некалькіх гадоў. Як паведамляюць пазнейшыя крыніцы XVI стагоддзя (Никоновская і Устюжская летапісе), Уладзімір Святаславіч нарадзіўся ў вёсцы Будутине (Будятине), куды разьюшаны княгіня Вольга сослала Малушу[14]. Як меркаваў Д. Празароўскага, будучы раздатчицей міласціны (занятак хрысціянкі), Малуша парушыла са Святаславам запаведзь «не чужалож», і менавіта гэта выклікала гнеў Вольгі:
Пра далейшы лёс Малушы летапісы не паведамляюць, а малалетні Уладзімір вярнуўся ў Кіеў, дзе знаходзіўся пад наглядам княгіні Вольгі. Выхаваннем яго, магчыма, займаўся дзядзька па маці Дабрыня, так як у звычаях Русі было справай звыклай давяраць выхаванне спадчынніка старэйшым дружыннікам.
Па Аповесці мінулых часоў Уладзімір сярод сыноў Святаслава быў трэцім па старшынстве пасля Яраполка і Алега. Вылучалася таксама гіпотэза, што на самой справе ён быў другім (старэй Алега), бо атрымаў ад бацькі пры ім сыходзе на вайну з Візантыяй у 970 годзе важны Ноўгарад, у то час як Алег здавольваўся Древлянской зямлёй з цэнтрам у Овруче. Настаўнікам і ваяводам юнага Уладзіміра ў Ноўгарадзе стаў Дабрыня.
У 977 годзе разгарэлася міжусобная вайна паміж Яраполкам і яго братамі. Удзельная древлянский князь Алег, адыходзячы ў баі з Яраполкам, быў раздушаны ў рове падавшими коньмі. Уладзімір пры гэтым вестцы збег у варажскай зямлі. Усёй Руссю стаў правіць Яраполк Святаславіч.
У 978 годзе Уладзімір вярнуўся на Русь з варяжским войскам. Спачатку ён адбіў Ноўгарад, затым захапіў Полацк і пасля рушыў на Кіеў. У асяроддзі Яраполка апынуўся здраднік, ваявода Блуд, які ўступіў у змову з Уладзімірам. Блуд ўгаварыў Яраполка пакінуць Кіеў і схавацца ў ўмацаваным горадзе Радні на рацэ Рось. Пасля працяглай аблогі ў Радні пачаўся голад. Блуд запэўніваў Яраполка ў тым, што яму варта ўступіць у перамовы з Уладзімірам, які не мае намеру прычыніць яму ніякага зла. У сваю чаргу хлопец Варяжко пераконваў свайго князя Яраполка не выходзіць да Уладзіміра, так як Яраполка чакае немінучая гібель.
Уладзімір захапіў які перайшоў на бок Кіева Полацк, перабіўшы сям'ю кіраўніка горада князя Рагвалода, прычым па радзе свайго дзядзькі Дабрыні Уладзімір спачатку згвалціў Рагнеду на вачах яе бацькоў, а затым забіў яе бацьку і двух братоў. Князёўну Рагнеду, просватанную перш за Яраполка, ён гвалтам узяў у жонкі. Менавіта адмову Рагнеды на сватаўство Уладзіміра і выклікаў яго помста: князёўна лічыла недапушчальным выйсці замуж за сына наложніцы, якім быў Уладзімір. Яе словы «не хочу розути робичича» («не хачу разувать раба») згодна з славянскаму звычаю разувания жонка моцна зняважылі Уладзіміра і Добрыню, так як намякалі на статус маці Уладзіміра (сястры Дабрыні).
Затым з вялікім варяжским войскам аблажыў Кіеў, дзе замкнуўся Яраполк. Па версіі летапісу ваявода Яраполка Блуд, падкуплены Уладзімірам, прымусіў Яраполка бегчы ў маленькі гарадок Родень, указаўшы мецяжом кіяўлян. У Радні Уладзімір прывабіў Яраполка на перамовы, дзе два варага «паднялі яго мячамі пад пазухі». Цяжарную жонку Яраполка, былую грэчаскую манашку, Уладзімір узяў у наложніцы.
№20 Кіеўская Русь у часы Уладзіміра Святаславіча.
Уладзімір Святаславіч (Святы, Чырвонае сонейка, хрысціянскае імя Васіль) – князь наўгародскі з 969, вялікі князь кіеўскі (980–1015). Малодшы сын князя Святаслава і ключніцы княгіні Вольгі Малушы. Падпарадкаваў вяцічаў, радзімічаў, яцвягаў. Паспяхова ваяваў з печанегамі, Волжскай Булгарыяй, Польшчай, Візантыяй. Пры ім былі пабудаваны абарончыя рубяжы па рэках Дзяса, Асётр, Трубеж і Сула, якія агароджвалі Русь ад качэўнікаў. У 988 г. прыняў хрысціянства і ўвёў яго ў дзяржаве, умацаваўшы ўнутранае і міжнароднае становішча Кіеўскай Русі. Час яго праўлення стаў перыядам росквіту Кіеўскай Русі, апеты ў былінах і літаратурных творах. Кананізаваны Рускай праваслаўнай царквой як роўнаапостальны святы.
Для ўмацавання палітычнага адзінства Русі князь Уладзімір Святаславіч у першыя гады свайго княжання распачаў спробу аб'яднаць мясцовыя рэлігійныя культы і на іх аснове стварыць агульны паганскі пантэон. Ен паставіў, паводле летапісу, на ўзгорку недалёка пекла свайго двара ў Кіеве драўляныя ідалы (куміры) шасці найбольш шанаваных славянскіх багоў на чале з Перуном – Дажбога, Хорса, Стрыбога, Семаргла і Макошы. Тым самым Уладзімір спрабаваў зрабіць шматбожжа з культаў Перуна, як галоўнага бога дзяржаўнай рэлігіяй, а Кіеў пераўтварыць у агульнадзяржаўны рэлігійны і ідэалагічны цэнтр. Аднак спроба князя не ўвянчалася поспехам.
Новы князь кіеўскі прыняў меры да рэфармацыі паганскага культу. Падняў у Кіеве капішча з ідаламі шасці галоўных багоў славянскага язычніцтва (Перуна, Хорса, Дажбога, і Стрыбог, Семаргла і Мокашч, без Вялеса), таксама ёсць звесткі, што князь практыкаваў чалавечыя ахвярапрынашэнні багам. З першакрыніц вядома аб ахвярапрынашэньнях русаў пры аблозе Канстанцінопаля ў 860 годзе і ў час аблогі візантыйскімі войскамі крэпасці Доростол, дзе замкнуўся Святаслаў у 971. Паводле летапісу, у 987 годзе Уладзімір на савеце баяраў прыняў рашэнне аб хрышчэнні «па закону грэцкага».
У наступным 988 годзе ён захапіў Корсунь (Херсонес ў Крыме) і запатрабаваў у жонкі сястру візантыйскіх імператараў Васіля II і Канстанціна VIII Ганну, пагражаючы ў адваротным выпадку пайсці на Канстанцінопаль. Імператары пагадзіліся, запатрабаваўшы ў сваю чаргу хрышчэння князя, каб сястра выйшла за адзінаверца. Атрымаўшы згоду Уладзіміра, візантыйцы даслалі ў Корсунь Ганну са святарамі. Уладзімір разам са сваёй дружынай прайшоў абрад хрышчэння, пасля чаго здзейсніў цырымонію шлюбу і вярнуўся ў Кіеў, дзе адразу ж загадаў перакуліць паганскія ідалы.
Распаўсюджванне хрысціянства ў Кіеўскай Русі насіла характар дзяржаўнага мерапрыемства. Таму царкоўныя інстытуты аказаліся ў цеснай сувязі з велікакняскай уладай і іншымі палітычнымі структурамі і шмат у чым спрыялі станаўленню і развіццю дзяржаўнасці. Усе першыя епіскапы, святары і манахі на Русі былі з грэкаў. Новая царква была абвешчана састаўной часткай Канстанцінопальскай патрыярхіі і арганізавана на ўзор грэчаскай. У Кіеве, а затым у Ноўгарадзе былі заснаваны мітрапаліцкія кафедры, падпарадкаваныя Канстанцінопалю. Мітрапалітаў патрыярх прызначаў сам, часам нават не пытаючыся кіеўскага князя. За ўвесь час існавання Кіеўскага княства мітрапалітамі толькі двойчы бывалі рускія епіскапы – абодва разы ў моманты канфліктаў Кіева з Візантыяй. У іншых гарадах былі пастаўлены падначаленыя мітрапаліту епіскапы. У епархіях будаваліся цэрквы і манастыры, якія атрымлівалі княжацкія або баярскія зямельныя падараванні. На гэтыя землі манастыры прымалі “странников”, адпушчаных халопаў, ізгояў, збяднелых купцоў і рамеснікаў. Яны склалі ў старажытнарускім грамадстве асаблівую групу “царкоўных людзей”.
Князі давалі царкве значныя правы (судовыя, маёмасныя і інш.). Кіраванне і суд на царкоўных і манастырскіх землях ажыццяўляліся на падставе адмысловага зборніка законаў – Намаканона, або Кормчае кнігі. Самі князі былі заснавальнікамі шматлікіх манастыроў і цэркваў.
Усе законы Уладзімір прымаў пры ўзгадненні са сваім саветам, які складаўся з яго дружыны (ваенных начальнікаў) і старэйшын, прадстаўнікоў розных гарадоў. Званы былі разам з баярамі і посадниками і «старэйшыны па ўсім градам».
Вялікія гарады былі ўладкованыя па-вайсковаму, утварылі кожны суцэльны арганізаваны полк, які называўся тысячай, якая дзяліліся на сотні і дзесяткі. Тысячай камандаваў выбиравшийся горадам, а потым прызначаны князем тысяцкі, сотнямі і дзесяткамі таксама выбарныя сотские і десятские.
Уладзімір пачаў таксама чаканку манеты — залаты («златников») і срэбнай («срэбранікаў»), воспроизводившей візантыйскія ўзоры таго часу. На большасці манет Уладзіміра намаляваны князь, які сядзіць на троне, і надпіс: «Владимѣръ на столѣ» (Уладзімір на троне); ёсць варыянты з погрудным выявай.
Пры Уладзіміры пачынаецца маштабнае каменнае будаўніцтва на Русі, хоць першыя пабудовы, якія захаваліся, ставяцца да часу яго сына Яраслава. Закладзены гарады Уладзімір-на-Клязьме (990 год), Белгарад (991 год), Пераяслаў (992 год) і многія іншыя
№21 Дахрысціянскія вераванні ўсходніх славян.
Грамадскаму развіццю ўсходніх славян адпавядалі іх вераванні. Пануючай рэлігіяй з’яўлялася паганства – шматбожжа, у аснове якога быў пантэізм – абагаўленне сілаў і з’яваў прыроды (вады, агню, зямлі і інш.), а таксама жывёл і раслін. Славяне пакланяліся агню, дрэвам, камяням, крыніцам, маліліся ў святых гаях, прыносілі крывавыя ахвяры сваім багам. Паганскія багі былі раствораныя ў прыродзе і жылі побач з людзьмі. Разам з верай у паганскіх багоў усходнім славянам былі ўласцівы найстаражытныя міфалагічныя ўяўленні, згодна з якімі ў глыбокай яме жыў вадзянік, у вадзе жылі тапельніцы, якія пераўтварыліся ў русалак, у лесе гаспадарыў лесавік, у хаце нябачна прысутнічаў дамавік – яе заступнік. Паганскія ўяўленні былі звязаны з рознымі ступенямі ў развіцці свядомасці першабытнага грамадства: анімізмам, татэмізмам, фетышызмам, магіяй і культам продкаў. Найстаражытным з іх у славян быў культ Рода, Чура або Шчура (адсюль слова “прашчур”), продкаў па жаночай лініі называлі Рожаніцамі. Культ сямейна-родавага продка-ўладара, патрыярха, дзеда стаў асновай для ўзнікнення культу племяннога бога. Вялес (Волас) – Бог гандлю і звяроў, таксама вядомы як захавальнік статку жывёл. Сімвал – cноп збожжа або збожжа, звязанае ў вузел. Святыя жывёлы і расліны: вол, збожжа, пшаніца. Вялес – добразычлівы бог, які рэгулюе тавараабмен і пераконваецца, што абяцанні трымаюцца. Клятвы і дамовы прыводзіліся да прысягі яго імем. У “Аповесці мінулых гадоў” летапісец Нестар называе Вялеса “скотьим богом”, заступнікам хатніх жывёл. Магчыма, гэты манах дрэнна ведаў дахрысціянскую міфалогію Русі ці пастараўся прыменшыць значэнне сына Рода, брата Сварога. Вялес – адзін з найвялікшых багоў старажытнага свету. Яго галоўнай падзеяй стала тое, што Вялес прывёў створаны Родам і Сварогам свет у рух. Дзень стаў змяняць ноч; за зімой непазбежна вынікалі вясна, лета і восень; за выдыхам – удых, пасля смутку – радасць. Гэта быў не аднастайны паўтор адных і тых жа цыклаў, а навучанне асновам жыцця. Людзі вучыліся пераадольваць цяжкасці і шанаваць шчасце. Рух калаварота адбываецца па вышэйшым законе Праві ўслед за рухам Сонца па небе – Пасалонь. Накіроўваючай сілай з’яўляецца Вялікая Любоў, якая дапамагае ў выпрабаваннях. Нярэдка ў розных плямёнаў адны і тыя ж багі мелі розныя імёны. Напрыклад, бог сонца называўся Дажбог, Сварог, Хорс, Ярыла. Багі асобных плямёнаў паступова зводзіліся ў агульны пантэон. Нягледзячы на ўмоўнасць і няўстойлівасць, у ім ўсталёўвалася своеасаблівая іерархія, вылучаліся галоўныя бажаствы, ушанаваныя ўсімі ці многімі плямёнамі: Вялес, а таксама Пярун – бог грому і маланкі, бог дажджу, Стрыбог – бог ветру, Семаргл – бог урадлівасці, сувязны паміж нябесным і зямным светам, і інш. Сілы і з’явы прыроды абагаўляліся і персаніфікаваліся, выяўляліся ў выглядзе людзей – ідалаў. Археалагічныя даследаванні адкрылі паганскія культавыя збудаванні – капішчы і трэбішчы, дзе славяне пакланяліся сваім ідалам, спрабуючы актыўна ўздзейнічаць на багоў. З гэтай жа мэтай ўладкоўваліся паганскія святы (гульбішчы, братчыны). У гонар багоў заколвалі быкоў і бараноў, усім племенем варылі мёд, піва, пяклі пірагі. Слугамі паганскіх культаў былі валхвы, вестуны-ведзьмакі.
Рэлігійны светапогляд складаў аснову грамадскага жыцця ўсходніх славян, таму паганства, як вера продкаў, ушаноўвалася і да другой паловы Х ст. мела статус дзяржаўнай ідэалогіі. Паступовае замацаванне ў якасці галоўнага бога Перуна – бога вайны – адпавядала ваенна-захопніцкай сутнасці дзяржаўнага жыцця ў часы кіеўскіх князёў Алега, Ігара і Святаслава. Аднак паступова выявілася неабходнасць пераходу да монатэізму – адзінабожжа як асновы ідэйна-палітычнай арганізацыі грамадства з наступным прыняццем хрысціянства, што вызначалася сацыяльна-палітычным развіццём старажытнарускага грамадства. З падпарадкаваннем племянных саюзаў Кіеву і ліквідацыяй іх аўтаноміі складвалася структура адзінай дзяржавы з адной кіруючай дынастыяй. Таму ранейшыя паганскія культы, якія насілі разрознены характар і разбіваліся на шэраг мясцовых абрадаў, сталі непрыдатныя, паколькі маглі быць выкарыстаны ў сепаратысцкіх мэтах. Не выпадкова валхвы, як захавальнікі архаічных традыцый, неаднаразова ўзначальвалі народныя рухі, накіраваныя супраць Кіева.
№22 Канфесійная палітыка кіеўскіх князёў. Прыняцце хрысціянства.
Рэлігійная палітыка рускіх князёў. Рэлігійны светапогляд складаў аснову грамадскага жыцця ўсходніх славян, таму паганства, як вера продкаў, ушаноўвалася і да другой паловы Х ст. мела статус дзяржаўнай ідэалогіі. Паступовае замацаванне ў якасці галоўнага бога Перуна – бога вайны – адпавядала ваенна-захопніцкай сутнасці дзяржаўнага жыцця ў часы кіеўскіх князёў Алега, Ігара і Святаслава. Аднак паступова выявілася неабходнасць пераходу да монатэізму – адзінабожжа як асновы ідэйна-палітычнай арганізацыі грамадства з наступным прыняццем хрысціянства, што вызначалася сацыяльна-палітычным развіццём старажытнарускага грамадства. З падпарадкаваннем племянных саюзаў Кіеву і ліквідацыяй іх аўтаноміі складвалася структура адзінай дзяржавы з адной кіруючай дынастыяй. Таму ранейшыя паганскія культы, якія насілі разрознены характар і разбіваліся на шэраг мясцовых абрадаў, сталі непрыдатныя, паколькі маглі быць выкарыстаны ў сепаратысцкіх мэтах. Не выпадкова валхвы, як захавальнікі архаічных традыцый, неаднаразова ўзначальвалі народныя рухі, накіраваныя супраць Кіева. Рэформа паганства Уладзіміра Святаславіча. Для ўмацавання палітычнага адзінства Русі князь Уладзімір Святаславіч у першыя гады свайго княжання распачаў спробу аб’яднаць мясцовыя рэлігійныя культы і на іх аснове стварыць агульны паганскі пантэон. Ён паставіў, паводле летапісу, на ўзгорку недалёка ад свайго двара ў Кіеве драўляныя ідалы (куміры) шасці найбольш шанаваных славянскіх багоў на чале з Перуном – Дажбога, Хорса, Стрыбога, Семаргла і Макошы. Тым самым Уладзімір спрабаваў зрабіць шматбожжа з культам Перуна як галоўнага бога дзяржаўнай рэлігіяй, а Кіеў пераўтварыць у агульнадзяржаўны рэлігійны і ідэалагічны цэнтр. Аднак спроба князя не ўвянчалася поспехам. Прычына і перадумовы прыняцця хрысціянства. Разам з тым да пачатку 980-х гадоў хрысціянства ўжо было вядома на Русі. Першыя хрысціянскія абшчыны з’явіліся тут у 60-х гг. IX ст., тады ж на Русь былі накіраваны грэчаскія святары і прапаведнікі. У Кіеве функцыянавала царква св. Іллі. У 955 г., здзейсніўшы паездку ў Царград, хрысцілася кіеўская княгіня Вольга; услед за ёй прыняла хрысціянства частка рускай знаці, дружына і слугі. Сын Вольгі, князь Святаслаў, адмаўляўся хрысціцца, спасылаючыся на тое, што з яго будзе кпіць дружына. У той жа час працяглае знаходжанне Святаслава ў Балгарыі, дзе ўжо існавала разнастайная хрысціянская літаратура на славянскай мове, павінна было аб’ектыўна ўзмацніць распаўсюджванне хрысціянства ў дружынным асяроддзі. Большасць гісторыкаў лічыць, што Русь у гэты час не прымала хрысціянства ў агульнадзяржаўным маштабе з-за таго, што гэта магло пацягнуць за сабой васальную залежнасць ад Візантыі. Аднак сам факт прыняцця хрысціянства Кіеўскай Руссю быў звязаны з абставінамі яе зацікаўленасці ва ўмацаванні палітычных адносін з Візантыяй.
У 988 г. візантыйскі імператар Васіль II звярнуўся да Уладзіміра Святаславіча па дапамогу ў суцяшэнні бунту ў Малой Азіі. За гэта Уладзімір запатрабаваў выдаць за яго сястру імператара Ганну, што мела на ўвазе прыняцце хрысціянства кіеўскім князем. Гэты шлюб, несумненна, уздымаў міжнародны аўтарытэт Русі. Пагадненне было дасягнута, і шасцітысячны рускі атрад прыняў удзел у разгроме мяцяжу. Аднак імператар парушыў абяцанне. Тады Уладзімір захапіў цэнтр крымскіх уладанняў Візантыі – Корсунь (Херсанес). Пасля гэтых падзей, якія дэманстравалі ваенна-палітычную сілу Русі, Уладзімір разам з дружынай прыняў хрышчэнне і ўступіў у шлюб з візантыйскай прынцэсай. Вярнуўшыся дадому, ён хрысціў кіяўлян, і новая рэлігія стала распаўсюджвацца па ўсёй Русі. Уводзілася яна як мірным, так і гвалтоўным шляхам. Разбураліся паганскія ідалы, для хрышчэння жыхароў заганялі ў раку, “акі стадо”, гарады, жыхары якіх не жадалі прыняць новую веру, як напрыклад Ноўгарад, падвяргаліся бязлітаснаму рабаванню.
№23 Роля і месца хрысціянства ў жыцці ўсходніх славян у Х–ХІV стст.
Прыняцце хрысціянства азначала змену ўсяго жыццёвага ўкладу. Новая вера патрабавала захавання строгіх абмежаванняў і маральных прынцыпаў. Таму хрысціянства замацавалася далёка не адразу. Праваслаўнай царкве прыйшлося весці працяглую барацьбу з дахрысціянскімі вераваннямі. Аднак паганская свядомасць народа была настолькі глыбокай і магутнай, што хрысціянства ўспрыняло многія яе рысы. Старажытнаславянскія паганскія святы былі прымеркаваны да хрысціянскіх, многія святыя ўспрынялі ранейшыя паганскія “функцыі”. Політэізм зліўся з хрысціянскім монатэізмам. У выніку паўстаў сінкрэтызм – злучэнне разнародных верапавучальных і культавых палажэнняў у працэсе ўзаемаўплыву рэлігій у іх гістарычным развіцці. У той жа час паганства працягвала існаваць як самастойная сацыяльная з’ява, неаднаразова выяўляючы сябе як ідэйны сцяг у барацьбе з хрысціянскай дзяржавай і яе інстытутамі. Хрышчэнне Русі стварала аснову для аб’яднання старажытнарускага грамадства, для фарміравання адзінага народа на аснове агульных духоўных і маральных прынцыпаў, спрыяла знікненню племянной варожасці, замацаванню ў агульнадзяржаўным маштабе тэрмінаў “Русь”, “Руская зямля”, “русічы”, “русіны“. Русь далучылася да хрысціянскага свету і яго культурных каштоўнасцей, да спадчыны антычнай цывілізацыі. Умацавалася міжнароднае становішча Русі. У канцы X – пачатку XI стст. пасольства рымскага папы пабывала ў Кіеве, а рускія амбасады былі прыняты ў Рыме. У той жа час хрысціянства было ўспрынята ва ўсходнім, візантыйскім варыянце, які пазней атрымаў назву праваслаўя, г.зн. “правільнай веры”. У гістарычнай перспектыве гэта прывяло да ўзнікнення процілеглых тэндэнцый – палітычнаму і культурнаму адчужэнню Русі ад лацінскай Еўропы, да зацвярджэння іншай мадэлі развіцця. Распаўсюджванне хрысціянства ў Кіеўскай Русі насіла характар дзяржаўнага мерапрыемства. Таму царкоўныя інстытуты аказаліся ў цеснай сувязі з велікакняскай уладай і іншымі палітычнымі структурамі і шмат у чым спрыялі станаўленню і развіццю дзяржаўнасці. Усе першыя епіскапы, святары і манахі на Русі былі з грэкаў. Новая царква была абвешчана састаўной часткай Канстанцінопальскай патрыярхіі і арганізавана на ўзор грэчаскай. У Кіеве, а затым у Ноўгарадзе былі заснаваны мітрапаліцкія кафедры, падпарадкаваныя Канстанцінопалю. Мітрапалітаў патрыярх прызначаў сам, часам нават не пытаючыся кіеўскага князя. За ўвесь час існавання Кіеўскага княства мітрапалітамі толькі двойчы бывалі рускія епіскапы – абодва разы ў моманты канфліктаў Кіева з Візантыяй. У іншых гарадах былі пастаўлены падначаленыя мітрапаліту епіскапы. У епархіях будаваліся цэрквы і манастыры, якія атрымлівалі княжацкія або баярскія зямельныя падараванні. На гэтыя землі манастыры прымалі “странников”, адпушчаных халопаў, ізгояў, збяднелых купцоў і рамеснікаў. Яны склалі ў старажытнарускім грамадстве асаблівую групу “царкоўных людзей”. Князі давалі царкве значныя правы (судовыя, маёмасныя і інш.). Кіраванне і суд на царкоўных і манастырскіх землях ажыццяўляліся на падставе адмысловага зборніка законаў – Намаканона, або Кормчае кнігі. Самі князі былі заснавальнікамі шматлікіх манастыроў і цэркваў. Так, Уладзімір пасля хрышчэння Русі заснаваў у Кіеве царкву Багародзіцы, на ўтрыманне якой вылучыў дзясятую частку сваіх даходаў, таму царква і атрымала назву Дзесяціннай. Царква спрабавала ўплываць на палітычнае жыццё, але гэта рэдка прыводзіла да поспеху. Наадварот, князі карысталіся сваёй сілай і не раз выганялі непажаданых ім епіскапаў. Паказальна, што першымі святымі на Русі сталі не клірыкі і не манахі, а князі Барыс і Глеб, забітыя падчас усобіц.
№24 Сельская гаспадарка.
Асновай гаспадаркі славянскіх плямёнаў у разгляданы перыяд з'яўлялася земляробства. Канкрэтныя яго формы дрэнна прасочваюцца па археалагічнаму матэрыялу.
Асноўным прыладай ворыва было рала. У славян, мяркуючы па адсутнасці матэрыяльных рэшткаў, выкарыстоўвалася прымітыўнае драўлянае рало (орало). Старажытнае рала ўяўляла сабой суцэльнае тонкае дрэва з коранем, які ператвараўся ў ральник. Ствол дрэва станавіўся дышлем ворнага прылады; дзяржальняй магла служыць вколоченная палка. Рало выкарыстоўвалася ў асноўным на стараворных землях. Спрадвеку ўжывалася таксама драўляная матыка. Двухзубы матыкі часам лічаць прататыпам сахі. Гэта прылада магло выкарыстоўвацца і пры подсечнам земляробстве.
У лясной зоне земляробства была падсечна - агнявым, г. зн. дрэвы падсякалі (вяне), яны засыхалі на пні і іх спальвалі. Пасля гэтага выкарчоўвалі пні, зямлю ўгнойвалі попелам, рыхлили без ворыва бараной - суковаткой, г. зн. бервяном з необрубленными сукамі. Поля удобренные такім прымітыўным спосабам заставаліся ўрадлівымі нядоўга (10 - 15 гадоў). Неабходнасць асвойваць новы ўчастак, прымушала пераносіць славянскі пасёлак з месца на месца.
У лесастэпавай практыкавалася переложное земляробства. Выпальвалі Траву, атрыманай попелам угнойвалі зямлю рыхлили і выкарыстоўвалі да знясілення. Да IX ст. на поўдні ў лесастэпы славяне выкарыстоўвалі плуг, які пераварочваў пласт урадлівай зямлі. На поўначы ворным прыладай была саха, якой было зручна араць у лясістай мясцовасці. Запрагалі ў саху конь, а цяжкі плуг цягнулі валы.
Славяне вырошчвалі проса (адна з найважнейшых сельскагаспадарчых культур), а таксама пшаніцу, жыта, ячмень, гарох, бабы. Важнымі сельскагаспадарчымі тэхнічнымі культурамі былі лён і каноплі - з іх выраблялі тканіны.
Для земляробчых работ патрэбныя былі разнастайныя прылады, перш за ўсё жалезныя наканечнікі для сахі і плуга, сякеры, матыкі, сярпы і да т. п. Таму неабходнай галіной гаспадаркі славян было вытворчасць жалеза. Ужо ў VII-IX ст. у славян з'яўляюцца спецыяльныя пасёлкі металургаў.
Ураджай прыбіралі жалезнымі серпамим на кароткай драўлянай дзяржальні, з круглявым клінком і злёгку загнутым унутр носам. Разам з імі выкарыстоўваліся косы-гарбушы з кароткай драўлянай ручкай, якімі можна было касіць на абодва бакі. Выкарыстоўваліся яны, як мяркуюць, у асноўным для сенакосу.
Акрамя земляробства славяне займаліся развядзеннем коней і буйной рагатай жывёлы, свіней, авечак і коз, з хатняй птушкі — курэй, гусей, качак і галубоў. Жывёлу трымалі ў адкрытых загонах або спецыяльных збудаваннях - хлявах. Праславянское слова "хлеў" першапачаткова азначала паглыбленае, ямного тыпу збудаванне з сеновалом. Акрамя таго яны лавілі рыбу і палявалі.
Уладальнікам зямлі выступала абшчына (мір, верв, задруга), заснаваная на суседскіх, а не на кроўнароднасных сувязях. Верв уяўляла сабой тэрытарыяльную адзінку, кіраваную агульным сходам (веча) і выбарнымі старэйшынамі. Мноства такіх абшчын складалі воласць. Сяляне-абшчыннікі (смерды) валодалі не толькі ворнымі ўгоддзямі, але і пашамі, лясамі, лугамі, вадапоямі. Паступова супольная, “нічыя” зямля трапіла ў прыватнае валоданне, узніклі феадальная ўласнасць на зямлю і феадальныя адносіны. Умоўна пад феадалізмам варта разумець грамадскія адносіны, заснаваныя на манапольным праве на зямельную ўласнасць, на зямельным наданні за службу (феод) і звязаных з гэтым абавязках. З часу ўзнікнення Кіеўскай дзяржавы вялікі князь намінальна лічыўся вярхоўным уласнікам усіх падпарадкаваных зямель, насельніцтва якіх плаціла даніну. Гэтая форма зямельнай уласнасці – княская або дзяржаўная – з’яўлялася пануючай на працягу IX–XI стст. Князь карыстаўся правам раздаваць воласці, гарады, цэлыя тэрыторыі сваім слугам. Аднак гэтыя землі, як лічыць большасць даследчыкаў, былі не для сеньярыяльнага (вотчыннага) валодання, а для збору даніны.
Такім чынам, на Русі ў IX–XI стст. існавалі васальныя адносіны, прававой асновай якіх былі не зямельныя падараванні, а прадастаўленне права збору даніны. Прамы доказ гэтаму мы знаходзім у паведамленні Наўгародскага Першага летапісу, у якім пад 922 г. адзначана, што Ігар “даніну дзярэўскую” аддаў свайму ваяводу Свенельду.
На наступным этапе развіцця феадальных адносін у Кіеўскай Русі (з канца XI ст.) узнікае і расце індывідуальная буйная зямельная ўласнасць (вотчына), якая належыла баярам. Баярскія вотчыны маглі ўзнікаць шляхам выдзялення вотчыннікаў з абшчыны, шляхам княскага падаравання або куплі зямлі ў абшчыны і, нарэшце, шляхам гвалтоўнага захопу абшчыннай зямлі. Асноўным з гэтых спосабаў, як лічаць шматлікія гісторыкі, было княскае падараванне. Раней за ўсіх у вотчыннікаў пераўтвараліся дружыннікі, якія перасталі эпізадычна збіраць даніну і пачалі жыць на зямлі. Іншым шляхам фарміравання баярства быў пераход на княжацкую службу родавай і племянной знаці і пераўтварэнне яе ў сацыяльную эліту. Гэтыя землеўладальнікі – баяры – мелі свае дружыны і карысталіся правам імунітэту, г.зн. князь перадаваў ім частку сваіх паўнамоцтваў, напрыклад, іх вотчыны былі непадуладныя княжацкаму суду і былі вольныя ад выплаты падаткаў. Баярства стала іграць вядучую ролю ў кіраванні дзяржавай.
№25 Рамяство і гандаль ва ўсходніх славян.
Апрача сельскай гаспадаркі як сельскае, так і гарадское на-сельніцтва займалася промысламі. Самым распаўсюджаным відам промыслу з'яўлялася рыбалоўства. Як правіла, пасяленні, у тым ліку і гарады размя-шчаліся па берагах рэк, у якіх вадзіліся многія віды рыбы. Пры раскопках трапляецца шмат лускі і касцей ад рыбы. Апрача таго, знаходзяць самыя роз-ныя прылады, сярод якіх кручкі розных памераў і форм, блёсны з каляровых металаў, гліняныя і каменныя грузілы, паплаўкі з кары сасны і бярозы, рэш-ткі невада (Полацк), восці, пешні. Апошнія знойдзены ў Брэсце і Ваўкавыс-ку. Па іх можна беспамылкова сцвярджаць аб зімовай лоўлі рыбы. Косці рыбы з раскопак Брэста з'яўляюцца сведкамі таго, што ў X—XIстст. у Бугу і Мухаўцы лавілі самоў, ляшчоў, ласося, акуня, шчупакоў, плотку, яршоў. У Ваўкавыску было вядома 12 прамысловых відаў рыбы (балтыйскі асяцёр, ласось, шчупак, плотка, галаўль, краснапёрка, жэрах, лінь, лешч, сом, судак, акунь). На гарадзішчы каля в. Маскавічы Браслаўскага раёна вызначаны наступныя віды рыбы: шчупак, лешч, сазан, карась, судак, вугор, ёрш, акунь, плотка. Вялікая колькасць знойдзеных касцей рыбы і такая колькасць відаў рыбы даюць падставу меркаваць аб тым, што лоўля рыбы дазваляла насель-ніцтву ў X—XIIIстст. павялічыць колькасць высокакаларыйных мясных прадуктаў.
Насельніцтва займалася таксама зборам грыбоў, ягад, іншых дзікарослых пладоў лесу. Шкарлупіны лясных арэхаў часта сустракаюцца на археалагіч-ньгх помніках. У Мінску ў пласце XIIст. знойдзены плады дзікай грушы.
Самымі распаўсюджанымі хатнімі промысламі былі прадзенне і ткацтва, без якіх наогул нельга ўявіць жыццё сярэднявечнага грамадства. Усюды пралі лён і шэрсць, з атрыманых нітак выраблялі тканіны. Доказам развітога ў тыя часы прадзіва з'яўляюцца знаходкі драўляных верацён на тых археалагічных помніках, дзе добра захавалася дрэва (Полацк, Віцебск, Мінск, Брэст, Пінск, Слуцк, Давыд-Гарадок, Слонім) і шыферных праслачкаў, якія сустракаюцца ў вялікай колькасці на кожным помніку гэтага часу. Аб ткацтве сведчаць знаходкі дэталяў ткацкіх станкоў (Полацк, Мінск, Віцебск, Гродна, Брэст), кавалкі тканін. У Брэсце гарызантальны ткацкі станок прадстаўлены пяццю дэталя-мі (падножкі, ніты, бярдо, чаўнок, цягі).
Значнае месца сярод промыслаў займала бортніцтва. Калі ўлічыць ад-сутнасць у тую пару цукру і ўсе спажыўныя якасці мёду, то значэнне гэтага промыслу цяжка перабольшыць. Бортніцтва давала не толькі мёд, але і другі вельмі патрэбны і каштоўны прадукт — воск. Абодва яны разам з футрам з'яўляліся для ўсходніх славян асноўным прадметам гандлю з Візантыяй і гарадамі Прычарнамор'я ў раннім сярэднявеччы. Сведчаннем заняткаў бор-тніцтвам з'яўляюцца знаходкі кавалкаў воску пры раскопках (Полацк, Мінск, Віцебск, Брэст). Зрэдку ў курганах знаходзяць металічныя на-жы-мёдарэзкі, падобныя на сучасныя прылады гэтага тыпу.
Металургія ў тыя часы была звязана з горадам і вёскай. Жалезная руда здабывалася ў сельскай мясцовасці, таму сельскае насельніцтва было звязана з распрацоўкай, здабычай і дастаўкай у горад жалеза ў выглядзе таварных крыц. Пэўная частка жалезнай руды выкарыстоўвалася сельскімі кавалямі для вырабу прадметаў побыту, у тым ліку і прылад працы. Яны былі знаёмы не толькі з усімі працэсамі выплаўкі жалеза, але маглі прасцейшымі спосабамі атрымліваць сталь.
Самым распаўсюджаным рамяством у сельскай мясцовасці з'яўлялася ганчарства. Выраблялі пераважна пячныя гаршкі.
Сельскія ювеліры выраблялі шырока распаўсюджаныя ў тыя часы ўпрыгожанні з каляровых металаў (скроневыя кольцы, бранзалеты, пярсцёнкі).
Старажытныя славяне звычайна будавалі свае паселішчы па берагах рэк. Вада была неабходная для жыцця і вядзення гаспадаркі, а акрамя таго, рэкі выкарыстоўваліся і як гандлёвыя шляхі. Праз старажытную Русь праходзіў адзін з старадаўніх гандлёвых шляхоў «з варагаў у грэкі».
Ён пачынаўся на рацэ Няве, па якой караблі ўваходзілі ў Ладажскае возера.
З Ладажскага возера па рацэ Волхаў плылі да возера Ільмень, на беразе якога знаходзіўся Ноўгарад, адзін з самых старажытных рускіх гарадоў. Ад Ноўгарада па вялікім і малым рэках дабіраліся да Дняпра, а далей плылі да Кіева, а адтуль ужо было блізка да Чорнага мора.
Зручныя водныя шляхі спрыялі развіццю гандлевых сувязяў Кіеўскай Русі з іншымі дзяржавамі Еўропы і Азіі. Бо па рэках можна было дабрацца да Волгі, а адтуль праз Каспійскае мора і да Сярэдняй Азіі.
Плаванне па рэках тады было цяжкім і небяспечным. Старажытнарускай судам - ладьям — даводзілася пераадольваць і камяністыя ўчасткі — парогі, і па сухапутным шляхам поцягам дабірацца ад адной ракі да другой. Але рускія купцы не баяліся далёкіх падарожжаў і вялі інтэнсіўную гандаль. Вось чаму ўжо да канца Х стагоддзя наўгародскія госці - так тады называлі купцоў з-за іх мірных намераў, звязаных толькі з жаданнем гандляваць, - асвоілі амаль увесь рускі Поўнач ад берагоў Фінскага заліва да самага Урала.
Пачынаючы з 9 стагоддзя, захавалася нямала сведчанняў ўсходніх аўтараў аб гандлі з «русамі». Далей апісваюцца тавары, якімі гандлююць русы: маладыя рабыні, футра, і даецца падрабязны справаздачу аб пахаванні шляхетнага руса тыпова скандынаўская 4 трупосожжение ў ладдзі.
№26 Шматукладнасць эканомікі.
У гістарычнай літаратуры Кіеўская дзяржава традыцыйна называецца раннефеадальнай. Гэта вызначэнне, несумненна, дастаткова дакладна адлюстроўвае асаблівасці эканамічнай і грамадскай структуры Кіеўскай Русі. На ранніх стадыях развіцця (IX–XIІІ стст.) старажытнарускае грамадства было шматукладным. Яго сацыяльнаэканамічная структура складалася з патрыярхальнага першабытнаабшчыннага, рабаўладальніцкага і феадальнага сектара, пры гэтым развіццё феадальных адносін было вядучай тэндэнцыяй. Раннефеадальнае грамадства характарызавалася шэрагам асаблівасцей, уласцівых феадалізму на ранніх стадыях яго развіцця: панаванне феадальнай уласнасці на зямлю ў форме дзяржаўнай або княжацкай; параўнальна невялікае распаўсюджванне вотчын; існаванне васальных адносін у форме даніны; перавага даніны як формы цэнтралізаванай феадальнай рэнты.
6-9 стг. Першабытна-абшчыны уклад.
З 9 стг. Пасля прыхода Рурыка, пачался фіадальны уклад, бо ён раздавал землі.
Крестьяні якія жылі на гэтай зямлі паступова сталі залежныя.
Шматукладнасць- адначасовае сушчыстваванне і ўзаемадзенье розных рысаў з соцыальна- эканамічных укладаў.
Кругавая парука- калі адна сям’я не можа разлічыцца, то уся абшчына разлічваецца за яе.
№27 Развіццё феадальных адносін ва ўсходніх славян.
Развіццё феадальных адносін у ўсходніх славян 2 шляхі:
Сінтазны - класічны
Безсінтазны - быў у славян, вознік у выніку транфармаціі першабытна-абшыных адносін у рабоўладальны уклад.
Пры феодалізме 2 класа:
1. Сяляні-экплатіруемые. Становішча было не адназначным. Усе яны былі свабодные абшчынікі (былі свабодные і мелі надзел.)
2. Феодалы-экплотаторы.
Унутры абшчыны з’яўляюцца залежныя:
1) умоўназалежныя (часова) насельніцтва.
2) цалкам залежныя.
Часова задежныя:
1) Рядовічы (ряд-договор)
2) Закупы (купа- сумма грошей). Кто брал купу, должен быў плаціць %.
Рэзы - % якія павінен плаціць той, хто браў закуп.
Ізгой - чалавек які страціў усе. Ен можа пайсці да суседа і стаць рядовічам.
Не только сяляні мог стаць ізгоем: царь, князь, свясшенік.
Смерды - усе свабодныя абшчынікі.
Цалкам залежныя:
1) Халопы (лічна завісем ад госпадзіна)
2) Челядзь (усё залежнае насельніцтва феодала)
№28 Дынастычная барацьба ў пачатку XI ст.
Пасля смерці Уладзіміра ў 1015 г. наўстаў дынастычны крызіс. Пачалася крывавая ўсобіца паміж яго сынамі, якія на правах васалаў кіравалі асобнымі часткамі Русі – надзеламі. Першапачаткова Уладзімір увёў 6 надзелаў, цэнтрамі якіх сталі Ноўгарад, Полацк, Тураў, Растоў, Мурам і далёкая Тмутаракань. Паступова іх колькасць расла. З 12 сыноў Уладзіміра велікакняскі стол удалося захапіць Святаполку, які, па словах летапісца, вырашыў “избить братию свою и принять власть русскую один”. За забойства трох сваіх братоў (Барыса, Глеба і Святаслава) ён увайшоў у рускую гісторыю з імем “Акаянны”. Амаль усе сыны Уладзіміра загінулі ў міжусобнай барацьбе. Але адзін з іх, Яраслаў, у 1017 г. заняў Кіеў, аднак неўзабаве ў 1018 г. быў разбіты на р. Буг польскім каралём Баляславам I, якога з войскамі прывёў Святаполк. Яраслаў уцёк у Ноўгарад. Польскія гарнізоны сталі “чыніць гвалт” у рускіх гарадах, і насельніцтва, узяўшыся за зброю, выгнала палякаў. У Кіеве застаўся Святаполк. Сабраўшы ў Ноўгарадзе новую раць, Яраслаў у 1019 г. зноў пайшоў на Святаполка. Супернікі сустрэліся на рацэ Альце, дзе Святаполк быў разбіты. Яраслаў стаў вялікім князем, аднак ўсобіца не скончылася. У Яраслава быў яшчэ адзін брат – Мсціслаў, які княжыў у Тмутаракані. У 1024 г., калі Яраслаў быў у Ноўгарадзе, Мсціслаў прыйшоў да Кіева, але “не приняли его киевляне”. Паміж імі пачалася вайна, асноўная бітва адбылася ў 1024 г. ля г. Ліствен, у ёй перамог Мсціслаў, які прапанаваў мір з умовай падзяліць дзяржаву па Дняпры. Яраслаў адмовіўся і два гады сядзеў у Ноўгарадзе – “и не решился Ярослав идти в Киев, пока не помирились”. У 1026 г. Яраслаў з вялікім войскам прыйшоў у Кіеў і ля Гарадца заключыў дамову з Мсціславам: правабярэжжа з Кіевам заставалася Яраславу, а левабярэжная частка дзяржавы з Чарнігавам адыходзіла Мсціславу. Да 1036 г., калі памёр Мсціслаў, на месцы Кіеўскай Русі фактычна існавалі дзве дзяржавы. Толькі ў 1036 г. пасля смерці Мсціслава Яраслаў, празваны Мудрым, зноў змог усталяваць адзінаўладдзе на Русі. Аднак “в тот же год посадил Ярослав брата своего Судислава в темницу во Пскове”. Сітуацыя для Яраслава ўскладнялася тым, што полацкі князь Брачыслаў вырашыў скарыстацца момантам і ў 1021 г. захапіў Ноўгарад, “захватив новгородцев и имущество их”. У час яго вяртання з багатай здабычай у Полацк на р. Судамір яго сустрэў Яраслаў і разбіў. Аднак мір, заключаны паміж бакамі, быў выгадным для Полацка, за якім замацоўвалі стратэгічна важныя тэрыторыі – “валокі” паміж Заходняй Дзвіной і Дняпром з гарадамі Віцебск і Усвяты. Паводле некаторых звестак, Брачыслаў нібыта на працягу трох гадоў княжыў у Кіеве разам з Яраславам.
№29 Кіеўская дзяржава ў часы Яраслава Мудрага.
Яраслаў Мудры – вялікі князь кіеўскі (1019–1054), сын Уладзіміра Святаславіча. Удзельнічаў у барацьбе за велікакняскі стол пасля смерці бацькі. Выгнаў з Кіева Святаполка Акаяннага. Здзейсніў шэраг паспяховых паходаў на печанегаў, пашыраў заходнія межы Русі. У гады яго княжання Кіеўская Русь дасягнула росквіту: будаваліся храмы і гарады, пашыраліся міжнародныя сувязі (у тым ліку і дынастычныя) з многімі еўрапейскімі краінамі. З імем Яраслава звязана складанне першага агульнарускага заканадаўства – “Рускай праўды”.
Яраслаў змог на час захаваць адзінства дзяржавы, але толькі шляхам саступак мясцовым цэнтрам. Пераадолець тэндэнцыі да распаду яму не ўдалося. Ён сам вымушаны быў прызнаць гэты распад, перад сваёй смерцю падзяліў тэрыторыі Русі паміж сынамі. На адным з княжых з’ездаў у 1054 г., як паведамляюць “Аповесць мінулых гадоў” і Наўгародскі Першы летапіс, Яраслаў даў сынам ”ряд”, па сутнасці – запавет, які меў палітычны характар. Запавет вызначыў форму дзяржаўнага ладу, пры якім вярхоўная ўлада павінна была належаць групе князёўсваякоў, звязаных васальнымі адносінамі. Кожны з іх быў поўнаўладным васалам у межах адведзенай яму тэрыторыі і не павінен быў урывацца на тэрыторыю іншага князя, замахваючыся на яго ўладу. Князі абавязаны былі падтрымліваць палітычны саюз. Старэйшы сын Яраслава Ізяслаў паводле “ряда” атрымаў кіеўскі стол, яго павінны былі слухацца ўсе астатнія сыны, як слухаліся Яраслава: “пусть будет он вам вместо меня”. “Ряд” Яраслава быў заснаваны на тым, што Русь належала ўсяму княскаму роду. Старэйшы князь правіў у галоўным горадзе – Кіеве, а малодшыя сядзелі ў розных па значэнні гарадах. Уладу вялікага князя пераймаў не яго сын, а брат або пляменнік, старэйшы пасля яго ў родзе. Калі ў Кіеве паміраў вялікі князь, то ўсе князі прасоўваліся на адно месца, “узыходзілі лесвіцай” да кіеўскага пасада. Таму такі парадак заняцця княскіх сталоў у Кіеўскай Русі атрымаў назву “лесвічны”.
Пры Яраславе Уладзіміравіча быў складзены першы вядомы звод законаў рускага права, які ўвайшоў у гісторыю як «Руская праўда».
У 1034 годзе Яраслаў ставіць князем наўгародскім сына Уладзіміра. У 1036 годзе раптам на паляванні памёр Мсціслаў, Яраслаў, па-відаць баючыся якіх-небудзь дамаганняў на кіеўскае княжанне, завастрыў свайго апошняга брата, самага малодшага з Владимировичей — пскоўскага князя Судзіслава — у цямніцу (поруб). Толькі пасля гэтых падзей Яраслаў вырашаецца пераехаць са дваром з Ноўгарада ў Кіеў.
У 1036 годзе ён атрымаў перамогу над печанегамі і гэтым вызваліў Старажытнарускае дзяржава ад іх набегаў. У памяць пра перамогу над печанегамі князь заклаў знакаміты сабор Святой Сафіі ў Кіеве, для роспісу храма былі выкліканыя мастакі з Канстанцінопаля.
У гэтым жа годзе пасля смерці брата Мсціслава Уладзіміравіча Яраслаў стаў аднаасобным кіраўніком большай частцы Старажытнарускай дзяржавы, за выключэннем Полацкага княства, дзе княжыў яго пляменнік Брачыслаў, а пасля смерці апошняга ў 1044 — Усяслаў Брачыславіч.
У 1038 годзе войскі Яраслава здзейснілі паход на яцвягаў, у 1040 годзе на Літву, а ў 1041 годзе водны паход на ладдзях у Мазовию. У 1042 годзе яго сын Уладзімір перамог ямь, прычым у гэтым паходзе здарыўся вялікі падзеж коней. Прыкладна ў гэты час (1038-1043) ад Кнуда Вялікага да Яраславу бег англійская прынц Эдуард Выгнаннік. Акрамя таго, у 1042 годзе князь Яраслаў Мудры аказаў вялікую дапамогу ў барацьбе за польскі каралеўскі трон ўнука Баляслава Харобрага — Казіміру I. Казімір узяў у жонкі сястру Яраслава — Марыю, якая стала польскай каралевай Добронегой. Гэты шлюб быў заключаны паралельна з жаніцьбай сына Яраслава Ізяслава на сястры Казіміра — Гертрудзе, у знак саюза з Польшчай.
У 1043 годзе, Яраслаў, за забойства «аднаго знакамітага расіяніна» у Канстанцінопалі[57], паслаў сына свайго Уладзіміра сумесна з Харальдам Суровым і ваяводам Вышатой ў паход на імператара Канстанціна Манамаха, у якім ваенныя дзеянні разгортваліся на моры і сушы з пераменным поспехам і які скончыўся мірам, заключаным у 1046 годзе. У 1044 годзе Яраслаў арганізаваў паход на Літву.
У 1045 годзе вялікі князь Яраслаў Мудры і княгіня Ірына (Ингегерда) накіраваліся ў Ноўгарад з Кіева да сына Уладзіміра на закладку ім каменнага Сафійскага сабора, замест згарэлага драўлянага.
У 1047 годзе адбыўся разрыў Яраславам Мудрым саюза з Польшчай.
У 1048 годзе ў Кіеў прыбылі паслы Генрыха I Французскага — прасіць рукі дачкі Яраслава Ганны.
Княжанне Яраслава Мудрага працягвалася 37 гадоў. Апошнія гады жыцця Яраслаў правёў у Вышгород.
Памёр Яраслаў Мудры 20 лютага 1054 года ў Вышгород дакладна ў свята Урачыстасці Праваслаўя[59] на руках сына Усевалада, перажыўшы на чатыры гады сваю жонку Ингигерду і на два гады старэйшага сына Уладзіміра.Пры Яраславе Уладзіміравіча быў складзены першы вядомы звод законаў рускага права, які ўвайшоў у гісторыю як «Руская праўда».
У 1034 годзе Яраслаў ставіць князем наўгародскім сына Уладзіміра. У 1036 годзе раптам на паляванні памёр Мсціслаў, Яраслаў, па-відаць баючыся якіх-небудзь дамаганняў на кіеўскае княжанне, завастрыў свайго апошняга брата, самага малодшага з Владимировичей — пскоўскага князя Судзіслава — у цямніцу (поруб). Толькі пасля гэтых падзей Яраслаў вырашаецца пераехаць са дваром з Ноўгарада ў Кіеў.
У 1036 годзе ён атрымаў перамогу над печанегамі і гэтым вызваліў Старажытнарускае дзяржава ад іх набегаў. У памяць пра перамогу над печанегамі князь заклаў знакаміты сабор Святой Сафіі ў Кіеве, для роспісу храма былі выкліканыя мастакі з Канстанцінопаля.
У гэтым жа годзе пасля смерці брата Мсціслава Уладзіміравіча Яраслаў стаў аднаасобным кіраўніком большай частцы Старажытнарускай дзяржавы, за выключэннем Полацкага княства, дзе княжыў яго пляменнік Брачыслаў, а пасля смерці апошняга ў 1044 — Усяслаў Брачыславіч.
У 1038 годзе войскі Яраслава здзейснілі паход на яцвягаў, у 1040 годзе на Літву, а ў 1041 годзе водны паход на ладдзях у Мазовию. У 1042 годзе яго сын Уладзімір перамог ямь, прычым у гэтым паходзе здарыўся вялікі падзеж коней. Прыкладна ў гэты час (1038-1043) ад Кнуда Вялікага да Яраславу бег англійская прынц Эдуард Выгнаннік. Акрамя таго, у 1042 годзе князь Яраслаў Мудры аказаў вялікую дапамогу ў барацьбе за польскі каралеўскі трон ўнука Баляслава Харобрага — Казіміру I. Казімір узяў у жонкі сястру Яраслава — Марыю, якая стала польскай каралевай Добронегой. Гэты шлюб быў заключаны паралельна з жаніцьбай сына Яраслава Ізяслава на сястры Казіміра — Гертрудзе, у знак саюза з Польшчай.
У 1043 годзе, Яраслаў, за забойства «аднаго знакамітага расіяніна» у Канстанцінопалі[57], паслаў сына свайго Уладзіміра сумесна з Харальдам Суровым і ваяводам Вышатой ў паход на імператара Канстанціна Манамаха, у якім ваенныя дзеянні разгортваліся на моры і сушы з пераменным поспехам і які скончыўся мірам, заключаным у 1046 годзе. У 1044 годзе Яраслаў арганізаваў паход на Літву.
У 1045 годзе вялікі князь Яраслаў Мудры і княгіня Ірына (Ингегерда) накіраваліся ў Ноўгарад з Кіева да сына Уладзіміра на закладку ім каменнага Сафійскага сабора, замест згарэлага драўлянага.
У 1047 годзе адбыўся разрыў Яраславам Мудрым саюза з Польшчай.
У 1048 годзе ў Кіеў прыбылі паслы Генрыха I Французскага — прасіць рукі дачкі Яраслава Ганны.
Княжанне Яраслава Мудрага працягвалася 37 гадоў. Апошнія гады жыцця Яраслаў правёў у Вышгород.
Памёр Яраслаў Мудры 20 лютага 1054 года ў Вышгород дакладна ў свята Урачыстасці Праваслаўя на руках сына Усевалада, перажыўшы на чатыры гады сваю жонку Ингигерду і на два гады старэйшага сына Уладзіміра.
№30 Кіеўская Русь у другой палове XI ст. Яраславічы.
Пасля смерці Яраслава Мудрага ў Кіеўскай Русі ўсталяваўся своеасаблівы палітычны лад. Асноўная дзяржаўная тэрыторыя і палітычная ўлада былі падзелены паміж пяццю сынамі Яраслава, кожны з якіх атрымаў асобнае княжанне, а ўсе яны разам пад кіраўніцтвам (“старейшинством”) вялікага князя кіеўскага ўзначальвалі дзяржаву. Калі двое з пяці братоўЯраславічаў памерлі, уладу засяродзілі ў сваіх руках тры князі – Ізяслаў, Святаслаў і Усевалад, склаўшы своеасаблівы трыумвірат. Падобная структура ўлады вырашала патрэбы дзяржавы на дадзеным этапе і забяспечвала ўмацаванне апарата ўлады ў розных частках Кіеўскай Русі. Гэтая сістэма, па задумцы Яраслава, павінна была стаць гарантыяй яе ўнутранай цэласнасці. Відавочна, Яраслаў зыходзіў пры гэтым з вопыту ўласнай барацьбы за ўладу з братамі. Сумеснае кіраванне Яраславічаў (1054–1073) давала ім магчымасць кантраляваць усю дзяржаву. Аднак аформленая “рядом” палітычная сістэма ў выглядзе саюза князёў праіснавала нядоўга. Яна распалася з прычыны дынастычнай барацьбы і сацыяльных канфліктаў 60-х – пачатку 70-х гг. XI ст. Акрамя таго, нягледзячы на запавет Яраслава, фактычна не існавала дакладнай іерархіі цэнтральнай улады. Княскі стол перадаваўся і па завяшчанні, і па старшынстве, і па спадчыне ад бацькі да сына. Нярэдка князі сілай захоплівалі пасад. Пачаліся сваркі паміж Яраславічамі. У 60-х гг. нападам на Пскоў і Ноўгарад развязаў міжусобную вайну полацкі князь Усяслаў Брачыславіч; у 70–90-х гг. варагавалі, не грэбуючы нічым, дзеці і ўнукі Яраслава. У міжусобных войнах князі прыводзілі на Русь то печанегаў, то палякаў, то наёмныя варажскія дружыны.
№31 Кіеўская дзяржава ў канцы ХІ – першай трэці XII стст.
Унутраны крызіс аслабіў знешняе становішча Кіеўскай Русі, і яна стала аб’ектам пастаянных спусташальных набегаў качэўнікаў-полаўцаў. У гэтых умовах княжацкія ўсобіцы набылі характар усенароднага бедства. Свае адносіны князі паспрабавалі, нарэшце, вырашыць на агульным з’ездзе ў 1097 г. у Любечы, дзе было прынята рашэнне, каб кожны князь “владеет отчиной своей”. Гэта быў новы прынцып узаемаадносін паміж князямі. Руская зямля больш не лічылася валоданнем ўсяго княскага роду, а была сукупнасцю асобных вотчынных уладанняў. Адзінаўладдзе кіеўскіх князёў пала, прызнавалася аўтаномія мясцовых цэнтраў. Аднак на некаторы час рускім землям удалося захаваць дзяржаўнае адзінства. Гэты перыяд звязаны з княжаннем Уладзіміра Манамаха, які здолеў утаймаваць у 1113 г. паўстанне ў Кіеве, на час засцерагчы Русь ад палавецкіх набегаў і ўтрымліваць вакол Кіева ўдзелы. Такую ж аб’яднальную палітыку вёў і яго сын Мсціслаў. Пасля яго смерці ў 1132 г., які традыцыйна лічыцца пачаткам феадальнай раздробленасці, зноў успыхнулі феадальныя ўсобіцы, якія не спыняліся на працягу ўсяго XII і двух наступных стагоддзяў. У гэтай феадальнай смуце Кіеў пераходзіў з рук у рукі князёў, якія змагаліся за ўладу, і Кіеўская Русь канчаткова страціла палітычнае адзінства. Да другой паловы XII ст. у яе межах склаўся шэраг феадальных дзяржаў, розных па сіле і значэнні.
№32 Узаемаадносіны ўсходніх славян з печанегамі і полаўцамі.
У VIII–IX стст. тэрыторыю летапісных “обраў” (авараў) у прычарнаморскіх стэпах ад Дуная да Дона занялі цюркамоўныя качэўнікі – печанегі. Пад 915 г. “Аповесць мінулых гадоў” паведамляе аб тым, што печанегі ўпершыню прыйшлі на Рускую зямлю і, заключыўшы мір з князем Ігарам, накіраваліся да Дуная. Гэта быў першы руска-печанежскі дагавор. Адносіны Русі з печанегамі праяўляліся і ў войнах, і ў саюзных адносінах. Печанегі былі аб’ектам актыўнай візантыйскай дыпламатыі, якая разглядала качэўнікаў як процівагу Русі. Такую ж дыпламатыю спрабаваў праводзіць Кіеў. Калі ў 920 г. Ігар ваяваў з печанегамі, то ў 944 г. ён “наняў іх” для паходу на Візантыю. Але калі Святаслаў быў з войскамі ў Балгарыі, печанегі аблажылі Кіеў, хоць потым знялі аблогу. Вярнуўшыся з Дуная, Святаслаў “собрал воинов, и прогнал печенегов в степь, и наступил мир”. Магчыма, у адпаведнасці з яго ўмовамі, у наступным паходзе Святаслава на Балгарыю ўдзельнічалі і печанегі, але не ўсе: частка качэўнікаў на чале з ханам Курай была падкуплена Візантыяй, перакрыла вусце Дняпра і знішчыла рускі атрад на чале са Святаславам. На другую палову Х ст. прыпадае час найбольшай актыўнасці печанежскіх ордаў, якія занялі раёны на поўнач ад ракі Рось.
У 890-я гады адбывалася цяжкая для Русі вайна з печанегамі, у якой сам Уладзімір рызыкаваў быць забітым ці патрапіць у палон. Кожны набег полаўцаў прыводзіў да знішчэння вёсак і гаспадаркі, захопу “полону”. Князь Уладзімір Святаславіч абарону Русі здолеў зрабіць не толькі дзяржаўнай, але і агульнанароднай справай. Пры ім адносіны з печанегамі стабілізаваліся. Ён стаў узводзіць абарончыя ўмацаванні – гарады па Дзясне, Асятры, Трубежы, Суле, Стугне. У выніку была пабудавана першая “засечная рыса” на ўсход ад Кіева. Святаполк, наадварот, быў у саюзе з печанегамі. Яны складалі значную частку яго наёмнай дружыны, але былі разгромлены варажсканаўгародскай раццю Яраслава ў 1019 г. Печанегі ўмешваліся ў дынастычную барацьбу. Улічваючы гэта, Яраслаў у 1032 г. пачаў ставіць гарады па Росі. У выніку была занята тэрыторыя, якая доўгі час лічылася нейтральнай, аддзяляючы рускія межы ад стэпа. Спрабуючы замацавацца на ранейшых межах, печанегі ў 1036 г. распачалі вялікі паход на Кіеў. Сабраўшы наўгародска-варажскае войска і далучыўшы да яго кіеўскія дружыны, Яраслаў разбіў печанегаў. Перамога Яраслава была апошняй буйной бітвай з печанегамі і фактычна вырашыла іх далейшы лёс.
Заціснутыя паміж рускімі сіламі і мяжуючымі з новымі качэўнікамі – полаўцамі, печанегі ператварыліся ў пасіўны этнічны элемент. Частка іх растварылася ў полаўцах, частка пайшла на Балканы. Многія печанежскія плямёны падпарадкаваліся Русі і аселі на землях паблізу стэпавага памежжа. Пазней, змяшаўшыся з іншымі качавымі народамі, яны атрымалі назву “чорных клабукоў” і неслі службу па ахове рускіх рубяжоў. Палавецкая небяспека: цяжкасці і поспехі барацьбы.
З сярэдзіны XI ст. найбольш небяспечным праціўнікам Русі сталі цюркскія качэўнікі – полаўцы (кіпчакі, куманы). Яны прыйшлі з-за Волгі ў стэпы Паўночнага Прычарнамор’я і выціснулі печанегаў. Занятая імі шырокая тэрыторыя атрымала ў рускіх летапісах назву “палавецкі стэп”. Адсюль палавецкія орды пачалі ўварванні ў прылеглыя да стэпаў паўднёварускія воласці – Кіеўскую, Пераяслаўскую, Чарнігава-Северскую. У “Аповесці мінулых гадоў” полаўцы ўпершыню згаданыя пад 1054 г. На чале з ханам Болушам яны прыйшлі на Русь, Усевалад Яраславіч заключыў мір з імі, “и возвратились половцы назад, откуда пришли”.
Аднак, нягледзячы на заключанае пагадненне, у 1061 г. яны ўпершыню “повоевали” Русь, разбіўшы войскі Усевалада. Поўнае паражэнне ад полаўцаў пацярпелі браты-Яраславічы – Ізяслаў, Святаслаў і Усевалад, якія збеглі з поля бою каля ракі Альта ў 1068 г. Аднак у гэтым жа годзе Святаслаў з трохтысячным войскам разбіў дванаццацітысячную раць полаўцаў ля Сноўска (пад Чарнігавам) і захапіў у палон хана Шарукана. Набегі полаўцаў на рускія землі былі частыя і спусташальныя. Бяспека Русі патрабавала ўключэння палавецкага стэпу ў васальную залежнасць, што ўскладнялася пастаяннымі дынастычнымі канфліктамі князёў і тым, што сярод полаўцаў не было трывалага адзінства: палавецкія ханы часта дэманстравалі няўзгодненасць, варагавалі паміж сабой, заключаючы часовыя саюзы з рускімі князямі. Абражаны палавецкімі пасламі, неаднаразова разбіты ў бітвах, кіеўскі князь Святаполк у 1094 г. змог заключыць з полаўцамі мір, узяўшы ў жонкі дачку хана Тугаркана. Аднак гэта не абараніла ад страшэннага пагрому, які быў учынены полаўцамі Кіеву і ваколіцам, у тым ліку Кіева-Пячэрскаму манастыру, у 1096 г. Паступова з другой паловы 1090-х гг. палітыка Русі ў адносінах да стэпу стала больш складанай і больш гнуткай. Яе звязваюць з дзейнасцю пераяслаўскага, а затым і вялікага кіеўскага князя Уладзіміра Манамаха. Яго палітыка сістэматычнага і актыўнага наступу на полаўцаў была адобрана на Далобскім з’ездзе князёў у 1103 г. Тактыка, прапанаваная Манамахам, заключалася ў тым, каб перанесці вайну з полаўцамі на стэпавыя лагеры полаўцаў, не чакаючы іх набегаў на Русь. Барацьба Манамаха з полаўцамі была для яго непазбежнай, паколькі ён валодаў памежным са стэпам Пераяслаўскім княствам, але ў той жа час князь здолеў ператварыць яе ў агульную справу, якая аб’ядноўвае Русь. Для арганізацыі сумесных паходаў “на поганых” ён не шкадаваў сіл; такія паходы рабіліся ў 1103, 1109, 1110, 1111 гг.
№33 Сацыяльна-эканамічныя адносіны і грамадска-палітычны лад (Х–ХІІ стст.).
У XI ст. хутка расла і ўмацоўвалася феадальная вотчына, памнажаліся гарады, ускладнялася грамадскае жыццё, пануючай тэндэнцыяй станавіліся феадальныя адносіны, якія паступова ўмацоўваліся і абумоўлівалі сацыяльна-эканамічныя і грамадска-палітычныя адносіны. Аднак унутранае адзінства старажытнарускай дзяржавы не было трывалым. Яшчэ пры жыцці Уладзіміра ад Кіева паспрабаваў “отложиться” Ноўгарад, дзе на правах васала княжыў яго старэйшы сын Яраслаў. Рыхтуючыся да вайны з бацькам, Яраслаў наняў “за морам” варажскую дружыну. Атрымаўшы звесткі пра тое, што стары князь памёр, а паміж братамі, якія кіравалі асобнымі часткамі Русі, пачалася крывавая барацьба за кіеўскі стол, ён паспяшаўся ў яе ўмяшацца. Забіўшы сваіх трох названых братоў – князёў Барыса, Глеба і Святаслава, уладу ў Кіеве захапіў пасынак Уладзіміра – Святаполк, які за забойства братоў атрымаў мянушку Акаянны. Супраць яго на правах старэйшага сына вырашыў выступіць Яраслаў, які меў патрэбу моцнай ваеннай дапамогі ад наўгародцаў для маючай адбыцца барацьбы. Аднак наёмнікі-варагі Яраслава ў час знаходжання ў Ноўгарадзе сваімі паводзінамі справакавалі крывавую сутычку з наўгародцамі, “новгородцы восстали и перебили варягов”. Яраслаў у рэшце рэшт быў вымушаны ісці на замірэнне з наўгародцамі, сабраў пры іх падтрымцы вялікую вайсковую сілу, паводле летапіса, у 40 000 ваяроў. Гэтыя падзеі, паводле існуючага меркавання, сталі падставай для выдання ў 1015 г. Яраславам “Рускай праўды”, якая абараняла княскіх людзей – “русь”. Аднак верагодна, што гэты знакаміты кодэкс быў выдадзены пасля заваёвы кіеўскага стала Яраславам, які шчодра ўзнагародзіў удзельнікаў паходу, “даўшы ім Праўду і ўстаў”. Існуюць і іншыя падыходы да вызначэння даты выдання Яраславам “Рускай праўды”. “Руская праўда”, ці “Праўда Яраслава”, – першы агульнарускі заканадаўчы помнік. Даследчыкі адносяць да яе першыя 17 артыкулаў Кароткай рэдакцыі “Рускай праўды”.
Статут Яраслава рэгуляваў адносіны паміж наўгародцамі і варагамі і як бы дзяліў насельніцтва Ноўгарада на дзве часткі: да адной былі аднесены ўсе гараджане ад баярына да ізгоя; да другой – чужаземцы-варагі. У старажытнай частцы “Рускай праўды” яшчэ прыкметныя перажыткі родавых звычаяў. Так, у ёй усталёўвалася права кроўнай помсты за смерць абшчыннікаў, хоць круг мсціўцаў абмяжоўваўся бліжэйшымі сваякамі. Абмежаванне абшчыннага народнага суда адбывалася адначасова з развіццём княжацкага суда. Спачатку княжацкі суд распаўсюджваўся не на ўсё насельніцтва, а толькі на пэўныя яго катэгорыі, якіх брала пад сваю абарону княжацкая ўлада: баяры, “княжьи мужи”, тысяцкія, соцкія, дзясяцкія, грыдзі, мечнікі, купцы. Гэтыя прадстаўнікі маёмасных слаёў бачылі ў княжацкай уладзе палітычную апору. Аб’ектыўна “Руская праўда” не была першым рускім законам. Найменне яе (“Найстаражытная”) носіць умоўны характар. Шэраг прававых нормаў, уключаных у яе, узнік значна раней, у IX–X стст., а можа быць і ў VIII ст. Да яе існаваў “Закон Рускі”, які згадваецца ў дагаворах Русі з Візантыяй X ст. Не маглі не аказаць уплыў на заканадаўства Яраслава “ўставы” і “ўрокі” Вольгі, якія ўзніклі пасля паўстання ў драўлянскай зямлі ў 945 г. і трактавалі формы панавання князёў у Кіеўскай Русі (суд, спагнанне павіннасцей і інш.). Сістэма вір (штрафаў), якая зафіксавана ў Статуце Яраслава, узыходзіць да ўставы Уладзіміра аб вірах, аб якім паведамляе летапіс пад 996 г. Далейшае “окняжение” абшчынных зямель, абкладанне данінай і падпарадкаванне насельніцтва княжацкаму суду выклікала абвастрэнне грамадскіх адносін і адкрытыя канфлікты. Сацыяльная барацьба звычайна актывізавалася ў галодныя, неўраджайныя гады. Так адбылося ў 1024 г. у Суздальскай зямлі. Паводле летапісу, у гэтым годзе “был мятеж великий и голод по всей той стране”. Мяцеж заключаўся ў тым, што “восстали волхвы” і “избивали старшую чадь”. На падаўленне паўстання спешна прыбыў Яраслаў з дружынай. Верагодна, падавіўшы яго, Яраслаў, разважаючы аб тым, як прадухіліць “разбоі” ў далейшым, распрацаваў дадатак да сваёй “Праўды” – “покон вирный”, г.зн. закон аб зборы штрафаў (вір), дзе рэгламентаваліся правы вірнікаў і абмяжоўвалася іх свавольства.
У 1068 г. адбылося паўстанне ў Кіеве. Падставай з’явілася паражэнне рускіх князёў ад полаўцаў на рацэ Альце, калі кіеўскі князь Ізяслаў Яраславіч збег з поля бою. Абураныя кіяўляне ўварваліся ў палац, захапілі і падзялілі княжацкую казну, разграмілі двары знаці. Ізяслаў вымушаны быў пакінуць Кіеў, а на кіеўскі стол, па рашэнні веча, быў пасаджаны полацкі князь Усяслаў Брачыславіч. Праз сем месяцаў Ізяслаў, які хаваўся ў польскага караля Баляслава II, вярнуўся і з яго дапамогай аднавіў сваю ўладу. У 60–70-х гг. ХІ ст. хваляванні адбываліся і ў іншых рускіх землях. Усе яны былі інспіраваны валхвамі, якія агітавалі за старую веру і выкрывалі злоўжыванні прадстаўнікоў маёмасных класаў.
У 1071 г. у час неўраджаю ў Растоўскай зямлі “явились два волхва из Ярославля. И пришли на Белоозеро, и было с ними людей 300”. Узбунтаваныя сяляне пачалі граміць свірны і засекі заможных людзей, якія хавалі харчовыя запасы. Мяцеж быў падаўлены дзякуючы асабістай храбрасці ваяводы Яна Вышаціча, які якраз у гэты час збіраў даніну ў Растоўскай зямлі. Актыўнасць валхвоў праявілася ў зямлі Чудскай і ў Ноўгарадзе, у якім “разделились люди надвое: князь Глеб и дружина его пошли и стали около епископа, а люди все пошли к волхву. И началась смута великая между ними”. Бунтавалі смерды вакол самога Кіева, адмаўляліся плаціць даніну жыхары Смаленскай зямлі. Народ паўсюдна падтрымліваў валхвоў і ішоў за імі, забіваючы хрысціянскіх святароў і прадстаўнікоў феадальнага саслоўя, знішчаючы іх маёмасць, руйнуючы межавыя знакі і стаўбы як сімвал несправядлівага новага ладу. Спробы вяртання да паганства былі актам роспачы перад стыхійнымі бедствамі і свавольствам улады. Хутчэй за ўсё, менавіта ў гэты перыяд была складзена “Праўда Яраславічаў”, якая захавалася ў складзе Прастраннай рэдакцыі “Рускай праўды”. Заканадаўства братоў-Яраславічаў (Ізяслаў, Святаслаў, Усевалад) узнікла ў выніку вострых сутыкненняў грамадскіх інтарэсаў і павінна было прадухіліць іх у будучыні. “Праўда Яраславічаў” была, верагодна, створана ў 1072 г. у час Вышгародскага з’езда. Новы закон абараняў жыццё княскіх адміністратараў, баяраў, ахоўваў недатыкальнасць іх маёмасці. Суровыя пакаранні ўсталёўваліся за разбой, падпал, калецтва, крадзяжы, парушэнне межавых знакаў. Пад аховай закона знаходзіліся і ніжэйшыя адміністрацыйныя пасады вотчын, якія ў асноўным паходзілі з халопаў: старасты сельскія (якія стаялі на чале сельскага насельніцтва вотчын) і “ратайныя” (загадвалі вотчыннай раллёй). Заканадаўства Яраславічаў дыферэнцыравана ставілася да ацэнкі жыцця не толькі прадстаўнікоў пануючага класа, але і залежнага насельніцтва. Штуршком да далейшай распрацоўкі прававых нормаў паслужыла народнае паўстанне, якое ўспыхнула ў Кіеве ў 1113 г. пасля смерці князя Святаполка Ізяславіча. Прычынай паўстання з’явілася фінансавая дзейнасць памерлага “срэбралюбнага” князя. Святаполк выкарыстоўваў любыя сродкі для папаўнення казны.
Ён вынаходзіў новыя падаткі, адбіраў скарбы ў манастыроў, увёў манаполію на соль, займаўся ліхвярствам, яўрэі-ліхвяры актыўна ўзбагачаліся за кошт высокіх працэнтаў за пазыкі – рэзі (резы), якія прыводзілі да масавага закабалення радовічаў. Паўстанне бушавала ў Кіеве 4 дні. Былі разгромленыя двары буйных баяраў і ліхвяроў, якія карысталіся пры Святаполку значнымі льготамі. У разгар паўстання па рашэнні веча на княжанне быў запрошаны ўнук Яраслава Мудрага Уладзімір Манамах. На чале моцнай дружыны Манамах увайшоў у Кіеў. Адным з яго мерапрыемстваў, накіраваных на ліквідацыю хваляванняў, было выданне спецыяльнага статута. Да нас ён дайшоў у складзе падрабязнай рэдакцыі “Рускай праўды”.
Такім чынам, на працягу ХІ – пачатку ХІІ стст. у Кіеўскай Русі ў сацыяльна-эканамічным жыцці развіваліся і замацоўваліся феадальныя адносіны, у выніку сацыяльнай дыферэнцыяцыі ўскладнялася сацыяльная структура насельніцтва, што непазбежна прыводзіла да шматлікіх сацыяльных канфліктаў. Дзяржаўна-прававая дзейнасць кіеўскіх князёў была рэакцыяй на абвастрэнне сацыяльных адносін паміж прадстаўнікамі пануючага феадальнага класа і падпарадкаванага залежнага сялянскага насельніцтва і гараджан. Яна была накіравана на забеспячэнне палітычнай стабільнасці ў дзяржаве, асабістай недатыкальнасці для прадстаўнікоў феадальнага саслоўя, аховы зямельнай уласнасці і маёмасці феадалаў.
№34 Феадальная гаспадарка. Формы і віды феадальнага землеўладання.
Развіццё феадальных адносін. Зямля з’яўлялася асноўным сродкам вытворчасці. Уладальнікам зямлі выступала абшчына (мір, верв, задруга), заснаваная на суседскіх, а не на кроўнароднасных сувязях. Верв уяўляла сабой тэрытарыяльную адзінку, кіраваную агульным сходам (веча) і выбарнымі старэйшынамі. Мноства такіх абшчын складалі воласць. Сяляне-абшчыннікі (смерды) валодалі не толькі ворнымі ўгоддзямі, але і пашамі, лясамі, лугамі, вадапоямі. Паступова супольная, “нічыя” зямля трапіла ў прыватнае валоданне, узніклі феадальная ўласнасць на зямлю і феадальныя адносіны. Умоўна пад феадалізмам варта разумець грамадскія адносіны, заснаваныя на манапольным праве на зямельную ўласнасць, на зямельным наданні за службу (феод) і звязаных з гэтым абавязках. З часу ўзнікнення Кіеўскай дзяржавы вялікі князь намінальна лічыўся вярхоўным уласнікам усіх падпарадкаваных зямель, насельніцтва якіх плаціла даніну. Гэтая форма зямельнай уласнасці – княская або дзяржаўная – з’яўлялася пануючай на працягу IX–XI стст. Князь карыстаўся правам раздаваць воласці, гарады, цэлыя тэрыторыі сваім слугам. Аднак гэтыя землі, як лічыць большасць даследчыкаў, былі не для сеньярыяльнага (вотчыннага) валодання, а для збору даніны.
Такім чынам, на Русі ў IX–XI стст. існавалі васальныя адносіны, прававой асновай якіх былі не зямельныя падараванні, а прадастаўленне права збору даніны. Прамы доказ гэтаму мы знаходзім у паведамленні Наўгародскага Першага летапісу, у якім пад 922 г. адзначана, што Ігар “даніну дзярэўскую” аддаў свайму ваяводу Свенельду. У IX ст. і першай палове X ст. збор даніны насіў эпізадычны і нефіксаваны характар. Часта памер даніны вызначаўся апетытамі князёў. Ахвярай празмерных пабораў стаў князь Ігар, якога забілі паўсталыя драўляне на чале са сваім князем Малам у 945 г. “Аповесць мінулых гадоў” змяшчае маляўнічы аповед пра тое, як жонка Ігара Вольга жорстка адпомсціла драўлянам за забойства князя. Аднак гэта паўстанне заахвоціла яе ўсталяваць пэўны парадак у зборы даніны. У сярэдзіне X ст. нормы даніны былі рэгламентаваны “ўставам” княгіні Вольгі: вызначаны памеры (“урокі”), тэрмін і месцы збору (“пагосты”, “ловішчы” і “становішчы”). Так не абмежаванае ні памерамі, ні тэрмінам палюддзе пераўтварылася ў “павоз” – рэгулярны і абавязковы збор падатку. На чале гэтых своеасаблівых адміністратыўна-тэрытарыяльных адзінак сталі княскія слугі – “цівуны”, “ключнікі”, якія кантралявалі працэс збору падаткаў. Права збору даніны атрымлівалі і княжацкія ваяводы, знатныя дружыннікі ў якасці платы за службу. Гэта вяло да ўмацавання ўлады кіеўскага князя і нівелявання ролі мясцовай знаці.
2 формы:
1) памесце (на время службы)
2) вотчына (с правам передачі своім нашчаткам)
Землеўладанне - князь, дзяржава, абшчына.
Землекарыстальнік - сял
