Да прыходу славян здесь жылі балты і іранцы.
Субстрактная теорыя- теоры аб паходжанні славян. Славяні взялі ад субстрата прарадзімы і з’явіліся Бел., рус., укр.
Фінаўгры- субстракт русскіх.
Цюркі і іранцы- субстракт украінцаў.
Балты - субстракт беларусаў.
№7 Пытанне аб прарадзіме славян. Засяленне славянамі Усходняй Еўропы.
Прародзіма:
1. Класічная- летапісная- славяні прышлі з Дуная. (Балкана- дунайская версія)
2. Міжрэча Орды і Вісла. (Вісла-Орданская версія)
3. Вісла- Нёман- Зах. Дзіна
6 стг. Н.э. –пачатак каланізацыі славян. Яны прыходзілі і змешвалісь з месным насельніцтвам
Греческіе і рімскіе аўтары называлі новыя плямёны- венеды.
Венеды- зах. Славяні.
Анты- усходнія славяні.
Славіны- паўднёвые славяні.
Готы- германское племя, похожое на славян.
3-4 стг.- гунны, цюркі, іранцы.
6-8 стг.- авары, обры- Аварскій каганат.
10 стг.- Хазахскі каганат.
№8 Племянныя саюзы ўсходніх славян.
Новыя этнічныя групоўкі з славянскім элементам- называлісь ўсходнеславянскіе племенные союзы.
Сфарміравалась 15 усходнеславянскіх саюзаў:
1. Поляне (у сярэдні Падняпроўлі)
2. Улічы (Зах. Буг і Днестр)
3. Цілерцы (Днест і Друд)
4. Белыя хорваты (Вярховье Днястра)
5. Дулебы (Усх. Схілы карпат)
6. Бужане (верхнім цячэнні Прыпяці і Заходняга Буга)
7. Валыняні (верхнім цячэнні Прыпяці і Заходняга Буга)
8. Крывічы (Псковскіе, Смаленскіе, Полочані)
9. Дрыгавічі (паміж Прыпяццю і Заходняй Дзвіной)
10. Радзімічы
11. Крывічы- полочані
12. Драўляне
13. Вяцічы
14. Северяне
15. Славяне ільменскіе
Такім чынам, арэал рассялення ўсходнеславянскіх плямёнаў, паводле “Аповесці мінулых гадоў”, уключаў у сябе вялікую частку сучаснай Украіны, пераважную частку цяперашняй Беларусі і шэраг абласцей Расіі.
Славяні нахадзіліся на стадзіі ваеннай дэмакратіі- фінальная стадыя першабытнаабшчынага ладу.
Ваенная дэмакратія - грамадскі ўклад з уделам усяго ў жызні племені.
Фарміруюца класы.
Наяўнасць князкой улады яўляецца атрыбутам класавага грамадства.
№9 Сацыяльна-эканамічныя адносіны і грамадскі лад усходніх славян VI–IX стст.
Першабытна-абшчынага улада- аснова жыцця. Калектыўная уласнасць і прыбавачны прадукт.
6-9- перыяд патрыярхальнага роду.
Замест кроўнага- родаснай абшчыны, з’яўляецца тэрытаріальная.
Рэлігійная асаблівасць славян- была шматбожжа, у аснове якога быў пантэізм – абагаўленне сілаў і з’яваў прыроды (вады, агню, зямлі і інш.), а таксама жывёл і раслін. Славяне пакланяліся агню, дрэвам, камяням, крыніцам, маліліся ў святых гаях, прыносілі крывавыя ахвяры сваім багам. Паганскія багі былі раствораныя ў прыродзе і жылі побач з людзьмі. Разам з верай у паганскіх багоў усходнім славянам былі ўласцівы найстаражытныя міфалагічныя ўяўленні, згодна з якімі ў глыбокай яме жыў вадзянік, у вадзе жылі тапельніцы, якія пераўтварыліся ў русалак, у лесе гаспадарыў лесавік, у хаце нябачна прысутнічаў дамавік – яе заступнік.
Пантэон- іерархія язычных багоў.
Розныя плямёны фарміравалі сваі пантэоны багоў.
Асновай эканомікі славян з’яўлялася земляробства, якое мела свае асаблівасці ў залежнасці ад рэгіёнаў Усходнееўрапейскай раўніны. У лясных раёнах была распаўсюджаная падсечная (лядна-агнявая) сістэма, пры якой расчыстка лесу была неабходнай умовай для пашырэння пасеваў.
У месцах, дзе лясоў было мала ці не было зусім, ”падсека” для пасеваў не ўжывалася, але і тут ручная апрацоўка цаліны патрабавала вялікіх намаганняў. Чарназёмныя глебы стэпавых і лесастэпавых раёнаў стваралі больш спрыяльныя ўмовы для земляробства, але, не атрымліваючы ніякіх угнаенняў, яны таксама збядняліся. Таму ў стэпавых і лесастэпавых мясцовасцях ужывалася пераложная сістэма земляробства: знясіленыя землі пакідалі “пад залеж”, а для пасеву выбіралі новыя ўчасткі, якія папярэдне апрацоўвалі матыкамі. Абедзве сістэмы прымітыўнага земляробства (падсечная гаспадарка і пералог) мелі агульную асаблівасць: яны патрабавалі наяўнасці вялікіх масіваў зямлі і пастаянных намаганняў значных людскіх калектываў.
Разам з тым распаўсюджванне ворыўнага земляробства суправаджалася ростам насельніцтва, якое выходзіла за межы ўмацаваных пасёлкаў-гарадзішчаў і будавала новыя паселішчы, якія, як правіла, не ўмацоўваліся. Некалькі такіх паселішчаў складалі суседскую абшчыну – верв, мір, якія ўзначальвалі выбарныя старэйшыны. Большасць гісторыкаў адносяць гэты працэс да VI–VII стст., хоць любая яго даціроўка можа быць толькі адноснай.
Сельскія абшчыны ў VI–VIII стст. мелі ў сваім складзе не толькі неўмацаваныя вёскі, але і гарадзішчы – “грады”. Гэта былі абшчынныя сховішчы, дзе за валамі і сценамі магло схавацца. Да іх адносяць Кіеў, Ізборск, Ладагу, Ноўгарад, Полацк, Смаленск, Растоў, Чарнігаў.
№10 Сацыяльна-палітычная гісторыя ўсходніх славян у VI–IX стст. Кій.
Паступова фарміруюецца влада князя.
Першыя правадары і есць князі.
Кій - паводле падання “Аповесці мінулых гадоў”, першы князь у палян канца VI – пачатку VII стст., легендарны заснавальнік Кіева і дынастыі кіеўскіх князёў. Вядома, што ён здзейсніў паездку ў Канстанцінопаль і быў з пашанай прыняты імператарам, як мяркуецца, Юстыніянам, заключыў з ім саюз, паводле якога абараняў дунайскія рубяжы Візантыі. На зваротным шляху Кій пабудаваў на беразе Дуная крэпасць Кіявец, але пакінуў яе і вярнуўся ў Кіеў, дзе правіў, па летапіснай легендзе, разам са сваімі братамі – Шчэкам і Харывам – і сястрой Лыбедзь.
У VI–VII стст. славяне перажывалі завяршальную стадыю абшчынна-родавага ладу, прадстаўленага як патрыярхальнай, так і тэрытарыяльнай абшчынай. Улада канцэнтравалася ў народнага схода – веча – як інстытута першабытнай дэмакратыі.
Знешняя небяспека была магутным каталізатарам грамадскай кансалідацыі славянства. Так, у VI ст. грозным ворагам славян быў Аварскі каганат, якога падбухторвала Візантыя да рабаўнічых нападаў на суседнія славянскія землі. Верагодна, у барацьбе з аварамі і склаўся племянны саюз дулебаў-валынянаў, найбольш ранні з славянскіх саюзаў плямёнаў і вядомы як анцкі (саюз антаў). У яго ўваходзілі і заходнеславянскія, і ўсходнеславянскія плямёны.
Працэс утварэння дзяржавы ва ўсходніх славян першапачаткова быў пазбаўлены прыкмет цэнтралізацыі. Аднак пісьмовя крыніцы даюць звесткі аб двух суперсаюзах – Паўднёвым (на чале з палянамі) і Паўночным (на чале з ільменскімі славянамі). Арабскія аўтары паведамляюць пра тры палітычныя цэнтры: Куявія, Славія і Артанія.
Умоўная дата ўтварэння дзяржавы – 882 г. – акрэсліла аб’яднанне Паўднёвага і Паўночнага суперсаюзаў. У гэтым працэсе найважнейшую ролю адыгрывала іх становішча як цэнтраў транс’еўрапейскага транзітнага гандлю ў пачатку і ў канцы шляху “з варагаў у грэкі”, які кансалідаваў навакольныя тэрыторыі, уцягваючы іх у сферу свайго функцыянавання.
Завяршальны этап стварэння дзяржавы ва ўсходніх славян звязаны з утварэннем “Русі”, “Рускай зямлі” і народам, які стварыў гэтую дзяржаву, – “русамі” або “росамі”. Звесткі пра “русаў” з’яўляюцца ў розных крыніцах пачынаючы з VI ст. Сірыйскія і арабскія пісьменнікі ведалі народ “рос”, які жыў у раёне Прыдняпроўя. “Русы” ў 30–40-х гг. VII ст. здзейснілі некалькі паходаў на Дзербент і закаўказскія ўладанні Персіі. Ад канца VIII – пачатку IX ст. да нас дайшлі звесткі пра наўгародскага князя Браўліна, які на чале “раці вялікай рускай” ваяваў у Крыме з хазарамі, прайшоўшы ад Судака да Керчы. Яшчэ больш буйныя маштабы мела “нашэсце Русі” на візантыйскі горад Амастрыду (30-я гг. IX ст.). Нарэшце, у 860 г. паход Русі на Візантыю ледзь не прывёў да ўзяцця Канстанцінопаля. Прадпрыняты не толькі для захопу здабычы, але і з мэтай дэманстрацыі сілы, ён скончыўся няўдала.
Такім чынам, ужо ў першай палове IX ст. ва ўсходнеславянскіх плямёнаў існавала вярхоўная палітычная ўлада. Яе ўзначальвалі князікаганы, якія атрымалі шырокую вядомасць далёка за межамі сваіх княстваў. Сведчанні крыніц не дазваляюць дакладна вызначыць рэгіён рассялення русаў у VI–IX стст. Па некаторых дадзеных, гэта раён сярэдняга цячэння Дняпра і яго прытокаў, які быў абмежаваны з поўдня стэпамі Паўночнага Прычарнамор’я і цягнуўся да Кіева. Аднак, акрамя падняпроўскай, вядомая і іншая Русь – паўночна-заходняя або варажская.
№11 Нарманская і антынарманская тэорыі: перадумовы з’яўлення і сутнасць.
Пачынаючы з XVIIІ ст., пытанне аб узнікненні дзяржавы ва ўсходніх славян і ролі варагаў у гэтым працэсе з’яўляецца дыскусійным. Летапісная легенда лягла ў аснову так званай “нарманскай тэорыі”. Яе прыхільнікі сцвярджаюць, што варагі (скандынавы) сталі стваральнікамі дзяржавы ва ўсходніх славян, да чаго тыя самі аказаліся не здольныя. Заснавана на летапіснай легендзе пра “прызванне варагаў”. Яе прыхільнікі (“нарманісты”) звязваюць узнікненне старажытнарускай дзяржавы з дзейнасцю варажскіх князёў, не заўсёды ўлічваючы іншыя фактары. Была ўпершыню сфармулявана ў XVIII ст. расійскімі гісторыкамі нямецкага паходжання Баерам, Мілерам і Шлёцэрам. Першым супраць яе выступіў М.В. Ламаносаў.
“Антынарманская тэорыя”, наадварот, акцэнтуе ўвагу на ўнутранай абумоўленасці і заканамернасці ўтварэння дзяржавы ўсходніх славян, якая была ўтворана ў выніку трансфармацыі грамадска-палітычных адносін усходнеславянскай супольнасці. Палеміка паміж “нарманістамі” і “антынарманістамі” працягваецца на працягу стагоддзяў, аднак аргументацыя абедзвюх пазіцый мае адносны характар.
№12 Сутнасць “Кіеўскай Русі” як дзяржавы. Поліэтнічнасць Кіеўскай Русі.
Кіеўская дзяржава будавалася на аснове заходняга інстытута васалітэту, які надаваў васалу пэўную аўтаномію. Кіраўніком дзяржавы быў вялікі князь, які паходзіў з роду Рурыкавічаў. Вышэйшы слой грамадства складалі яго васалы, абавязаныя ваеннай службай. Адначасова яны выступалі сюзерэнамі на “сваёй” тэрыторыі: мелі менш знатных васалаў, валодалі правам ад’езду да іншага сюзерэна.
У Кіеўскай Русі панавала калектывісцкая мадэль сацыяльнай структуры. Асноўнай ячэйкай грамадскага ўладкавання была абшчына. Найбольшае значэнне мелі родавыя карпарацыі знаці (былі заснаваны на індывідуальнай зямельнай уласнасці, вотчыне) і тэрытарыяльныя абшчыны свабодных сялян (заснаваныя на калектыўнай форме ўласнасці). Абшчына на Русі мела як ўсходнія, так і заходнія рысы, абумоўленыя дваістасцю эксплуатацыі тэрыторыі: палі і лугі ў прыватнай уласнасці; лясы, выганы, вада ў абшчынным валоданні.
Абшчынны лад адбіваўся і на характары ўлады, вызначаючы прынцыпы яе атрымання ў спадчыну. Носьбітам вярхоўнай улады з’яўляўся не канкрэтны князь, а княскі род. Князь быў толькі часовым уладальнікам улады, якая перадавалася старэйшаму ў родзе. Дзяржава ў літаральным сэнсе будавалася на прынцыпах грамадскай дамовы насельніцтва зямель і княжацкай улады, які прадугледжваў узаемныя абавязкі. Дэмакратычным, калектыўным органам кіравання выступала веча, якое валодала шырокімі паўнамоцтвамі. Яно ведала пытаннямі вайны і міру, брала ўдзел у абмеркаванні заканадаўства, распараджалася княжацкім сталом, зямельнымі і фінансавымі рэсурсамі воласці, змяшчала адміністрацыю. Кіруючыя колы Кіеўскай дзяржавы не валодалі неабходнымі сродкамі для яго падпарадкавання.
Адной з асаблівасцяў сацыяльна-палітычнай арганізацыі Кіеўскай Русі было ўсеагульнае ўзбраенне народа. Народнае апалчэнне, падначаленае не князю, а вечу, функцыянавала разам з княскай дружынай. Фактарам яго ваеннай актыўнасці была пастаянная пагроза нападаў качэўнікаў.
Такім чынам, раннефеадальная Кіеўская дзяржава выяўляла як заходнія (развіццё эканомікі па шляху феадалізму, інстытут васалітэту), так і ўсходнія (карпаратыўны характар сацыяльных сувязей) тэндэнцыі развіцця. Іх суадносіны шмат у чым вызначаліся становішчам сярэднявечнай Русі ў геапалiтычнай прасторы Усходняй Еўропы. Відазмяняючы свае палітычныя формы, Кіеўская Русь праіснавала аж да 30-х гг. XIII ст. Саслабленая феадальнай барацьбой, сацыяльнымі канфліктамі і рухам падуладных народаў, яна ўпала пад ўдарамі мангольскай Арды.
№13 Прызванне варагаў. Рурык.
Рурык – напаўлегендарны варажскі князь (?–879), па летапісным паданні – родапачынальнік рускай княжацкай дынастыі Рурыкавічаў. Звесткі аб ім маюць малаверагодны характар. Магчыма, ён быў запрошаны на княжанне адной з партый, якія ў час усобіц змагаліся за ўладу ў Ноўгарадзе. Па звестках летапісу, Рурык першапачаткова правіў у г. Ладага, затым захапіў уладу ў Ноўгарадзе, зламаўшы супраціўленне часткі наўгародцаў на чале з Вадзімам Храбрым. Некаторыя навукоўцы атаясамліваюць Рурыка з правадыром ваеннай дружыны Рэрыкам дацкім, вядомым сваімі набегамі на заходнееўрапейскія краіны (да 860).
Запрашенне варягаў. Адначасова з утварэннем ядра дзяржавы на чале з палянамі вакол Кіева адбываўся працэс аб’яднання паўночнай часткі ўсходнеславянскіх плямёнаў на чале са славенамі вакол Ноўгарада. У гэты працэс уцягваліся і неславянскія этнасы (фіна-ўгорскія, чудзь, мера). Аб’яднальныя працэсы ва ўсходніх славян адбываліся ва ўмовах барацьбы на поўдні з хазарам, на поўначы – з варагамі. “Аповесць мінулых гадоў” паведамляе, што ў 859 г. “варяги из заморья взимали дань с чуди, и со словен, и с мери, и с кривичей. А хазары брали с поля, и с северян, и с вятичей по серебряной монете и по белке от дыма”.
Некалькі інакш развіваліся падзеі на поўначы. Паходы варагаў “из заморья”, г.зн. са Скандынавіі, на землі ўсходніх славян насілі характар разбойных набегаў. Славены, крывічы і іншыя плямёны, як паведамляе летапіс, паўсталі на варагаў, “изгнали варяг за море, и не дали им дани, и начали сами собой владеть”.
Варяжскі кампонент заявіў аб сябе в качестве княжской ўлады ў 9 стг.
Аднак у Ноўгарадзе былі вельмі моцныя традыцыі родавага ладу, што прывяло да вострай барацьбы за ўладу паміж родавымі старэйшынамі: “…и не было среди них правды, и встал род на род, и была у них усобица, и стали воевать друг с другом”.
У гэтых умовах у Ноўгарадзе ў 862 г. і з’явіўся Рурык – легендарны родапачынальнік кіруючай дынастыі на Русі. Летапісная легенда – яркі аповед пра “прызванне варагаў” – паведамляе, як славяне вырашылі пашукаць “себе князя, который бы владел нами и судил по праву”, як яны пайшлі да варагаў і заявілі ім: “Земля наша велика и обильна, а порядка в ней нет. Приходите княжить и владеть нами”. У адказ “избрались трое братьев со своими родами, и взяли с собой всю русь, и пришли, и сел старший, Рюрик, в Новгороде, а другой, Синеус, – на Белоозере, а третий, Трувор, – в Изборске. И от тех варягов прозвалась Русская земля”.
№14 Стварэнне “Кіеўскай Русі”. Алег.
Алег – вараг, ваявода Рурыка, вялікі кіеўскі князь (882–912). Пасля смерці Рурыка з 879 г. пачаў княжыць у Ноўгарадзе. У 882 г. распачаў паход на Кіеў, захапіў яго і зрабіў сталіцай Русі. У 883–885 гг. падпарадкаваў драўлян, севяран, радзімічаў. Паспяхова ваяваў з хазарамі. У 907 г. здзейсніў паход на Візантыю, у 912 г. заключыў з ёй выключна выгадны для Русі дагавор. Летапісец, грунтуючыся на вусным паданні, называе яго “Вещим”.
В 879 гаду памірае Рюрык, і власть перешла его сыну Ігарю. Но Ігорь был слішком мал, і вместо его ўладу трымал Алег.
Ён падманам у 882 годзе забіў кіеўскіх князёў Аскольда і Дзіра.
У другой палове IX ст. ва Усходняй Еўропе склалася старажытная дзяржава ўсходніх славян. Гэты працэс завяршыўся ў 882 г. аб’яднаннем Кіева і Ноўгарада, і гэтую падзею летапіс звязаў з імем Алега. Межы яго ўладанняў на поўдні месцамі даходзілі да Чорнага (Рускага) мора, а на поўначы – да Балтыкі.
Гэтую велізарную дзяржаву (каганат) пазней сталі называць Кіеўскай Руссю, паколькі Кіеў быў сталіцай гэтай дзяржавы і па праве лічыўся “маці гарадоў рускіх”. Выгаднае геаграфічнае становішча Кіева заключалася і ў тым, што да яго сыходзіліся шматлікія рачныя шляхі Падняпроўя. Яны злучалі княства палян з чатырма найбуйнейшымі племяннымі саюзамі – крывічоў (па Дняпры), радзімічаў (па Сожы), дрыгавічоў (па Бярэзіне і Прыпяці), севяран (па Дзясне). Праз кіеўскія землі па Дняпры праходзіў і вялікі водны шлях “з варагаў у грэкі”. На працягу IX–XI стст. адбываўся інтэнсіўны працэс пашырэння межаў Кіеўскай Русі, вызначалася суцэльная тэрыторыя дзяржавы, на якую распаўсюджвалася паняцце “Руская зямля”.
Старажытнаруская дзяржава ўзнікла і развівалася як этнічна неаднароднае аб’яднанне, у якім этнічныя і дзяржаўныя межы не супадалі. Неславянскія этнасы, якія ўвайшлі ў яго склад (летапісныя чудзь, мера, весь, мурама), сталі састаўнымі часткамі Кіеўскай Русі.
У 80-х гг. IX ст. Алег вёў з хазарамі вайну, у якой, згодна з паведамленнем усходніх крыніц, яго саюзнікамі былі печанегі, хазары ж выступалі ў саюзе з качэўнікамі-мадзьярамі (уграмі). “Аповесць мінулых гадоў” паведамляе пра вайну Алега з ціверцамі і улічамі, якія, верагодна, падтрымлівалі хазар.
Так, “Аповесць мінулых гадоў” пад 907 г. паведамляе, што, выпраўляючыся ў паход на грэкаў, Алег “узяў жа з сабою мноства варагаў, і славян, і чудзі, і крывічоў, і меру, і драўлян, і радзімічаў, і палян, і севяран, і вяцічаў, і харватаў, і дулебаў, і ціверцаў“.
913- смерць Алега. Власць перешла Ігарю.
№15 Ваенныя паходы Русі на Візантыю.
Паход Русі супраць Візантыі (830-я гады) —набег на русі Пафлагонию, візантыйскую тэрыторыю ля паўднёвага берага Чорнага мора — адзінае згадванне аб якім змяшчаецца ў «Жыцьці Сьв. Георгія Амастридского». Дата набегу ў жыціе не паказаная і ацэньваецца рознымі даследчыкамі ў шырокіх межах: ад канца VIII стагоддзя да 941 года. Найбольш верагодныя даты: пачатак 830-х гадоў, альбо 860-ы год. В Пафлагонии русь напала на византийский город Амастриду, расположенный на южном побережье Чёрного моря.
Паход Русаў супраць Візантыі 860 г. — паход на Царград. Хоць Царград не быў захоплены, Русы павезлі вялікую здабычу. Як мяркуецца паход ўзначальвалі кіеўскія князі Аскольд і Дзір. Ваенны паход вядомы па візантыйскім, еўрапейскім і старажытнарускіх крыніцах. Апісанне паходу на Канстанцінопаль у найбольш ранняй старажытнарускай «Аповесці часовых гадоў» запазычана з візантыйскай хронікі Прадаўжальніка Амартола.
Руска-візантыйская вайна 907 г. — паход князя Алега на Царград. Паспяховы паход князя Алега на Царград, які прывёў да падпісання ў 911 годзе выгаднага гандлёвага дагавора для Русі і выплатай даніны. Многімі гісторыкамі факт паходу адмаўляецца, так як запісаны ў легендарным выглядзе і не адлюстраваны ў візантыйскіх дакументах. Паход падрабязна апісаны ў «Аповесці мінулых гадоў» (пач. XII стагоддзя) і завяршыўся падпісаннем мірнага дагавора ў 907 годзе. Шырока вядомы ў рускім грамадстве па фразе: «Прарочы Алег прыбіў свой шчыт на браме Царграда». Аднак гэты набег не згаданы ні ў адным візантыйскім ці іншым крыніцы, акрамя старажытнарускіх летапісаў.
Руска-візантыйская вайна 941-944 гг — паходы на Царград князя Ігара. Падчас першага паходу войска русаў пацярпела няўдачу на моры, другі паход закончыўся падпісаннем мірнага дагавора і данінай ад Візантыі. Няўдалы паход князя Ігара на Візантыю ў 941 і паўторны паход у 943, які скончыўся мірным дагаворам у 944.
11 чэрвеня 941 флот Ігара быў расьсеяны ля ўваходу ў Басфор візантыйскай эскадрай, што ўжылі грэцкі агонь, пасля чаго баявыя дзеянні працягваліся яшчэ 3 месяцы на чарнаморскім узбярэжжы Малой Азіі. 15 верасня 941 рускі флот быў канчаткова разгромлены ля берагоў Фракіі пры спробе прарвацца на Русь. У 943 князь Ігар сабраў новае войска з удзелам печанегаў і павёў у паход на Дунай да паўночным межаў Візантыйскай імперыі. Да ваенных сутыкненняў справа на гэты раз не дайшло, Візантыя заключыла мірны дагавор з Ігарам, выплаціўшы даніну.
Руска-візантыйская вайна 970-971 гадоў — паход князя Святаслава спачатку ў саюзе з грэкамі супраць Балгарыі, а затым у саюзе з балгарскім царом Барысам II супраць Візантыі. Вайна скончылася выгнаннем русаў з Балгарыі. У 967 або 968 годзе Святаслаў, па просьбе Візантыі, здзейсніў набег на Балгарскае царства, але хутка вярнуўся ў Кіеў, абложаны печанегамі. Пасля смерці маці, княгіні Вольгі, Святаслаў у 969 годзе зноў напаў на Балгарыю і падпарадкаваў сабе ўсходнюю частку Балгарскага царства, аслабленага унутраным расколам, а затым у 970 напаў на ўладанні Візантыйскай імперыі ў Фракіі. У 970-971 візантыйскі імператар Іаан I Цымісхій вёў вайну супраць русаў і падначаленых ім балгараў, вымусіўшы Святаслава ў выніку адступіць з Балгарыі.
Пры вяртанні на Русь Святаслаў Ігаравіч быў забіты вясной 972 года печанегамі, а ўсходняя частка Балгарскага царства была далучана да Візантыі.
Руска-візантыйская вайна 988 года — аблога Корсуні ў Крыме князем Уладзімірам. Пасля захопу Корсуні было паступовае хрышчэнне рускага народа.
У свядомасці старажытнарускіх кніжнікаў захоп Корсуні непарыўна звязаны з якія рушылі затым Хрышчэньнем Русі. Уласна аповяд аб баявых дзеяннях з'яўляўся толькі апраўленнем для апісання важнейшага этапу ў жыцці народа — прыняцця праваслаўнай веры. Канфлікт за Корсунь у 988 прывёў да жаніцьбу Уладзіміра на візантыйскай прынцэсе Ганне і наступнаму распаўсюджванню на Русі праваслаўя. Па іншай версіі, захоп Корсуні ў 989 адбыўся ўжо пасля хрышчэння Уладзіміра ў 987 як сродак ціску на Візантыю з мэтай прымусіць яе выканаць узятыя абавязацельствы.
Паход русі супраць Візантыі 1024 г. — набег рускага атрада на востраў Лемнас адбыўся ў смутную пару барацьбы за ўладу на Русі. Усе 800 удзельнікаў набегу загінулі. Марскі набег рускай вольніцы на візантыйскія ўладанні ў Эгейскім моры ў канцы праўлення імператара Васіля II.
Руска-візантыйскі канфлікт адбыўся прыкладна ў 1024 годзе, час набегу ацэньваецца зыходзячы з прывязкі да наступных фактах: канец праўлення візантыйскага імператара Васіля II і пасля смерці вялікага кіеўскага князя Уладзіміра Святаславіча, хоць паведамленне аб смерці яго жонкі Ганны пасля смерці Уладзіміра супярэчыць старажытнарускім летапісам.
Канфлікт не адлюстраваны рускімі крыніцамі. Верагодны пераклад мянушкі ваеначальніка рускіх Хрисохира — «Залатая рука».
Руска-візантыйская вайна 1043 г. — марскі паход воінаў Яраслава Мудрага на Царград. Скончыўся паразай рускіх. Рускі флот быў разгромлены, да 6 тысяч воінаў былі знішчаны або трапілі ў палон. Аднак да 1046 быў заключаны мір, змацаваны шлюбам князя Усевалада Яраславіча, сына кіеўскага вялікага князя, і дочкі візантыйскага імператара Канстанціна Манамаха.
№16 Кіеўская Русь у першай палове X ст. Ігар.
Ігар Стары – кіеўскі князь (912–945). Па дадзеных “Аповесці мінулых гадоў” – сын Рурыка, у маленства якога дзяржавай правіў Алег. Па іншых звестках – родапачынальнік дынастыі кіеўскіх князёў, не звязаны з Рурыкам. У 915 г. ваяваў з печанегамі. У 941 і 944 гг. хадзіў паходамі на Візантыю і заключыў з ёй дамову аб міры і гандлі. У 945 г. быў забіты драўлянамі, якія супраціўляліся свавольству Ігара пры зборы даніны.
Осенью 945 года Игорь по требованию дружины, недовольной своим содержанием, отправился за данью к древлянам. Древляне не числились в составе войска, потерпевшего разгром в Византии. Возможно, поэтому Игорь решил поправить положение за их счёт. Игорь произвольно увеличил величину дани прежних лет, при её сборе дружинники творили насилие над жителями. На пути домой Игорь принял неожиданное решение:
«Поразмыслив, сказал своей дружине: „Идите с данью домой, а я возвращусь и похожу ещё“. И отпустил дружину свою домой, а сам с малой частью дружины вернулся, желая большего богатства. Древляне же, услышав, что идет снова, держали совет с князем своим Малом: „Если повадится волк к овцам, то вынесёт все стадо, пока не убьют его; так и этот: если не убьем его, то всех нас погубит“ […] и древляне, выйдя из города Искоростеня, убили Игоря и дружинников его, так как было их мало. И погребен был Игорь, и есть могила его у Искоростеня в Деревской земле и до сего времени.»
По преданию, изложенному в летописи, вдова Игоря, княгиня Ольга, жестоко отомстила древлянам. Она хитростью уничтожила их старейшин, перебила много простого народа, сожгла Искоростень и возложила на них тяжёлую дань. Княгиня Ольга при поддержке дружины и бояр Игоря стала править Русью, пока подрастал маленький Святослав, сын Игоря.
У склад раннефеадальнай дзяржавы ўваходзілі народы, якія стаялі на розным узроўні развіцця. Таму яна не магла быць маналітнай. На чале дзяржавы стаяў вялікі кіеўскі князь, але ён з’яўляўся толькі намінальным уладальнікам усёй Русі. Княская ўлада ў Кіеўскай Русі перадавалася па спадчыне. Аднак носьбітам вярхоўнай улады з’яўляўся не князь як такі, а ўвесь княскі род. Канкрэтны князь быў толькі часовым уладальнікам улады, якая перадавалася пасля яго смерці старэйшаму ў родзе. Па меры разрастання роду Рурыкавічаў вызначэнне старэйшага ў родзе станавілася ўсё больш праблематычным і ў час міжусобіц вызначалася з дапамогай ваеннай сілы.
Першыя кіеўскія князі былі першачаргова ваеннымі правадырамі, галоўнай функцыяй якіх была ўзброеная ахова Рускай зямлі і пашырэнне яе межаў. Аб адносным адзінаўладдзі кіеўскіх князёў у канцы IX–X стст. кажа той факт, што, прадстаўляючы Русь у міжнародных адносінах, яны заключалі дагаворы з іншымі дзяржавамі не толькі ад свайго імя, але і ад імя тых, хто “з ім” і “пад ім”.
Сувязь мясцовых абласцей з цэнтрам была слабай. На падначаленых тэрыторыях князь правіў з дапамогай сваіх намеснікаў (“пасаднікаў”, “ваявод”) або пакідаў там мясцовых князёў “пад рукою” Кіева. Галоўнай задачай кіравання быў збор дзяржаўных плацяжоў – даніны, гандлёвых збораў – “мытаў” і судовых штрафаў – “віраў”. Улада ў Кіеўскай дзяржаве будавалася на прынцыпах грамадскай дамовы. Прыязджаючы ў тую ці іншую воласць, князь павінен быў заключаць “ряд” з вечам. Такі ж “ряд” заключалі з князем і гарады.
№17 Дзяржаўная дзейнасць княгіні Вольгі.
Вольга – кіеўская княгіня (945–969), жонка князя Ігара, маці князя Святаслава. Жорстка падавіла паўстанне драўлян (945). Правіла ў малых гадах сына і падчас яго паходаў. Ажыццявіла падатковую рэформу. Здзейсніла ў 955 г. падарожжа ў Царград, дзе першай з княскага роду прыняла хрысціянства, выхоўвала сыноў Святаслава.
Паводле летапісу, у 945 годзе князь Ігар гіне ад рук дрэўлян пасля неаднаразовага спагнання з іх даніны. Спадчынніку прастола Святаславу тады было толькі тры гады, таму фактычным кіраўніком Русі ў 945 годзе стала Вольга. Дружына Ігара падпарадкавалася ёй, прызнаўшы Вольгу прадстаўніком законнага спадчынніка прастола. Рашучы лад дзеянняў княгіні ў дачыненні да дрэўлян таксама мог схіліць дружыннікаў у яе карысць.
Драўляне пасля забойства Ігара даслалі да яго ўдаве Вользе сватоў клікаць яе замуж за свайго князя Мала. Княгіня паслядоўна расправілася са старэйшынамі дрэўлян, а затым прывяла да пакоры іх народ. Старажытнарускі летапісец падрабязна выкладае помста Вольгі за смерць мужа:
Першая помста
Сваты, 20 дрэўлян, прыбылі ў ладдзі, якую кіяўляне аднеслі і кінулі ў глыбокую яму на двары церама Вольгі. Сватоў-паслоў закапалі жыўцом разам з ладдзёй.
Другая помста
Вольга папрасіла для павагі даслаць да яе новых паслоў з лепшых мужоў, што і было з паляваннем выканана драўлянамі. Пасольства з шляхетных дрэўлян спалілі ў лазні, пакуль тыя мыліся, рыхтуючыся да сустрэчы з княгіняй.
Трэцяя помста
Княгіня з невялікай дружынай прыехала ў зямлі дрэўлян, каб па звычаю справіць трызну на магіле мужа. Опоив падчас трызны дрэўлян, Вольга загадала секчы іх. Летапіс паведамляе аб пяці тысячах перебитых дрэўлян.
Чацвёртая помста
У 946 годзе Вольга выйшла з войскам у паход на дрэўлян. Па Наўгародскай Першай летапісы кіеўская дружына перамагла дрэўлян ў баі. Вольга прайшлася па Древлянской зямлі, ўстанавіла даніны і падаткі, пасля чаго вярнулася ў Кіеў. У Аповесці часовых гадоў (ПВЛ) летапісец зрабіў урэзку ў тэкст Пачатковага зводу аб аблозе древлянской сталіцы Искоростеня. Па ПВЛ пасля беспаспяховай аблогі на працягу лета Вольга спаліла горад з дапамогай птушак, да ног якіх загадала прывязаць запаленую пакулле з шэрай. Частка абаронцаў Искоростеня былі перабітыя, астатнія скарыліся. Падобная легенда пра спаленне горада з дапамогай птушак выкладаецца таксама Саксоном Грамматиком (XII стагоддзе) у яго кампіляцыі вусных дацкіх паданняў пра подзвігі вікінгаў і скальды Снорре Стурлусоном.
Пасля расправы з драўлянамі Вольга стала правіць Руссю да паўналецця Святаслава, але і пасля гэтага яна заставалася фактычным кіраўніком, так як яе сын вялікую частку часу праводзіў у ваенных паходах і не надаваў увагі кіраванні дзяржавай.
Скарыўшы дрэўлян, Вольга ў 947 годзе адправілася ў наўгародскія і пскоўскія землі, прызначаючы там ўрокі (даніну), пасля чаго вярнулася да сына Святаслава ў Кіеў.
Вольга сістэматызавала збор падаткаў з насельніцтва. Яна арганізавала спецыяльныя месцы для збору даніны, якія называліся пагасцявалі. Княгіня актыўна займалася горадабудаўніцтва і акультурванне тэрыторыі. Усе землі, якія былі ва ўладзе князёўны былі ёю падзелены на адміністрацыйныя адзінкі. Кожнай адзінцы быў прысвоены свой кіраўнік – тиун.
Наступным дзеяннем Вольгі, адзначаным у ПВЛ, з'яўляецца яе хрышчэнне у 955 годзе ў Канстанцінопалі. Па вяртанні ў Кіеў Вольга, якая прыняла ў хрышчэнні імя Алена, спрабавала далучыць Святаслава да хрысціянства, аднак «ён і не думаў прыслухацца да гэтага; але калі хто збіраўся хрысціцца, не забараняў, а толькі кпіў над тым». Больш таго, Святаслаў гневаўся на маці за яе ўгаворы, баючыся страціць павагу дружыны.
У 957 годзе Вольга з вялікім пасольствам нанесла афіцыйны візіт ў Канстанцінопаль, вядомы па апісанні прыдворных цырымоній імператарам Канстанцінам Багранародны у творы «Аб цырымоніях». Імператар называе Вольгу кіраўніцай (архонтиссой) Русі, імя Святаслава (у пералічэнні світы пазначаны «людзі Святаслава») згадваецца без тытула. Мабыць, візіт у Візантыю не прынёс жаданых вынікаў, так як ПВЛ паведамляе аб халодным дачыненні да Вольгі да візантыйскім амбасадарам у Кіеве неўзабаве пасля візіту.
Такім чынам, у 959 Вольга, у хрышчэнні — Алена, афіцыйна разглядалася як кіраўніца Русі.
№18 Кіеўская дзяржава ў часы Святаслава.
Святаслаў Ігаравіч – вялікі князь кіеўскі (каля 945–972), сын князя Ігара і Вольгі. Вядомы як таленавіты палкаводзец. З 964 г. здзяйсняў паходы на Аку, у Паволжа, на Паўночны Каўказ і Балканы. Падпарадкаваў вяцічаў, вызваліўшы іх ад валадарства хазар, у 965 г. разграміў Хазарскі каганат, у 967 г. ваяваў з Дунайскай Балгарыяй. У 969–971 гг. у саюзе з ёй вёў вайну супраць Візантыі і ў 971 г. заключыў з ёй мірны дагавор. У 972 г. на дняпроўскіх парогах быў забіты печанегамі.
Святаслаў был вельмі часта ў ваенных паходах, таму займацца дзяржаўнымі справамі ў яго не было часу.
У 962 г. у праўленне Руссю ўступіў сын Ігара і Вольгі — Святаслаў. Ён працягнуў заваёва суседніх плямёнаў і падпарадкаваў сабе вяцічаў, плацілі яшчэ даніну хазарам. Пасля дбайнай падрыхтоўкі ён пачаў свае знакамітыя паходы на усход. У 964 г. Святаслаў разграміў Волжскую Булгары, з поўначы напаў на Хазарскі каганат і разграміў яго (утварыўся ў VII ст. н. э.), узяўшы горада Итиль і Саркел. Пасля разгрому Хазарскага каганата Святаслаў далучыў зямлі ясов (асецін) і касогов (чаркесаў) на Паўночным Каўказе. Такім чынам, у 964-967 гг. Святаслаў захапіў велізарную тэрыторыю — ад Акі да Паўночнага Каўказа. Пры гэтым Русь атрымала небяспека ворага — печанегаў. У 967 г. рускае войска разбіла балгарскага цара Пятра. Да Русі адышло ніжняе працягу Дуная. У 970 г. пачалася вайна з Македоніяй і Фракией. Вайна насіла цяжкі, зацяжны характар і ішла з пераменным поспехам. У 971 г. Святаслаў вымушаны быў папрасіць свету: рускія пакідалі Балгарыю, абавязваліся не нападаць на яе, а за гэта грэкі абяцалі дапамагчы рускім сысці ў Кіеў. Але па дарозе дадому ў баі з печанегамі князь загінуў. Праўленне Святаслава было часам пашырэння тэрыторыі Старажытнарускага дзяржавы, выхаду Русі на міжнародную арэну.
У 967 годзе паміж Візантыяй і Балгарскім царствам разгарэўся канфлікт, прычыну якога крыніцы выкладаюць па-рознаму. У 967/968 годзе візантыйскі імператар Нічыпар Фока адправіў да Святаславу пасольства. На чале амбасады Калокиру было перададзена 15 кентинариев золата (прыкладна 455 кг), каб накіраваць русаў у набег на Балгарыю. У 968 годзе Святаслаў уварваўся ў Балгарыю і пасля вайны з балгарамі абгрунтаваўся ў вусце Дуная, у Переяславце, куды да яго была высланая «даніну з грэкаў». Да 968-969 гадоў адносіцца напад печанегаў на Кіеў. Святаслаў з коннай дружынай вярнуўся на абарону сталіцы і адагнаў печанегаў ў стэп. Гісторыкі лічаць што напад качэўнікаў спрыялі хазары (хоць ёсць прычыны меркаваць, што Візантыі гэта было не менш выгадна.
Падчас знаходжання князя ў Кіеве памерла яго маці, княгіня Вольга, фактычна кіравала Руссю ў адсутнасць сына. Святаслаў па-новаму зладзіў кіраванне дзяржавай: пасадзіў сына Яраполка на кіеўскае княжанне, Алега — на древлянское, Уладзіміра — на наўгародскае. Пасля гэтага, восенню 969 года вялікі князь зноў пайшоў на Балгарыю з войскам. «Аповесць мінулых гадоў» перадае яго словы:
Не люба мне сядзець у Кіеве, хачу жыць у Переяславце на Дунаі — бо там сярэдзіна зямлі маёй, туды сцякаюцца ўсе выгоды: з Грэцкай зямлі золата, павалокай, віна, розныя плады; з Чэхіі і Венгрыі-срэбра і коні, з Русі ж-мех і воск, мёд і рабы.
У красавіку 971 года імператар Ян I Цымісхій асабіста выступіў супраць Святаслава на чале сухапутнай арміі, адправіўшы на Дунай флот з 300 караблёў, каб адрэзаць шлях адступлення русам. 13 красавіка 971 года была захоплена балгарская сталіца Преслав, дзе ў палон трапіў балгарскі цар Барыс II. Часткі рускіх воінаў на чале з ваяводам Сфенкелом ўдалося прарвацца на поўнач у Доростол, дзе знаходзіўся Святаслаў з асноўнымі сіламі.
23 красавіка 971 года Цымісхій падышоў да Доростолу. У бітве русы былі адкінутыя ў крэпасць, пачалася трохмесячная аблога.
Па заключэнні свету Святаслаў шчасна дасягнуў вусця Дняпра і на лоддзях адправіўся да парогаў. Ваявода Свенельд казаў яму: «Абыдзі, князь, парогі на конях, бо стаяць ля парогаў печанегі». Спроба Святаслава ў 971 годзе падняцца па Дняпры не атрымалася, давялося яму зімаваць у вусце Дняпра, а вясной 972 года ён вырашыў паўтарыць спробу. Аднак печанегі па-ранейшаму пільнавалі русаў. Святаслаў загінуў у сутычцы.
№19 Барацьба за ўладу паміж Святаславічамі.
Яраполк Святаславіч – кіеўскі князь (972–980), старэйшы сын князя Святаслава Ігаравіча. Адным з першых у Кіеве прыняў хрысціянства. У 977 г. у час міжусобнай сваркі зрабіў паход на свайго брата драўлянскага князя Алега, які ў час бітвы загінуў. У 980 г. быў пераможаны Уладзімірам і забіты.
Бацька Яраполка, князь Святаслаў, перад адыходам на вайну з Візантыяй даручыў у 970 годзе Яраполк кіраванне Кіевам. Пасля таго, як рэшткі рускай дружыны на чале са Свенельдом прынеслі ў Кіеў вясною 972 года вестку пра гібель князя Святаслава ў бітве з печанегамі ў дняпроўскіх парогаў, Яраполк стаў кіеўскім князем. Іншыя сыны Святаслава, Алег і Уладзімір, кіравалі астатнімі часткамі Старажытнарускага дзяржавы.
Дата нараджэння і маці Яраполка невядомыя (аднак Тацішчаў мяркуе, што маці яго і Алега, Древлянского была нейкая угорская князёўна Прадслава, што згадваецца ў дамове з Візантыяй ад 945 года). Упершыню яго імя згадваецца ў «Аповесці часовых гадоў» у 968 годзе, калі падчас набегу печанегаў на Кіеў княгіня Вольга замкнулася ў горадзе з 3 унукамі, адным з якіх быў Яраполк.
У 977 годзе разгарэлася міжусобная вайна паміж Яраполкам і яго братамі, князем древлянской зямлі Алегам і наўгародскім князем Уладзімірам. Яраполк, выконваючы ўгаворам ваяводы Свенельда, напаў на ўладанні Алега. У барацьбе за древлянский горад Оўруч Алег загінуў. Ён упаў з моста падчас уцёкаў ад кіеўскай дружыны і быў задушаны ў прыгоне рове іншымі ваярамі і коньмі. Летапіс ўяўляе Яраполка сокрушающимся аб гібелі брата, забітага акрамя яго волі. Пасля весткі аб пачатку міжусобіцы Уладзімір уцёк з Ноўгарада «за мора», а Яраполк стаў кіраўніком усяго Старажытнарускага дзяржавы.
«Аповесць мінулых гадоў» датуе смерць Яраполка і вокняжение Уладзіміра 980 годам. Больш ранні дакумент «Памяць і пахвала князю Уладзіміру» (Жыціе князя Уладзіміра ад манаха Якава Черноризца) прыводзіць дакладную дату вокняжения — 11 чэрвеня 978 года. З шэрагу храналагічных меркаванняў гісторыкі прызнаюць другую дату больш верагоднай. Хутчэй за ўсё, забойства Яраполка адбылося менавіта 11 чэрвеня.
