Усталяванне таталітарызму. Масавыя рэпрэсіі

Палітычным вынікам гаспадарчага будаўніцтва 20 - 30-х гг. з'явілася ўсталяванне таталітарнага рэжыму не толькі ў эканоміцы, але і ва ўсіх сферах грамадскага жыцця. Характэрнымі рысамі яго з'яўлялася канцэнтрацыя ўлады ў руках адной партыі, зліццё дзяржаўных і партыйнай структур і права ўлад не адказваць за сваю палітыку, замена выбараў прызначэннем і фармалізацыя законаў, адсутнасць волі інфармацыі і ізаляцыя грамадства, сцвярджэнне дзяржаўнай ідэалогіі. Для сцвярджэння сваіх пазіцый таталітарная сістэма выкарыстоўвала адміністрацыйна-карны і прапагандысцка-ідэалагічны механізмы. Справа ў тым, што ўзровень цывілізацыі нашага грамадства быў недастатковым для таго, каб супрацьстаяць асабістаму рэжыму Сталіна, стварыць эфектыўную дэмакратычную процівагу. Бракавала культуры і адукацыі не толькі працоўным і сялянам, але і таму пласту камуністаў, якія кіравалі краінай. Больш 70% сакратароў гаркамаў і райкамаў партыі ў канцы 30 - пачатку 40-х гг. мелі толькі пачатковую адукацыю.

Пачынальна з 20-х гг., як у цэлым па СССР, так і ў Беларусі сфармаваўся своеасаблівы рэпрэсіўны механізм, які складаўся з як заканадаўчую базу, так і сістэму судовых і несудовых органаў і выпраўленча-працоўных лагераў (ГУЛАГ). З 1929 г. "справы" класавых ворагаў сталі разглядаць так званыя "тройкі" (першы сакратар райкама, старшыня райвыканкама і начальнік мясцовага аддзялення ГПУ). Справы разглядаліся без пракурора і адваката. Абскарджанне прысудаў і памілаванне не дапушчалася. Прысуд да вышэйшай меры пакарання выконваўся без прамаруджання.

У Беларусі ў першую чаргу папакутавалі дзеячы навукі і культуры, якія з канца 20-х гг. сталі вінаваціцца ў нацыянал-дэмакратызме. У 1930 г. было сфабрыкавана справа пра контррэвалюцыйную арганізацыю "Звяз вызвалення Беларусі", па якім было арыштавана 108 прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі. У 1933 г. прадстаўніцтвам ОДПУ па БССР было "расчынена" яшчэ адна нацдэмаўская арганізацыя - "Беларускі нацыянальны цэнтр". Сярод вядомых сёння іншых спраў - Працоўная сялянская партыя - беларускі філіял (арыштавана 59 чалавек), Прампартыя - беларускі філіял (30 чалавек), саюзнае бюро РСДРП - меншавікоў (30 чалавек), Партыя вызвалення сялян (110 чалавек), а таксама "контррэвалюцыйныя, шкодніцкія" арганізацыі ва ўсіх сферах народнай гаспадаркі: наркаматах земляробства, аховы здароўя, асветы, трактарацэнтре, папяровай прамысловасці і іншых.

Былі рэпрэсаваны 826 чалавек, якія пражывалі на тэрыторыі БССР, якія праходзілі па спісе ўдзельнікаў беларускага нацыянальнага руху 1917-1924 гг. Больш паловы свайго складу ў 30-е гг. пазбавіўся ў выніку рэпрэсій Звяз пісьменнікаў Беларусі. Практычна цалкам была разгромлена Беларуская акадэмія навук. У гэты перыяд было рэпрэсавана 26 акадэмікаў і 6 чальцоў-карэспандэнтаў Акадэміі. З траўня 1937 па верасень 1938 гг. было рэпрэсавана каля паловы камандзіраў палкоў, амаль усе камандзіры брыгад, дывізій і карпусоў Беларускай ваеннай акругі. У чэрвені 1937 г. быў расстраляны камандуючы акругай Е.П. Убарэвіч.

Рэпрэсіі кранулі і партыйнай арганізацыі Беларусі. Падчас партыйнай чысткі 1933г. колькасць яе паменшылася на 9,7 тыс. чальцоў, што склала больш 20,6%. Падчас абмену і праверкі партдакументаў у 1935-1936 гадах з партыі было выключана каля паловы яе складу. У 1937 г. быў арыштаваны першы сакратар ЦК КП(б)Б В. Шаранговіч. Даведзены да роспачы, падчас працы партыйнага з'езду ў чэрвені 1937 г. застрэліўся старшыня ЦВК БССР А. Чарвякоў. У гэта ж час у Маскве быў арыштаваны старшыня СНК БССР Н. Галадзед (пасля скончыў з сабой, выкінуўшыся з акна НКУС БССР). У 1937-1938 гг. былі арыштаваны і загінулі старшыні ЦВК і СНК БССР І. Адамовіч, Д. Волкавіч, Д. Жылуновіч, шматлікія іх намеснікі, сакратары ЦК кампартыі Я. Гамарнік, Н. Гікала, А. Крыніцкі і інш.

У канцы 30-х гг. пачалася "чыстка" і сярод выканаўцаў масавага тэрору - працаўнікоў ОГПУ - НКУС. У 1939 г. быў асуджаны да вышэйшай меры пакарання шэраг працаўнікоў Наркамата ўнутраных спраў БССР, у тым ліку пяць старшыняў ОГПУ - НКУС Беларусі Б. Берман, Л. Закоўскі, І. Леплеўскі, А. Наседкін, Р. Рапапорт, некаторыя іх намеснікі.

Усяго з 1917 да пачатку 50-х гадоў ахвярамі палітычных рэпрэсій сталі каля 600 тыс. грамадзян Беларусі. З іх звыш 240 тыс. асуджаны судовымі органамі ці пакараны рашэннямі несудовых органаў ("двоек", "троек", адмысловых нарад, калегіяй ОГПУ, НКУС і інш.), каля 250 тыс. сялян рэпрэсаваны ("раскулачаны") у адміністрацыйным парадку, звыш 100 тысяч нашых суайчыннікаў высланы з тэрыторыі Заходняй Беларусі ў 1939-1941 гг. і ў паваенныя гады. З лістапада 1917 г. па красавік 1953 г. за "контррэвалюцыйныя злачынствы" да вышэйшай меры пакарання было прысуджана больш 35 тыс. чалавек. На пачатак 2001 г. у Рэспубліцы Беларусь было рэабілітавана звыш 200 тыс. рэпрэсаваных грамадзян.