Культура Беларусі ў 20-е гг

Палітыка беларусізацыі спрыяла росквіту асветы і культуры ў 20-е гады. Важнае значэнне надавалася ліквідацыі непісьменнасці. Адзінаццатага снежня 1920 г. была створана Надзвычайная камісія па ліквідацыі непісьменнасці ў Беларусі, пазней такія камісіі былі створаны ў паветах і воласцях. У 1928/29 навучальным годзе ў Беларусі працавала 309 пунктаў па ліквідацыі непісьменнасці, 319 школ для непісьменных. Аднак у даваенны час непісьменнасць у Беларусі не была цалкам ліквідавана.

Да сярэдзіны 30-х гг., пасля шэрагу эксперыментаў, ішло фармаванне савецкай сістэмы народнай адукацыі. Школа падпадзялялася на пачатковую, няпоўную сярэднюю, сярэднюю, сярэднюю адмысловую, вышэйшую. Трыццатага кастрычніка 1921 г. пачаліся заняткі на двух факультэтах Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Народны камісарыят асветы РСФСР накіраваў у БДУ вядомых навукоўцаў Н.А. Прылежаева, Н.Н. Мікольскага, В.Н. Перцэва, Е.І. Барычэўскага і іншых. Рэктарам БДУ стаў вядомы гісторык-славіст В.І. Пічета. У 1925 - 1926 гг. акрамя БДУ ў БССР рыхтавалі кадры тры вышэйшых навучальных установы: Камуністычны ўніверсітэт у Менску, Беларускі ветэрынарны інстытут у Віцебску і Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія ў Горках. Акрамя таго, у рэспубліцы налічвалася 25 тэхнікумаў, 20 прафтэхнікумаў і 20 іншых адмысловых навучальных устаноў. У аснову камплектавання вышэйшых і сярэдніх адмысловых навучальных устаноў быў пакладзены класавы прынцып. Рыхтавалі да паступлення ў навучальныя ўстановы працоўныя факультэты пры вышэйшых навучальных установах. У 1925 - 1926 навучальным годзе ў БССР дзейнічала тры рабфака, на якіх навучалася 882 слухача.

Станаўленне беларускай навукі ў 1920-е гг. адбывалася ў вышэйшых навучальных установах і навукова-даследчых установах. Дваццатага студзеня 1922 г. на базе навукова-тэрміналагічнай камісіі быў адкрыты Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт). У выніку рэарганізацыі Інбелкульта 1 студзеня 1929 г. была створана Акадэмія навук БССР. У 1932 г. у яе складзе налічвалася 14 навукова-даследчых інстытутаў, у якіх працавала 22 акадэміка і 150 навуковых супрацоўнікаў.

Шмат увагі ў 20-е гг. надавалася палітыка-выхаваўчай і культурна-асветнай працы. Цэнтрамі гэтай працы сталі клубы і хаты-чытальні, бібліятэкі. У 1929 г. у БССР было 326 масавых бібліятэк з кніжным фондам больш 1 млн. кніг. Павялічылася колькасць рэспубліканскіх перыядычных выданняў. У 1925 г. у БССР выдавалася 20 газет і 15 часопісаў, з іх 10 газет і 11 часопісаў на беларускай мове. У 1924 г. пры народным камісарыяце асветы БССР было створана Дзяржаўнае выдавецтва Беларусі. У гэта ж час быў створана Дзяржаўнае кіраванне па справах кінематаграфіі - Белдзяржкіно. У 1926 г. быў пастаўлены мастацкі фільм "Лясная быль" Ю. Тарыча.

У 20-е гг. шырокае развіццё атрымала літаратура. У пісьменніцкае асяроддзе ўлілася вялікая група таленавітай сельскай моладзі. Яны групаваліся вакол розных арганізацый. У канцы 1923 г. паўстала літаратурнае аб'яднанне "Маладняк", якое лічыла сябе арганізацыяй пралетарскіх пісьменнікаў. Але яго чальцы грашылі ўльтрарэвалюцыйнай фразеалогіяй. У 1926 г. група пісьменнікаў і паэтаў выйшла з "Маладняка" і стварыла новае літаратурнае аб'яднанне "Узвышша". Яго заснавальнікамі былі А. Бабарэка, З. Бядуля, П. Глебка, В. Дубоўка, К. Крапіва, М. Лужанін, К. Чорны. Новае аб'яднанне прапаведавала прынцыпы высокага мастацтва, крытыкавала нігілістычнае стаўленне молодняковцев да класічнай спадчыны, вялікая ўвага надавала нацыянальнай спецыфіцы. У 1927 г. сфармавалася літаратурнае аб'яднанне "Полымя". У яго ўвайшлі пераважна пісьменнікі старэйшага і сярэдняга пакалення. Сярод іх былі Я. Колас, Я. Купала, А. Аляксандравіч, Т. Гартны, А. Дудар, М. Чарот і іншыя. Гэта аб'яднанне стала стрымальным цэнтрам, ураўнаважвальным крайнія пазіцыі. У 1928 г. была створана Беларуская асацыяцыя пралетарскіх пісьменнікаў (БЕЛАПП). Сваёй задачай яна лічыла актыўную падтрымку сацыялістычнага будаўніцтва.

Важнай падзеяй у культурным жыцці стала выйсце ў святло паэм Я. Коласа "Новая зямля" і "Сымон музыка", раманы Т. Гартнага "Сокі цаліны", М. Зарэцкага "Шыўкі-дарожкі", К. Чорнага "Сястра". Асноўная тэматыка беларускай прозы 20-х гг. - гады рэвалюцыі і грамадзянскай вайны.

Плённа працаваў калектыў Першага Беларускага драматычнага тэатра, створанага ў 1921 г. Па рэспубліцы гастралявала Беларуская тэатральная група пад кіраўніцтвам В. Галубка, якая вырасла з кружкоў мастацкай самадзейнасці. У 1926 г. яна была ператворана ў Беларускі перасоўны тэатр. У гэтым жа году ў Віцебску адкрыўся Другі Беларускі дзяржаўны тэатр. У тэатрах Беларусі сфармаваліся таленавітыя акцёры Ф. Жданавіч, Л. Ржэцкая, Б. Платонаў, Г. Глебаў, П. Малчанаў, А. Іллінскі і інш.

У беларускім музычным мастацтве пераважала самадзейная творчасць музычных, харавых і танцавальных калектываў. Кампазітары В. Тэраўскій, Н.Н. Сакалоўскі і іншыя запісвалі і апрацоўвалі беларускія народныя песні.

Паспяхова праходзіла і станаўленне беларускага выяўленчага мастацтва. У 1919 г. у Віцебску пачала дзейнічаць народная школа мастацтваў. Яе арганізатарам і дырэктарам (1919 - 1921 гг.) быў Марк Крочыў. У школе выкладалі ў розныя гады Ю. Пэн, А. Бразер, С. Юдоаў, К. Малевіч і інш. У 1925 і 1927 гг. у Менску адбыліся выставы твораў беларускіх мастакоў. Цікавасцю гледачоў карысталіся карціны В. Волкава "Кастусь Каліноўскі", Б. Уладзімірскага "Кросны", М. Філіповіча "Барыкады".

Індустрыялізацыя ў БССР

Індустрыялізацыя ў Беларусі была часткай адзінага працэсу індустрыялізацыі СССР. У адпаведнасці з рашэннямі XV з'езду ВКП(б) быў распрацаваны пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі БССР - 1928/29 - 1932/33 гг. Яго кантрольныя лічбы ў лютым 1929 г. прыняў XII з'езд КП(б)Б, а ў траўні 1929 г. зацвердзіў IX Усебеларускі з'езд Рад. Асноўныя фонды дзяржаўнай прамысловасці рэспублікі планавалася павялічыць у 4,4 разу, у той час як у цэлым па СССР - у 2,9 разу. У пяцігадовым плане прыярытэт быў аддадзены лёгкай прамысловасці. План быў хоць і напружаным, але збалансаваным.

Першыя два гады пяцігодкі далі адчувальныя вынікі. Значна вырасла прамысловасць, змянілася псіхалогія і палітычныя погляды працоўнага класа. Шматлікія паказчыкі былі перавыкананы. У другой палове 1929 г. Сталін стаў ажыццяўляць "вялікі скок" у развіцці дзяржавы. Аптымальны план быў адкінуты як састарэлы, і былі навязаны падвышаныя заданні. На завяршальны 1932 г. планаваўся прырост прамысловай прадукцыі БССР на 22,3% больш, чым было прадугледжана заданнем. Неўзабаве было абвешчана, што цэлы шэраг галін прамысловасці можа выканаць пяцігодку за 3 гады. Такія высокія тэмпы не адпавядалі фінансавым магчымасцям краіны. Тым не менш, кіраўніцтва краіны замест зніжэння тэмпаў прамысловага будаўніцтва пахабна на знішчэнне рынка. Дадатковымі крыніцамі фінансавання становіцца эмісія грошай, падвышэнне віно-гарэлкавай вытворчасці, штучнае падвышэнне коштаў на прамысловую прадукцыю і зніжэнне на сельскагаспадарчую, павелічэнне падаткаў насельніцтва. Узрасла дзель дзяржаўных унутраных пазык. Яны сталі штогадовымі, распаўсюджваліся арганізавана па падпісцы сярод насельніцтвы. У 1828 г. залаты рубель перастаў быць канвертоўным. Рэальная заработная плата да канца пяцігодкі зменшылася амаль на 20%.

У БССР шматлікія галіны не выканалі пяцігадовы план (прамысловасць будаўнічых матэрыялаў, хімічная, паліўная, энергетычная). Тым не менш, вынікі пяцігодкі былі значнымі. Было ўведзена ў лад 538 прадпрыемстваў, з іх 78 буйных. У тым ліку Гомсельмаш, Магілёўская фабрыка штучнага валакна, Бабруйскі і Гомельскі дрэваапрацоўчыя камбінаты і інш. У Беларусі былі створаны паліўная, машынабудаўнічая, хімічная галіны прамысловасці, наладжана вытворчасць штучнага валакна, трыкатажу.

У гады другой пяцігодкі (1933 - 1937 гг.) было дасягнута павелічэнне валавай прадукцыі ў 1,9 разу. Гэты паказчык быў ніжэй запланаванага (у 3,8 разу). У лад дзейсных уступілі Гомельскі шкляны і Крычаўскі цэментавы заводы, Аршанскі льнокамбінат і інш.

За гады прадваенных пяцігодак у БССР была створана новая матэрыяльна-тэхнічная база, пабудавана звыш 1000 прадпрыемстваў, у тым ліку 400 буйных. У буйныя індустрыяльныя цэнтры ператварыліся Менск, Віцебск, Магілёў, Гомель, Бабруйск, Барысаў, Орша. У канцы 30-х гг. структура прамысловай вытворчасці адказвала ролі, якая была адведзена ёй у агульнасаюзным падзеле працы. Складаючы каля 3% ад усяго насельніцтва СССР, БССР выпускала ад агульнасаюзнай вытворчасці 34,7% фанеры, 28,6% запалак, 25% дрожджаў, 10% металарэзных станкоў і г.д.

Важную ролю ў рашэнні задач індустрыялізацыі згуляў масавы працоўны запал працоўнага класа. Шырока выкарыстоўвалася маральнае стымуляванне працы. Вялікае значэнне мела масавае сацыялістычнае спаборніцтва ў такіх яго формах, як ударніцтва, рух гаспадарча -разліковых брыгад, сустрэчнае планаванне. З восені 1935 г. разгарнуўся стаханаўскі рух. Вынікі ў развіцці прамысловасці былі дасягнуты не толькі працай працоўнага класа рэспублікі, яны з'явіліся таксама вынікам эканамічнага супрацоўніцтва і ўзаемадапамогі народаў СССР.

Услед за ростам прадукцыйнасці працы асобных працоўных адміністрацыяй павялічваліся нормы выпрацоўкі, змяншаліся расцэнкі, што выклікала незадаволенасць працоўных. Напачатку 30-х гг. на шэрагу прадпрыемстваў рэспублікі мелі месца страйку, выкліканыя нізкай аплатай працы, цяжкімі ўмовамі жыцця і побыту. Каб спыніць незадаволенасць, кіраўніцтва краіны ў якасці громаадвода выкарыстоўвала "расчыненне" так званых "шкодніцкіх" арганізацый тыпу "Промпартыі", асобных буржуазных адмыслоўцаў.

Высокія тэмпы развіцця былі дасягнуты таксама за кошт пазаэканамічнага прымусу. У народнай гаспадарцы выкарыстоўвалася праца дзясяткаў мільёнаў зняволеных. Імі будаваліся Беламорска-Балтыйскі канал, канал Масква-Волга, БАМ (будаўніцтва пачалося ў 1933 г.). Зняволеныя будавалі Дальстрой, Магнітку, Нарыльск, здабывалі золата і інш.

Перад вайной была прынята цэлая серыя надзвычайных мер, сярод якіх рашэнне 1938 г. пра ўмацаванне працоўнай дысцыпліны, у 1940 г. - пра замацаванне працоўных і служэлых за прадпрыемствамі і пра крымінальную адказнасць за выпуск няякаснай прадукцыі. Аднак гэтыя меры не вырашылі ўсіх праблем нізкай якасці і эфектыўнасці. Ва ўрадзе былі змушаны зноў загаварыць пра гаспадарчы разлік, эканамічных стымулах, матэрыяльнай зацікаўленасці.