Пасля канчатка грамадзянскай вайны Савецкая дзяржава апынулася ў крызісным стане. Перспектывы сусветнай рэвалюцыі станавіліся ўсё больш прывіднымі. Краіна апынулася ў палітычнай ізаляцыі. Кіравальная партыя губляла давер мас. Вынікам палітычнага і сацыяльна-эканамічнага крызісу стала павелічэнне ліку ўзброеных выступаў супраць Савецкай улады і яе палітыкі "ваеннага камунізму". Хутка рос недавер да Савецкай улады.
Вельмі цяжкім было становішча ў Беларусі. Эканоміка рэспублікі была разбурана. З 715 прамысловых прадпрыемстваў пасля вайны засталося 235. Пасяўныя пляцы скараціліся на 36,5%, панізілася ўраджайнасць, паменшылася пагалоўе скаціны. Бракавала збажыну, тавараў народнага спажывання. Узмацніліся масавы палітычны і крымінальны бандытызм, крадзеж. Шырока распаўсюдзіліся нелегальныя (кантрабандныя) адносіны з прымежнымі раёнамі Польшчы, Латвіі, Літвы. Патрабавала рашэння праблема ўцекачоў.
Кіраўніцтва бальшавіцкай партыі стала перад выбарам: ці ісці на новую грамадзянскую вайну, якую ў дадзеных умовах яно выйграць не магло, ці прызнаць свае памылкі і пайсці на адмену ваеннага камунізму, і прапанаваць радыкальную праграму пераадолення крызісу. Быў абраны другі шлях.
Новая эканамічная палітыка (НЭП) была прынята на Х з'ездзе РКП(б) у сакавіку 1921 г. харчразверстка была заменена натуральным падаткам. Сяляне атрымалі права распараджацца сваёй прадукцыяй, якая заставалася пасля выплаты падаткаў. Улічваючы памеры харчразверстки, на тэрыторыі Беларусі продналог быў усталяваны ўдвая вялікім. Для збору падаткаў быў сфармаваны штат упаўнаважаных. На кожны павет былі створаны па дзве адмысловыя выязныя сесіі рэўтрыбунала, якія судзілі неплацельшчыкаў на месцы. Прысуды былі суровымі, аж да 3-х гадоў турмы і канфіскацыі маёмасці.
1 жніўня 1922 г. уводзіўся адзіны натуральны падатак. Замест 18 выглядаў харча новы падатак павінен быў здавацца шасцю асноўнымі прадуктамі. У гэтым жа году ўводзіліся грашовыя падаткі, якія складалі 21% ад натуральнага. На пачатак 1923 г. уводзіўся адзіны сельгаспадатак, які выплачваўся часткова прадуктамі, часткова - грашыма. З 1 студзеня 1924 г. падатак спаганяўся толькі чырвонцамі ў памеры 5% прыбылі з гаспадаркі.
Уводзіны НЭП у Беларусі супала па часе з перадачай зямлі сялянам. У 1921 г. сялянства павялічыла сваё землекарыстанне на 11,4%. У верасні 1922 г. Прэзідыум ЦВК БССР прыняў закон пра "Працоўнае землекарыстанне", які абвясціў волю выбару формаў землекарыстання. Законнымі прызнаваліся арцелі, прыватныя валадарствы ў выглядзе адрубоў і сяліб. Дазвалялася рэшта зямлі ў арэнду і выкарыстанне наёмнай працы, заахвочвалася развіццё кааперацыі. За 1923 - 1928 гг. у Беларусі на сялібы выйшла 25% сялянскіх гаспадарак. Арэнда ў сельскай гаспадарцы Беларусі не атрымала шырокага распаўсюду. У 1925 г. арэндай карысталіся 7,7%, у 1927 - 11% сялян. У 1929 г. у сельскай гаспадарцы працавала 81,1 тыс. наёмных працаўнікоў. Хутка расла кааперацыя. У 1929 г. налічвалася 3348 таварыстваў: меліярацыйных, насенняводчых, машынных, крэдытных і інш. Спажывецкай кааперацыяй было абхоплена 30% насельніцтвы. Ішоў працэс скарачэння камун, сельскагаспадарчых арцеляў і таварыстваў па сумеснай апрацоўцы зямлі. Калі ў 1921 г. на тэрыторыі Беларусі налічвалася 710 калектыўных гаспадарак, то ў 1925 г. іх стала 433, якія былі галоўным чынам створаны на пляцах зямельнага фонду. Да 1927 г. сельская гаспадарка БССР было адноўлена.
У гады НЭП існаваў прыватны, кааператыўны і дзяржаўны гандаль. У 1922 - 1923 гг. у Беларусі прыватнікам прыналежала 90% гандлёвых прадпрыемстваў і 85% звароту. Вонкавы гандаль ажыццяўляўся праз камісарыят вонкавага гандлю РСФСР. Склалася сетка крэдытных устаноў. У яе ўвайшлі Дзяржбанк у Менску і 9 філіялаў у акруговых цэнтрах, Беларуская кантора Прамбанка ў Менску, а таксама спецыялізаваныя, камерцыйныя і інш.
НЭП ахапіў і сферу прамысловасці. Была ўведзена новая сістэма кіравання буйнай нацыяналізаванай прамысловасцю. Дзяржава ў твары ВСНХ і яго мясцовых органаў забяспечвала кіраўніцтва прадпрыемствамі, якія перакладаліся на гасразлік. Глаўкі былі ліквідаваны, замест іх ствараліся трэсты і сіндыкаты.
Значнае развіццё дробнай вытворчасці было адной з асаблівасцяў Беларусі. У 1923 г. у Беларусі было 3212 прыватных прадпрыемстваў, гадавы зварот якіх складаў 5432,1 тыс. рублёў. Ішоў працэс кааперавання дробнай прамысловасці. На 1 кастрычніка 1927 г. налічвалася 265 вытворча-прамысловых арцеляў. Асноўная маса дробных прадпрыемстваў прыналежала прыватным асобам ці знаходзіліся ў арэндзе.
У гады НЭП былі адноўлены і пабудаваны дзясяткі фабрыкаў і заводаў, у іх ліку гарбарня "Бальшавік" і абіўная фабрыка ў Менску, абутковая і кандытарская фабрыкі ў Гомелі і інш. Усяго за гады аднаўлення было пабудавана 106 новых прадпрыемстваў. Да канца 1925 г. валавы прадукт прамысловасці перасягнуў узровень 1913 г. на 28,5%. У цэлым, прамысловасць Беларусі мела паўсаматужны характар і грунтавалася на мясцовай сыравіне. У 1926 г. у дробнай прамысловасці было занята 73% працоўных, на яе дзель даводзілася 58% валавай вытворчасці.
Аднаўленне народнай гаспадаркі з'явілася не толькі вынікам эфектыўнасці НЭП, але і гераічных высілкаў працоўнага класа, сялянства, а таксама дапамогі савецкіх рэспубалік.
Разам з тым, новая эканамічная палітыка мела шэраг супярэчнасцяў. Яна ажыццяўлялася без рэфармавання палітычнай сістэмы, прававой базы. Засноўвалася не на аб'ектыўных эканамічных законах, а на сацыяльнай замове, валюнтарызме. Гэта дваістасць НЭП, якая балансавала на супярэчнасцях паміж абагульненым і прыватнакапіталістычным гаспадаркай, абумовіла вузкія рамкі для вольнага рынка, прыватнай ініцыятывы, якая нарастае тэндэнцыю да згортвання гэтай палітыкі.
У 1926 г. быў узяты курс на павелічэнне падаткаў, выцясненне з рынка дробнай вытворчасці і гандлю, скарачэнне грашовага і таварнага крэдыту прыватнікам. Гэта прывяло да згортвання дзейнасці прыватных прамысловых і гандлёвых прадпрыемстваў. Толькі за адзін 1927/28 год колькасць прыватных гандлёвых прадпрыемстваў скарацілася больш, чым на 5 тыс. Каб пераадолець крызіс хлебных нарыхтовак, Сталін запатрабаваў ужываць надзвычайныя меры - прыцягваць да судовай адказнасці тых, хто адмаўляўся здаваць хлеб дзяржаве.
Рэзкае павелічэнне вытворчасці збожжа, падвышэнне эфектыўнасці сельскай гаспадаркі ў цэлым партыя бачыла ў аграмаджванні сялянскіх гаспадарак, стварэнні калгасаў. Новая эканамічная палітыка, якая выклікала ажыўленне ў прамысловасці, гандлю, сельскай гаспадарцы, у іншых сферах жыццядзейнасці, скончылася.
Палітыка беларусізацыі
Нацыянальная палітыка распрацоўвалася ў вышэйшых партыйных структурах і праводзілася з улікам кожнага рэгіёна. На месцах яна атрымала назву беларусізацыя, украінізацыя, татарызацыя і г.д. У рэзалюцыі Х з'езду РКП(б) "Пра чарговыя задачы партыі ў нацыянальным пытанні" падкрэслівалася, што неабходна дамагацца даверы прыгнечаных нацый, развіваць на іх роднай мове органы ўлады, судовыя органы, курсы і школы як агульнаадукацыйныя, так і прафесійна-тэхнічныя, культурна-асветныя ўстановы, прэсу, тэатр. XII з'езд РКП(б) (красавік 1923 г.) зыходзіў ужо з факту існавання СССР. Ён вызначыў пэўныя мерапрыемствы: фармаванне органаў улады нацыянальных рэспубалік з ліку мясцовых жыхароў, якія б валодалі мовай, ведалі побыт, звычаі народаў, забяспечылі б ужыванне роднай мовы ва ўсіх дзяржаўных органах і ўстановах і г.д.
Палітыка нацыянальна-культурнага будаўніцтва мела вытокі ў беларускім нацыянальна -вызваленчым руху, у ідэях нацыянальнага адраджэння. Падчас рэвалюцыі і грамадзянскай вайны ў КП(б)Б улілося шмат дзеячаў нацыянальна-вызваленчага руху. Шматлікія з іх увайшлі ў склад вышэйшых партыйных і савецкіх органаў. Сярод іх А. Чарвякоў, Д. Жылуновіч, В. Ігнатоўскі і інш. Яны стварылі ядро, вакол якога аб'ядналася творчая інтэлігенцыя і стала генератарам ідэй беларусізацыі. Да канца 1921 г. каля 300 чалавек вярнуліся са змушанай эміграцыі. Сярод іх С. Некрашэвіч, М. Грамыка, М. Піятуховіч і інш.
Пры правядзенні беларусізацыі неабходна было ўлічваць некаторыя асаблівасці нацыянальнага складу насельніцтва і іх дзель ва ўрадавых структурах. У нацыянальнай структуры рэспублікі беларусы складалі 80%, габрэі - 8,2%, рускія - 7,7%, палякі - каля 2%, украінцы - 0,7%, латышы - 0,3%, татары - 0,1%, іншыя - 0,2% насельніцтвы. Беларусы пераважна жылі ў вёсцы, габрэі ў гарадах і складалі ад 40 да 60% жыхароў. Гэта ўносіла спецыфіку ў моўную сітуацыю: рускамоўны горад і беларускамоўная вёска. Шматгадовая паланізацыя і русіфікаванне прывялі да адноснай неразвітасці формаў культуры, фармавалі ў сялян комплекс непаўнавартаснасці роднай мовы. Дзель беларусаў у складзе партыйных, савецкіх і гаспадарчых органаў не дасягала і паловы. Так, з 13 чальцоў ЦБ КП(б)Б у 1922 г. беларусаў было 5, габрэяў 6, іншых - 2. З 74 чальцоў павятовых камітэтаў партыі 31 (41,8%) былі беларусамі, 34 (45,9%) - габрэямі, 9 (12,1%) - іншых нацыянальнасцяў. Гэтыя акалічнасці ўскладнялі правядзенне беларусізацыі.
У лютым 1921 г. ЦВК БССР прыняў шэраг пастаноў, якія прадвызначалі наступны ход беларусізацыі. Быў пацверджаны дэкрэт урада Літбел пра раўнапраўе ў якасці дзяржаўных беларускага, рускага, габрэйскага і польскага моў, вызначаны меры па стварэнні сістэмы адукацыі на роднай мове. У 1921 г. адкрыўся Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, пры Наркамаце асветы была створана Навукова-тэрміналагічная камісія, на базе якой у наступным годзе быў арганізаваны Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт). З падставай выдавецтваў "Беларусь" і "Белтрэстдрук" сталі выдавацца газеты, часопісы, падручнікі на беларускай мове і мовах іншых народаў, якія засялялі Беларусь.
Беларусізацыя набірала сілу, прымала мэтанакіраваны характар, станавілася афіцыйнай палітыкай. У сакавіку 1923 г. на VII з'ездзе КП(б)Б і ў ліпені на Пленуме ЦК КП(б)Б былі сфармуляваны асноўныя прынцыпы беларусізацыі, вызначаны комплекс мерапрыемстваў па адраджэнні краю, развіццю беларускай мовы і культуры, вылучэнню і выхаванню кадраў. Пятнаццатага ліпеня 1924 г. II сесія ЦВК БССР прыняла пастанову "Пра практычныя мерапрыемствы па правядзенні нацыянальнай палітыкі", у выніку чаго беларусізацыя стала дзяржаўнай палітыкай. Была сфармавана адмысловая камісія па ажыццяўленні нацыянальнай палітыкі на чале з А. Хацкевічам.
Беларуская мова ўводзілася ў сферу грамадскага жыцця і ў першую чаргу ў дзейнасць рэспубліканскага дзяржаўнага і партыйнага апарата. Беларусізацыю ЦВК, Саўнаркама, Наркамата адукацыі, Наркамзема планавалася завяршыць за адзін год, усе астатнія арганізацыі і ўстановы за 2-3 гады. Супрацоўнікі гэтых апаратаў вывучалі беларускую мову, і на ім вялося справаводства. У 1927 г. 80% працаўнікоў цэнтральных устаноў ужо валодалі беларускай мовай. Асноўныя рэспубліканскія дакументы друкаваліся на чатырох мовах: агульнасаюзныя - на беларускім і рускім, грамадска-прававыя - на беларускім і адным з трох раўнапраўных моў.
Да 1928 г. каля 80% школ было перакладзена на беларускую мову навучання. Разам з тым адкрываліся школы з роднай мовай навучання для нацыянальных меншасцяў. У 1927 г. выкладанне ў школах БССР вялося на васьмі мовах. На рабфаках, у вячэрніх школах, школах працоўнай і сялянскай моладзі, а таксама ў савецка-партыйных школах уводзілася абавязковае вывучэнне гісторыі, эканомікі і геаграфіі Беларусі, беларускай мовы і літаратуры. Шырокае развіццё атрымала краязнаўства.
Адным з цэнтральных кірункаў беларусізацыі была так званая "корэнизацыя", выхаванне і вылучэнне кадраў з карэннага насельніцтва на партыйную, савецкую, гаспадарчую і грамадскую працу. Ставілася задача вылучэння прадстаўнікоў карэннага насельніцтва не па нацыянальнай прыкмеце, а па дзелавых якасцях, ведам моў і асаблівасцяў Беларусі. Таму дзель беларусаў у гэтых органах у 1929 г. амаль не змянілася ў параўнанні з 1925 г. У 1929 г. дзель беларусаў у адміністрацыйных органах па-ранейшаму складала 51,3%, рускіх - 18%, габрэяў - 24,8%, палякаў - 0,1 %, іншых - 5,8%. У гаспадарчых органах дзель беларусаў ураўноўвалася 30,8%, рускіх - 13,1%, габрэяў - 49,3%, палякаў - 1,1%, іншых - 5,7%.
Тэмпы беларусізацыі, адміністрацыйныя метады яе правядзення, парушэнне прынцыпу добраахвотнасці выкарыстання той ці іншай мовы давалі падставу для незадаволенасці гэтай палітыкай.
Нягледзячы на некаторыя недахопы і перакосы, беларусізацыя дапамагла насельніцтву рэспублікі ўсвядоміць сябе нацыяй, абудзіла яго палітычную і грамадскую актыўнасць.
У канцы 20-х гг. у нацыянальнай палітыцы вызначылася тэндэнцыя да яе згортвання. Пра гэта сведчыць кампанія па разгроме так званага "нацыянал-дэмакратызму". На з'ездзе КП(б)Б (лістапад 1927 г.) было вырашана, што дробнабуржуазны нацыяналізм і нацыянал-дэмакратызм у Беларусі, які ў мінулым быў прагрэсіўнай з'явай, змагаўся з самадзяржаўем, ва ўмовах дыктатуры пралетарыята ператварыўся ў контррэвалюцыйную з'яву. Таму супраць яго неабходна весткі барацьбу. Думка пра абвастрэнне класавай барацьбы па меры будаўніцтва сацыялізму праймала ўсе рашэнні XII з'езду КП(б)Б (люты 1929 г.). Прадпісвалася цвёрда праводзіць пралетарскую лінію ў культурным будаўніцтве. Па хуткім часе тэрміну "нацыянал-дэмакратызм" была дадзена новая трактоўка. Пад ім сталі разумецца правая небяспека ў культурным будаўніцтве і тэндэнцыя ставіць нацыянальныя інтарэсы вышэй класавых. Нацыянал-дэмакратызм сталі прыраўноўваць да нацыянал-фашызму, аб'яўляць варожай Савецкай улады ідэалогіяй і практыкай, якія мелі мэтай рэстаўрацыю капіталізму. Сацыяльнай асновай "нацдэмащчыны" было абвешчана кулацтва.
Першых сакратароў ЦК КП(б)Б Я. Гамарніка, М. Піляра, якія выступалі супраць пошуку ворагаў народа, адклікалі з Беларусі. На іх месца даслалі К. Гея і Р. Рапапорта, якія запусцілі машыну барацьбы з ворагамі народа. Першымі ахвярамі сталі А. Чарвякоў, Д. Жылуновіч і В. Ігнатоўскі.
Каханне да беларускай мовы, літаратуры і культуры стала асноўным аргументам для абвінавачвання ў нацыянал-дэмакратызме. Напачатку 30-х гг. сам тэрмін "беларусізацыя" выключаецца з лексікону і амаль на пяцьдзесят гадоў трапляе пад забарону.
