(2 сағат)
1. Сабақтың мақсаты: Диатомды балдырлардың өкілі пинулярия балдырының жасуша құрылысы, морфологиясы, таралу ерекшеліктермін танысу.
2. Құрал-жабдықтар және қажетті материалдар тізімі:
Пинуллярия бар су тамшысы, микроскоп.
Жалпы түсінік
Диатомды балдырларға таякша пішінді бір жасушалы және қауымды микроскопты, күрделі кұрылысты ағзалар жатады. Жасушаның іш жағынан пектинді қабық, ал оның сыртынан кремнеземнен құралған екі жақтаулы, /тека/ берік сауыт каптап жатады Жактаудын сырткы – үлкені эпитека, ішкі - кішісін гипотека деп атайды. Бұл балдырлардың жасушалары бір ядролы, хромотофоры бірден бірнешеуге дейін барады. Хромотофорында хлорофилл пигментінен баска коныр диатамин, сары-карогин пигменттерінің болуына байланысты диатомды балдырлар көбінесе сарғыш-қоңыр түсті келеді. Жасушаларының цитоплазмасы қабыкшасына жакын кейбіреулерінде жасушаның ортасына, ядронын маңына орналасады, Қалған жасуша ішіндегі бос орында жасуша шырынына толы вақуоль алып жатады. Жасушада бір кейде бірнеше пиреноидтары болады. Жасушаның пішіні оның орналасу жағдайына байланысты. Жасуша жақтау жағынан бір түрлі көрінсе, белдеу жағынан екінші бір көрініс көрсетеді.
Диатомды балдырлар жыныюсыз көбейгенде жасушаның жай екіге бөлінуі аркылы вегетативті көбейеді. Жынысты көбеюі көпшілігінде коньюгация сиякты изогамия, кейбіреулерінде оогамия аркылы болады. Паанктонды түрде тіршілік ететін диатомды балдырларда ұсак 8-ден16-ға дейін тузілетін микроспоралар аркылы көбейетіні аныкталды. Миқроспоралар талшыкты не талшыксыз болады. Бүл споралардын түзілу табиғаты толык зерттелген жок. Диатомды балдырлар вегетативті кезінде диплоидты болады. Гаплоидты болып жыныс мүшелері ғана есептеледі. Бұл бөлімге 10 000-дай түр жатады. Сырткы кремнеземді қабықтарынын кұрылысына карай оларды екі класка бөледі. Пеннатталылар - Реппаtорһусeаe класы. Бұл класқа жасуша кұрылысының екі жакты симметриялы болып келуімен сипатталады. Жасуша кұрылысына карай тігістілер және тігіссіздер болып екі катарға бөлінеді.
 |
Тігістілер - Rephinales катары. Бұл катар жақтауларындағы канал не саңылау сиякты тігістерінің болуымен сипатталады. Тігістерінің болуына байланысты қозғалғыш келеді.
 |
Пиннулярия - Ріnnulаria туысы бір жасушалы қозғалғыш, эллипс пішндес созылған, екі жақтаулы, шеті дөңгелектеніп келетін балдыр. / 59 сурет/. Егер оны 90* бұрыш жасап бұрсаконда оның көрінісі ұзын тік төртбұрыш сиякты болады. Бірінші жағдайда пиннулярияны жактау жағынан, карағанда орталық сызыктык бойынан үш төмпешікті көреміз, онын 6іреуі ортасында, калған екеуі жактаудың үштарына такау орналасады. Бүл ішкі кабыктың калындауынан пайда болған төмпешіктер, оны түйін деп атайды. Түйіннің бір үшынан екінші ұшына қарай жактаудың ортасынан тігіс өтеді. Пиннулярияны белдеу жағынан караса, оңда оның екі жактауы айкын көрінеді. Ішкі кіші жағы - гипотека, оны жауып түратын сырткы үлкен жактауы - эпитека деп аталады. Сауыттың ішіңде жаткан жасушаның орта бөліміндегі көлденең цитоплазмалық көпіршеде ядро жатады. Жақтаудың бүйір жағына карай ірі пластинкалы екі хромотофор орналаса д ы, көпіршенің екі жағыңдағы бос куысты жасуша шырынына толы вакуоль алып жатады. Онда қор заты май тамшылары түрінде жиналады.
Жыныссыз көбеюі ядро мен пртотопластарының митоздык бөлінуі аркылы вегетативті жолмен жүзеге асады, бұнда жактаулары ажырасады, пайда болған протопластар жетпеген жактауларын қалыптастырып, екі жас пиннулярия балдыры пайда болады. /59 сурет/. Бірнеше рет жыныссыз бөлінгеннен кейін, үсақталған пиннулярияның жынысты көбеюі басталады.Жынысты көбею кезінде екі пиннулярия бір-біріне жакындасады да, жақтауларын тастайды да өздері кілегейге оралады, бұдан кейін ядросы мен протопластары редукциялык жолмен бөлініп, төрт моноплоидты жасуша-тетрада пайда болады, нәтижесінде әртүрлі тетрадаға жататын екі жасуша косылады да, екеуі тіршілігін жояды. Екі жасушаның косылуынан диплоидты зигота - ауксоспора пайда болады. Ауксоспорадан жаңа жактаулары бар пиннулярия балдыры дамып жетіледі. Пиннулярияның тіршілік кезеңі диплоидты жағдайда өтеді.
Пиннулярия басқа диатомды балдырлармен бірге көп мөлшерде бөгеттердің түбінде, аквариумда, лас суларда, топырақта кездеседі.
59- сурет. Пиннулярия:А-белдеу жағындағы көрінісі,Б-қақпа жағындағы көрінісі,В-ұзыннан кесіндісі, Г-көлденең кесінді, Д-вегативті көбеюі, 1- Эпитека, 2-гипотека, 3-тігіс, 4-тұз, 5-хлоропласт, 6-пиреноид, 7-цитоплазма, 8-ядро, 9-вакуоль.
60-сурет. Центрикалы диатомдылар: 1-Coscinodiscus; 2 – Cyclotella (а –жақтау жағы, б – белдеу жағы); 3 – Melosira; 4 – Chaetoceros (в –жақтау, г –коллония бөлігі)
3. Жұмыстың әдістемелік нұсқауы:
Су қоймалары, лайқы суларда, аквариумдарда мол кездесетін балдырлардың арасынан пинуллярия балдырының препараты дайындалады. Препаратты заттық айнаның үстіне банкадағы судан бір тамшы тамызады. Микроскоп жәрдемінде балдыр іздеп табылады.Алғаш микроскоптың кіші көрсеткіші,соң үлкен көрсеткіші қолданылады.Микроскопта балдырдың жасуша құрылысы, олардың қозғалысы көрсетіледі. Пинуллярияның тігістік көрінісі анықталынады. Альбомға пинуллярия талломы және клетка құрылысының суреттері салынады.
4. Студенттердің алдын-ала меңгеріп келуге тиісті теориялық материалдары:
1. Диатомды балдырлардың құрылыстары.
2. Диатомды балдырлардың жыныстық процесстері.
3. Диатомды балдырлардың клациссификациясы.
5. Жұмыс нәтижесін тапсыру:
Пинуллярия балдырының препараттары.
Пинуллярия балдырының фиксация етілген препараттары.
Пинуллярия балдырының толық суреттері.
6. Бақылау сұрақтары:
1. Диатомды балдырлардың классификациясы.
2. Диатомды балдырлардың клетка құрылысы.
3. Диатомды балдырлардың жыныстық процесстері.
4. Бентостың және планктонды балдырлардың ерекшеліктері.
5. Диатомды балдырлардың табиғаттағы маңыздылығы
Тәжірибелік сабақ 5. Сарғыш-жасыл балдырлар - Хапtһорһуtа. (2сағат)
Сабактың максаты: Сарғыш-жасыл балдырлардың өкілдерінің құрылымдык және көбею ерекшеліктерімен танысу.
Кажетті материалдар: ботридий және вошерия балдырларының тұракты препараттары, балдырлары бар стакан, микроскоп, лупа.
Жалпы түсінік
Сарғыш-жасыл балдырларға бір жасушалы, кауымды, көп жасушалы және жасушалы күрылысы жок ағзалар жатады. Бұлар тұщы және теңіз су коймаларындағы планктон мен бентостың негізгі компонентгері түрінде, сонымен катар топыракта, тастардың үстінде г.б. жерлерде кездеседі. Жасушасында бір ядросы, сифонды түрлерінде бірнеше ядролар болады. Хромопластарында хлорофилл пигментінен баска каротиноидтар да болады, 6үл балдырға сары түс беріп тұрады. Кейбір түрлерінде ғана пиреноидтары (кор жиналатын орын) болады. Қор заты ретінде май тамшылары, лейкозин және волютиндер жиналады, крахмалы болмайды. Монада күрылысты өкілдерінде кызыл көзшесі бір не екі жиырылғыш вакуолі болады. Жасушаның бөлінуі, кауымның ыдырауы, жіптердің үзілуі аркылы вегета- тивтік, зооспоралар не автоспоралар аркылы жыныссыз көбейеді. Бұлардың баска балдырлардан айырмашылығы зооспора талшыктарының үзындығының әркелкі болуы. Екі талшығының бірі ұзын, ол алға карай бағытталған және кауырсын күрылысты келеді. Екіншісі кыска, артка карай бағытгалған карапайым құрылысты. Жынысты көбеюі изогамды, сирек оогамды.
Ботридий - Воtrіdит сифоңды күрылысты, субстратка бекініп тіршілік ететін балдыр. Бұл балдырды жаз айларында бөгеттердің жиектерінде, кеуіп бара жаткан лас -сулардан кездестіруге болады. Балдырдың денесі субстратка еніп жататын тарам далған ризоидтан және алмүртка үксаған көпіршік гәрізді жер бетіндегі негізгі денесінен түрады. Жасушасыңда көптеген дөңгелек хлоропластары, ұсак ядролары және май тамшылары болады. Жыныссыз көбейеді, зооспорасынын жоғарыда көрсе гілгендей екі талшығы болады. /57 сурет А/.
57-сурет. Сарғыш-жасыл балдырлар: 1 - ботридий, Б - трибонема; 1 - жасушасыз талломы, 2 - көпжасушалы талломы, 3 - ризоидтары, 2 - зооспорасы.
Вошерия - Vаисһеriа талломы жуан, үзындығы бірнеше сантиметрге дейін баратын тарамдалған жіпшеден тұрады. Талломы сифон күрылысты, жасуша перделері болмайды. Субстратка бекініп тіршілік етеді. Бүл көп ядролы. хлорофилл пигменті жасыл түсті, түйіршіктері талломның ішінде бытырап жатады, пиреноидтары болмайды. Жасушаның ортаңгы бөлімінде жасуша шырынына толы вакуолі болады. Қор заты ретінде май тамшылары жиналады.
Көбеюі жыныссыз, көп талшыкты зооспоралар аркылы көбейеді. Зооспоралары таллом ұшында пайда болатын зооспорангилерде дамып жетіледі. Зооспоралар суда белгілі бір уакыт жүзіп жүргесін токтап, талшыктарын түсіргесін жас вошерия балдыры өсіп шығады. /58 сурет/.
53-сурет. Вошерия: 1 - жасушасыз талломы, 2 - ризоидтары., 3 - эооспорнгийі. 4 - эооспорасы. 5 - оогонийі, 6 – антериднйі.
Жынысты көбеюі оогамды. Талломдарында шарпішінді төмпешіктер пайда болады. ол талломнан пердемен бөлініп оогонийдің кызметін аткара бастайды, яғни әрбір оогонийден жұмыртқа жасушасы дамиды. Осы талломньң жакын жерінен баска т емпешікпайда болып. ол оогонийге карай мүйіз тәрізденіп өсебастайлы. бұл да пердемен бөліні п антерийдий айналады. Антерийден әртүрлі талшыкты бірнеше аталық жасуша - сперматозоидтар дамып жетіледі. Осы сперматозоидтар оогонийдегі жұмыртка жасушасын ұрықтандырып. нәтежесінде зиготаооспора түзіледі- Зигота тыньшгтық кеэенін өткізгеннен кейін өсе бастайды да вошерия балдыры өсіп шығады. /58 сурет/.
Вошерия балдырын тез ағатын түщы сулардан, бегеттерден, су жиектеріндегі топырактан кездестіруге болады.
Трибонема - ТтіЬопета туысы көп жасушалы, тарамдал маған жіптесінді балдыр. Трибонема бір ядролы, күпшек пішінді бір катар жасушалардан құралған жіптесінді балдыр. Жасуша кабыкшасы пектинді, шеттері аркылы бір-бірімен жабысып келетін екі жартыдан тұрады.
Трибонема әр жасушада 1-ден не 2-ден түзілетін зооспора және апланоспора арқылы жыныссыз көбейеді. Зооспора шықкан уақытта да жасуша кабыкшасы Н төрізді бейнеге ажырайды. /57 сурет Б/.
Трибонема басқа жіптесінді балдырлармен бірге түщы суларда жүзіп, не бекініп тіршілік етеді.
Студенттің алдын – ала меңгеріп келуге тиісті теориялық материалдары:
1. Сарғыш – жасыл балдырлардың құрылысы
2. Сарғыш – жасыл балдырлардың пішіндері, морфологиялық ерекшеліктерін игеру
3. Сарғыш – жасыл балдырлардың негізгі өкілдерінің сипаттары.
Тапсырма:
1. Ботридий балдырының тұракты препаратынан сырткы кұрылысын карау.
2. Препараттан ботридий балдырының зооспорасынын кұрылысындағы ерекшеліктерді байқау.
3. Тұракты препараттан вошерия балдырының жыныссыз және жынысты көбею мүшелерін аныктау.
4. Балдырлары бар сулы ортадан препарат дайындап, ботри дий, вошерия және трибонема бадцырларын іздеп, тауып, кандай мүшелерінің көрініп түрғандығын зерттеу.
5. Ботридий, вошерия, трибонема балдырларының сырткы кұрылыстарының, көбею мүшелерінің суреттерін салу.
6. Қайталау сүрактарына жауап бере отырып, салған суреттеріне талдау жасау.
Кайталау сұрактары
1.Сарғыш-жасыл балдырлардың тіршілік формалары кандай және кай жерлерде кездеседі?
2. Жасушалары кандай кұрамды бөліктерден түрады?
3. Зооспоралары кандай күрылысты?
4. Сарғьпп-жасыл балдырлардың түсі қандай пигменттердін болуына байланысты?
5. Қандай кор заттары жиналады?
6. Сарғыш-жасыл балдырлар калай көбейеді
7. Вошерияны кандай белгілеріне байланысты әртүрлі талшықтыларға жатқызады.
8. Сарғыш – жасыл балдырлардың шығу тегі мен эволюциясы
Тәжірибелік сабақ 6. ҚОҢЫР - РНАЕОРНҮТА БАЛДЫРЛАР БӨЛІМІ
(2 сағат)
Мақсаты: Phaezoosporophyceae бөлімінің жекелеген өкілдерінің құрылысы мен биологиялық ерекшеліктерін оқу.
Практикалық дағдылары:
Қоңыр балдырлар өкілдерін тани білуге үйрену.
1 - тапсырма. Phaezoosporophyceae класы өкілдерінің даму цикліне Laminaria sp. (40 сурет) мысалында сипаттама беру жəне анықтап қарау.
2 - тапсырма. Қарау жəне суретін салу:
Laminariales қатары
Laminaria sp. (спорофит пен гаметофит талломдарының морфологиясы) 
40- сурет. Laminaria sp. даму циклі (өзгерістерімен www.unioviedo.es бойынша).
Cutleriales қатары
3 - тапсырма. Phaezoosporophyceae класы өкілдерінің даму цикліне Cutleria sp. (41 сурет) мысалында сипаттама беру жəне анықтап қарау.
41- сурет. Cutleria sp. даму циклі (өзгерістерімен www.unioviedo.es бойынша).
4 - тапсырма. Cyclosporophyceae класы өкілдерінің даму цикліне Fucus sp. (42сурет) мысалында сипаттама беру жəне анықтап қарау.
42- сурет. Fucus sp.даму циклі (өзгерістерімен www.unioviedo.es бойынша).
