Азақстан­дағы XIX ғ. 60–90 жж. әкімшілік-са­яси ре­фор­ма­лар 1867–1868 жж.

1865 жы­лы үкімет Қазақ да­ласын басқару ту­ралы «Ере­женің» жо­басын да­яр­лау үшін Да­лалық ко­мис­сия құрды. Оның құра­мына Ішкі істер ми­нистрліктің және жергілікті ге­нерал-гу­бер­на­тор­лықтар­дың өкілдері кірді. Ре­сей Қазақстан­ды басқару­дың бұрынғы жүйесін түбірімен қай­та құру міндетін алға қой­ды. Ре­фор­ма­ны да­яр­лау кезінде қалың бұқара­ның көңіл күйі на­зарға алын­ба­ды. Ш. Уали­ханов Қазақстан­да ха­лықтың өзін-өзі басқару­ына негіздел­ген әкімшілік билік жүйесін енгізуді ұсын­ды. «Сот ре­фор­ма­сы жөніндегі жаз­ба­ларын­да» ол қазақ халқы үшін әле­уметтік-эко­номи­калық жаңашыл­дықтар­ды аса маңыз­ды деп есеп­теді.1867 жы­лы на­урыз­да Қазақ жерін, Ор­та Азия өлкесін әкімшілік басқару ре­фор­ма­сының жо­басын түпкілікті құрас­ты­ру үшін әске­ри ми­нистр Д. А. Ми­лютин бас­таған ерек­ше ко­митет құрыл­ды. Нәти­жесінде II Алек­сандр пат­ша 1867 жы­лы 11 шілде­де «Сыр­да­рия мен Жетісу об­лыста­рын басқару ту­ралы уақыт­ша Ере­жені», 1868 жылғы 21 қазан­да «Орын­бор және Ба­тыс Сібір ге­нерал-гу­бер­на­тор­лықта­рының Да­ла об­лыста­рын басқару ту­ралы уақыт­ша Ере­жені» бекітті.1867–1868 жыл­да­ры ре­фор­ма­ның негізгі мақса­ты «Қазақ да­ласы­ның XIX ғасыр­дағы Ре­сейдің басқа да бөліктерімен то­лық қосы­лу­ына қол жеткізу, Ре­сейдің қол ас­тындағы ха­лықтар­ды бір басқар­ма­ның ас­ты­на біріктіру, жергілікті ақсүйек­терді биліктен шет­те­ту, ру­лық бас­та­малар­ды әлсіре­ту» бол­ды. Ре­фор­ма­ның негізінде Қазақстан аумағы үш ге­нерал-гу­бер­на­тор­лыққа: Түркістан, Орын­бор және Ба­тыс Сібір, әрбір ге­нерал-гу­бер­на­тор­лық об­лыстарға бөлінді. Қазақстан­ның бүкіл аумағын­да 6 об­лыс құрыл­ды, олар­дың екеуі – Жетісу мен Сыр­да­рия об­лыста­ры Түркістан, Ақмо­ла және Се­мей об­лыста­ры Ба­тыс Сібір, ал Орын­бор мен Торғай об­лыста­ры Орын­бор ге­нерал– гу­бер­на­тор­лықта­рының құра­мына кірді. Әрбір об­лыс белгілі бір ша­мадағы уез­дерден тұрды.Әкімшілік басқар­ма әске­ри си­пат­та бол­ды. Об­лыстар­дың ба­сын­да бар­лық әске­ри және аза­мат­тық билікті то­лығымен өз қол­да­рын­да шоғыр­ландырған әске­ри гу­бер­на­тор­лар тұрды.1868 жылғы «Да­лалық об­лыстар­ды басқару» бойын­ша және 1867 жылғы Сыр­да­рия мен Жетісу об­лыста­рын басқару жөніндегі «Уақыт­ша Ере­же» бойын­ша бо­лыс­тық басқар­ма­ның қолы­на по­лици­ялық және нұсқау та­рату­шылық биліктер берілді. Ол «ты­ныш­тық пен тәртіпті» сақта­уды, са­лық төле­уді және ха­лықтың бар­лық міндет­керліктерін өтеуін бақыла­ды. Оның міндетіне би­лер со­тының шешімін орын­да­ту кірді. Ауыл стар­шында­ры өзінің құзы­рын­да бо­лыс­тық басқар­ма­лар­дың міндет­терін орын­да­ды.Ескі эко­номи­калық және иде­оло­ги­ялық жағынан тұтас, ту­ыс­тыққа негізде­ле біріккен әкімшілік-ру­лық ұжым­дардың ор­ны­на «Уақыт­ша Ере­жені» енгізудің нәти­жесінде жа­сан­ды бірліктер пай­да бол­ды. Осы­ның бәрі қоғам­дық билік жүйесінің дәстүрлі ба­засы­на әсер етті. Сон­дықтан тоқырауға ұшы­рады, оның маңызы, бе­делі және қажеттілігі төмен­деді.

1886–1891 жж. әкімшілік ре­фор­ма­лар.1886 жыл­дың 2-ма­усы­мын­дағы Түркістан өлкесін басқару ту­ралы ере­же. III Алек­сандр пат­ша­ның Түркістан өлкесін басқару ту­ралы 1886 жылғы 2 ма­усым­да қол қойған Жар­лығы кең-бай­тақ өлкені басқару­дың бүкіл құры­лымы­на ре­фор­ма жа­са­уды бас­тап берді. Жаңа ере­жеге сәй­кес Түркістан ге­нерал-гу­бер­на­тор­лығына үш об­лыс: Сыр­да­рия, Ферғана, Са­марқанд кіргізілді. Кейінірек­те, 1897 жы­лы, Жетісу об­лы­сы да жаңа ге­нерал-гу­бер­на­тор­лықтың құра­мына берілді. Об­лыстар­дың билігі әске­ри гу­бер­на­тор­ларға берілді. Ха­лық са­ны 800 230 адам, жер көлемі 353 430 шар­шы шақырым бо­латын, көршілес Жетісу об­лы­сы 6 уез­ден: Вер­ный, Қапал, Лепсі, Пішпек, Прже­валь­ский және Жар­кент уез­дерінен тұрды.1886 жылғы Ере­женің негізгі өзегі бүкіл жер қорын мем­ле­кеттің меншігіне бе­ру бол­ды, ол қазақтар­дың эко­номи­калық әл-ауқаты­ның негізгі ны­саны – мал ша­ру­ашы­лығына ора­сан нұқсан келтірді. Жерді мем­ле­кеттік меншік деп жа­ри­ялап, жергілікті ха­лықты жерін бей­мерзім жалға бе­рушілер деп қараған үкімет, соңғыла­рына «мал жаюға, то­пырақ және тас, бал­шық жи­науға» құқық бе­ре оты­рып (253-бап), но­мад­тардан құнар­лы алап­тардың алып қойылу­ын тез­детті, ол XX ғасыр­дың ба­сын­да сто­лыпиндік аг­рарлық ре­фор­ма­лар­дың жүргізілуімен аяқтал­ды. 1886 жылғы Ере­женің отар­шылдық бағыты са­лық жүйесінен де өз көрінісін тап­ты. Ол 1867 жылғы Уақыт­ша ере­женің бап­та­рын қай­та­лады; әр түрлі міндет­керліктердің көлемін көбей­тті. Мы­салы, шаңырақ алы­мы 4 сомға дейін көбейтілді. Сот құры­лымын­дағы өзгерістер Ере­жеде көрсетілген жаңалықтар­дың іске асы­рылу­ын заң тәртібімен қам­та­масыз ету­ге тиіс бол­ды және ол ры­нок­тық қаты­нас­тарға тар­тылған әле­уметтік жіктердің мүдде­лерін қорғауды көздеді. Негізгі үш сот инс­тан­ци­ясы – бітістіруші судья, об­лыстық сот және үкіметтік Се­нат отар­шылдық тәртіптер енді ғана ор­ныға бас­таған жағдай­лар­да қоғам­ның тіршілігін құқықтық жағынан қам­та­масыз етуді рет­те­ген бұрынғы заң ере­желерін жоққа шығар­ды

54)XIX ғ. бірінші жар­ты­сын­дағы Қазақстан мәде­ни­ет пен ғылым. Ма­тери­ал­дық мәде­ни­еттің маңыз­ды эле­мент­терінің бірі мал ша­ру­ашы­лығымен, егіншілікпен, үй кәсіпшілігімен және қолөнер­мен бай­ла­ныс­ты еңбек құрал­да­ры бо­лып та­была­ды. XIX ғасыр­дың ор­та шенінде шалғымен қоса темір айыр да кеңінен қол­да­ныла бас­та­ды. Ең көп та­ралған қару түрі үш метрлік «сойыл», одан соң «шоқпар» бол­ды. XIX ғасыр­дың ор­та шеніне дейін аң аулау кезінде са­дақ қол­да­ныл­ды.Көшпелі қазақтар­дың негізгі тұрғын үй­лері көші-қонға ыңғай­лы киіз үй­лер бо­латын. Қазақтың киіз үй­лері олар­дың үлкендігімен, яғни тігілген киіз үй­де қанат деп ата­латын ке­реге са­нымен анықта­латын. Қанат­тар са­ны 4 қанат­тан 12 қанатқа дейін және одан да көп бо­латын. Сыртқы түрі бойын­ша күмбез тәрізді және шо­шақ бо­лып ке­летін. Қысқы қыс­та­улар ор­на­ласқан өзен­дердің аңғар­лар мен тау шатқал­да­рына қазақтар­дың киіз үй­лері тұрақты үлгімен са­лына­тын. Бұлар жер бетіне киіз үй сияқты етіп тас­тан (шо­шала), қамыс­тан (доғара) тұрғызылған құры­лыс түрінде, тік бұрыш­ты жер­ке­пе және жертөле, жер бетіне тік бұрыш­ты етіп са­лынған шым үй және саз бал­шықтан дом­баздалған соқпа там бол­ды. Дәстүрлі ағаш жәшіктер – ке­беже­лердің, көрпе-төсек жи­науға ар­налған жүкаяқтар­дың және ескіден ке­ле жатқан төс-ағаш­тардың ор­ны­на, қазақтар­дың тұрмы­сын­да әй­нек­телген ыдыс қоятын шағын шкаф­тар, жақта­улы ағаш ке­ре­ует­тер, іші құлып­та­латын, көлемі әр түрлі сан­дықтар пай­да бол­ды.

Ұлттық киім. Қазақтар­дың ұлттық киімінде өздеріне тән эт­ногра­фи­ялық белгілер сақта­лып қал­ды. Киім-ке­шек үшін мал­дың жүні мен терісі негізгі ма­тери­ал­дар бол­ды. Киімнің едәуір бөлігі мақта-ма­та, жібек және басқа ма­талар­дан тігілді. Ұлттық киімнің пішіні мен түріне өзгерістер енді. Ер­кектер бітеу пішілген ке­удесінде тік өңір-қақпағы бар, жал­пақ қайыр­ма жағалы, етегі бірша­ма ұзын көй­лек ки­етін бол­ды. Со­нымен бірге жаз­дыгүні олар ешкі терісінен илен­ген күдері шал­бар киіп жүрді; шал­бардың ба­лақта­рына төменгі жағынан тілік тас­та­лып, ол кес­те­мен сәнде­летін.

Қазақтар әдемі «мәуіті ша­пан» мен «мәуіті шек­пен» де дайын­да­ды. Сырт ки­етін қысқы киімнің қадірлілерінің қата­рына аң және үй жа­ну­ар­ла­рының терілерінен тігілетін ішік жа­тады. Өте кең та­ралған және бәрінің қолы же­тетін қысқы киім түрі қой терісінен өңделіп, жүні ішіне қара­тып тігілген тон бол­ды. Қазақтар­дың негізгі аяқ киімі былғары етік, кебісті мәсілер бол­ды. Бар­лық жас­тағы ер­кектердің қыс­та ки­етін аяқ киімі ішінде киіз бай­пағы бар, ала­са да жал­пақ өкшелі, ұзын қоныш­ты сап­та­ма етік бол­ды. Ере­сек ер­кектердің бәрі ша­шын тықыр­лап ал­дырған, ба­сына тақия, те­бетей ки­етін. Қазақстан­ның бүкіл аумағын­да қазақтар­дың ең көп та­ралған қыс­тық бас киімі «ты­мақ» бол­ды.

Әйел­дердің көй­легі иығына тігіс түспейтін етіп пішіліп, жал­пақ қайыр­ма жағалы, жеңдері ұзын етіп тігілген. Ке­уде тұсын­дағы өңір қақпағына кес­те төгілген. Қыз­дардың не­месе жас келіншек­тердің көй­лек­тері пішімі жөнінен де, ма­тасы жағынан да жа­сы үлкен әйел­дердің көй­лек­терінен өзге­ше болған. Ол етегі бүрме­леніп, түй­ме­ленетін қатыр­ма жағалы етіп тігілді. Жеңі жең ұшы­на қарай та­рыла берді. Әйел­дердің былғары­дан жа­сала­тын жал­пақ ке­мер белдіктері күміспен күптеліп, ал­тынмен ап­та­лып, қым­бат бағалы тас­тармен және түсті шы­нылар­мен мол әсем әше­кей­леніп отыр­ды. Бар­лық жас­тағы әйел­дердің аяқ киімі мәсі және кебіс бо­латын. Әйелдің жа­сына және оның от­ба­сын­дағы жағдайына қарай олар­дың бас киімдері де ерек­ше­леніп отыр­ды. Жаз кезінде қыз­дар түрлі-түсті мақпал­дан, жібек пен барқыт­тан тігілген, төбесі жай­пақ дөңге­лек те­бетей киіп жүрген, ол зер­кесте­мен әсем нақыш­та­латын еді. Бай нақыш­ты үкілі те­бетей — «қаса­ба» деп атал­ды. Күйеуге шыққан әйелдің бас киімі – ки­мешек ақ мақта-ма­тадан дайын­далған.

Қазақ әде­би­еті. XIX ғасыр­да орыс ғалым­да­ры мен қазақ зи­ялы­лары­ның же­келе­ген өкілдері ақын­дар, су­ырып­салма жыр­шы­лар, жы­ра­улар ту­ралы мәлімет­тер жи­нап, тіпті олар шығарған әндер мен жыр­лардың мәтіндерін жа­зып ала бас­та­ды. Ақын­дар мен жыр­шы­лар­дың кейбіре­улері өз ту­ын­ды­ларын жа­зып отыр­ды. Со­ның арқасын­да олар­дың өлеңдерінің түпнұсқа мәтіні сақта­лып қалған. XIX ғасыр­дың ор­та­сынан бас­тап же­келе­ген ақын­дардың өлеңдері мен жыр­ла­ры жа­ри­яла­на бас­та­ды. Бұл же­келей по­эзиялық шығар­ма­шылықтың айқын көрініс тапқан және да­ми бас­таған дәуірі бол­ды.

XIX ғасыр­дың ба­сын­да өмір сүрген Шал, Көтеш, Жанкісі жы­ра­улар өз толғаула­рын­да әле­уметтік теңсіздікті, хан­дардың ха­лыққа жа­саған зор­лық-зом­бы­лығын әшке­реле­ген.

Ке­дей ор­та­дан шыққан Көтеш ақын (1745–1818) өмір бойы жоқшы­лық тауқыметін тарт­ты. Оның шығар­ма­шылығының бас­ты са­рыны – ке­дейдің азап­ты өмірін көрсе­ту, әділетсіздікті әшке­релеу.

Шал ақын­ның (1748–1819) шығар­ма­шылығы болған оқиғаға ақын­дық ша­быт­пен сол сәтте үн қосу­ымен си­пат­та­лады. Олар қазақ халқының та­рихын­дағы же­келе­ген оқиғалар­мен бай­ла­ныс­ты. Он­да ар­нау өлеңдер мен мысқыл өлеңдері көп. Шал шығар­ма­шылығының негізгі тақыры­бы – адам өмірі оның мәні, мо­раль, эти­ка, дін мәсе­лелері.

Му­зыка өнері. Қазақ халқының тұрмы­сы мен қоғам­дық өмірі және еңбек әре­кетімен біте қай­насқан ру­хани мәде­ни­етінің ете­не са­ласы му­зыка бол­ды. Дәстүрлі ор­ны­да­ушы­лық – же­ке ән са­лу мен ас­папты же­ке тар­ту кең та­раған, әнді қосы­лып ай­ту си­регірек; шығар­ма­лар­дың негізгі түрлері — ән мен күй. Жи­ыр­ма­дан аса әр түрлі му­зыка­лық ас­паптар болған, олар­дың бір са­рын­ды ғана ды­быс шығара­тын кейбіре­улері – шер­тер, жетіген, саз сыр­най, кепшік, шаңқобыз, даңғыра, аса­таяқ және басқала­ры му­зыка өнерінің кәсіби та­лап­та­рына сай кел­мей, біртіндеп құри бер­ген. Ал ды­быс­тық са­пала­рын жетілдіру­ге ке­летін басқала­ры му­зыка­лық ас­паптар то­бын құра­ды. Олар: дом­бы­ра – ағаш­тан жа­салған, шертіп ой­на­латын екі ішекті ас­пап, ша­нағы со­пақша, кей­де жа­зық фор­ма­лы бо­лып ке­леді; қобыз не­месе қылқобыз – тос­тақ тәрізді то­лық ағаш ша­нақты және мойыны ішіне қарай иілген ыс­па­лы қос ішекті ас­пап; сы­бызғы – ағаш­тан, іші қуыс қамыс-қурай­дан не­месе ме­талл түтіктен жа­салған, 4–6 са­усақ ба­сар ойыңы бар ұзын­ша үрмелі ас­пап; да­уыл­паз – сыр­ты тері жарғақпен қап­талған ағаш­тан не­месе ме­тал­дан жа­салған кішке­не қазан түріндегі соқпа ас­пап.

XIX ғасыр­дың бірінші жар­ты­сын­дағы му­зыка өнері өткен за­ман­дар ту­ын­ды­лары­ның таңда­улы үлгілерін сақтау және олар­мен са­бақтас ха­лықтың күнделікті өмірімен тіке­лей бай­ла­ныс­ты жаңа шығар­ма­лар жа­сау негізінде да­мыды. XIX ғасыр­дың му­зыка­лық мәде­ни­етінде 1836–1837 жыл­дардағы фе­ода­лизм мен отар­шылдыққа қар­сы Иса­тай Тай­ма­нов пен оның ең жақын серігі, ақын әрі жыр­шы Ма­хам­бет Өтемісов бас­таған көтеріліс еле­улі із қал­дырды.

Шығар­ма­шылық жо­лын сол жыл­да­ры бас­таған бо­лашақ ха­лық ком­по­зито­ры Құрманғазы Сағыр­ба­ев (1806–1879) өзінің алғашқы шығар­ма­лары­ның бірі — «Кішкен­тай» күйін Иса­тай Тай­ма­нов көтерілісіне ар­на­ды. Көтеріліске қатысқан ол бұл күйінде ха­лықтың отар­шылдық бұғауынан азат бо­луға де­ген те­ге­урінді тал­пы­нысын көрсетті. Одан ха­лық қайғысы­ның, жеңіліс күйінішінің үні естіледі. «Кішкен­тай» күйінің му­зыка­сы өзінің тебірен­тетін те­ге­урінді бей­нелілігімен, ком­по­зици­ясы­ның айқын­дығымен, көркемдік тех­ни­касы­ның күрделілігімен та­маша та­лант­тың өсіп ке­ле жатқанын көрсетті. Ол ха­лықтың қалың ор­та­сын­да өсті және қажыр­лы еңбегімен кейіннен ха­лықтың кәсіби му­зыка­лық мәде­ни­етінің клас­си­калық шыңына көтерілді.