Будандастыру (гибридизация).

Сұрыптауәдістеріменжаңагенотиптертүзілмейді. Жаңапайдалыбелгілердіңкомбинациясытүзілуіүшінгибритизацияжүргізіледі. Гибритизациянытүрішіжәнетүраралықдепбөледі.

Түріші гибридизация кезіндебіртүргежататындаралардыбудандастырады. Туыстасағзалардыжәнетуысемесағзаларға гибридизация жүргізугеболады.

Генетика - ағзалардыңтұқымқуалаушылықжәнеөзгергіштіктізеріттейтінғылым. Тұқымқуалаушылық - ағзалардыңұрпақтан ұрпаққаөздерініңбелгілерін (кұрылысы, даму, қызметініңерекшеліктерін) беру қабілеті. Өзгергіштікдепағзалардыңжаңа белгілердіиемденуқабілетінайтамыз. Тұқымқуалаушылықпенөзгергіштіктіріағзалардыңбір-бірінеқарама-қарсы, соныменқатар бір-біріментығызбайланыстықасиеттері.

Генеалогиялықәдіс. Бұләдістіңнегізіндеадамдаболатынтүрлібелгілер мен қасиеттердіңнемесеаурулардыңтұқымқуалауыноныңшыққантегінеқарайзерттеужатады. Олүшінзерттелетінмәселебойыншаәкесіжәнешешесіжағынанбірнешебуынбойымәліметтержинақталып, соныңнегізіндешежіреліксызбанұсқажасалады. Кейбірбелгілер мен қасиеттеркезкелгенұрпаққаберілеалады, яғнидоминанттылықжолментұқымқуалап, Мендель заңдарынабағынады. Мұндайжолментұқымқуалайтынбелгілерге полидактилия (саусақтардыңартықболуы), беттіңсекпілі, катаракта, шаштыңқаралығыжәнет.б. жатады. Генеологиялықәдіспенадамныңкейбірқабілеттерініңмысалы, музыкаға, шешенсөйлеуге, математикағабейімділігіжәнет.б. ту қымқуалайтындығыанықталған. Ондайқасиеттерұрпақтан-ұрпаққаберіледі.

Цитогенетикалық әдіс. Бұл әдіспен сау немесе ауру адамның кариотипіне (хромосома жиынтығына) цитогенетикалық талдау жасалады. Цитогенетикалық әдісті пайдаланып тұңғыш рет 1956 жылы Дж. Тийо мен А. Леван қалыпты жағдайда адамның дене клеткаларында 22 жұп аутосомалар және бір жұп жыныстық хромосомалар болатындығын анықтады. Бұрынғы жыныс генетикасы тақырыбында айтылғандай ер адамда жыныстық хромосома гетероморфты (XV), ал әйел адамда гомоморфты (XX) болып келетіндігі дәлелденді. Бұл әдісті қолдану адамның дене және жыныс клеткаларында пайда болатын хромосомалық өзгерістерді байқауға мүмкіндік туғызады. Мұндай өзгерістер түрлі аурулардың тууына себепкер болады. Сондықтан цитогенетикалық әдісті медицинада диагностикалық мақсатта қолданады.

Егіздік әдіс. Егіз болып туу адам баласында жиі кездесетін құбылыс. Олардың екі түрі болады: бір жұмыртқалық және әр жұмыртқалық. Бір жұмыртқалық егіздер дегеніміз - бір жұмыртқа клеткасының бір спермато-зоидпен ұрықтануынан екі зиготаның дамуы. Мұндай егіздер бір-біріне айнымастай ұқсас болады, еебебі, олардың генотипі бір.

Ал әр жұмыртқа клеткаларының әртүрлі сперматозоидтармен бір мезгілде ұрықтайуынан дамыған егіздер бір-біріне онша ұқсамауы мүмкін. Себебі әртүрлі жұмыртқа клеткалары мен сперматозоидтардағы гендердің үйлесімі түрліше болып келеді. Осының ішінде бір жұмыртқалық егіздер аса маңызды жалпы биологиялық проблеманы, атап айтқанда, белгі-қасиеттердің дамып қалыптасуы үшін тұқымқуалаушылық пен сыртқы ортаның әсерін зерттеуде ыңғайлы материал болып табылады.

Онтогенетикалық әдіс. Бұл әдіспен адамның онтогенезі (жеке дамуы) барысында тұқым қуалайтын өзгерістердің баржоғы анықталады. Кейбір тұқым қуалайтын ауруларды соған жауапты рецессивті гендерден тұратын гомозиготалы организмнен ғана емес, аз да болса гетерозиготалылардан да байқауға болады. Мысалы, шизофрения ауруын рецессивті ген анықтайды, және ол ауру адам ата-анасының екеуінен де сондай генді алса, яғни ре- цессивті гомозигота (аа) болса ғана білінеді. Ал, гетерозиготалы (Аа) болса, ол адам ауру болмауға тиіс. Бірақ, кейде онтогенез барысында ондай адам бір қайғылы жағдайға ұшырап, стресс болса ол аурудың шығуы мүмкін. Сонымен, онтогенетикалық әдістің маңызы - онтогенез барысында белгілі бір ауруды тасымалдайтын рецессивті гендерді анықтау арқылы болашақ ұрпақты ауыр зардаптардан алдын ала сақтандыру.

Популяциялық әдіс. Бұл әдіспен түрлі тұқым қуалайтын өзгерістердің адам популяциясына таралу жиілігі зерттеледі. Адамның әртүрлі популяцияларында тұқым қуалайтын генотиптік өзгерістердің таралуы түрлі мөлшерде болады.

Мысалы, Мариан және Гуам аралдарындағы жергілікті тұрғындардың жұлын клеткасының склерозы ауруынан қаза

болуы басқа елдермен салыстырғанда 100 есе көп. Сол сияқты Швейцарияда Роне өзенінің жағалауында орналасқан бір ауылдың 2000 тұр ғынының ішінде 50 адам саңырау-мылқау, 200 адам саңырау болып шыққан. Себебі, көші-қонның болмауынан жекелеген от басылар мен туыстар көп таралып көбейе алмайды. Сондықтап кейбір тұқым қуалайтын ауруларды тасымалдайтын ген мөлшері артып кетеді.

Биохимиялық әдіс. Бұл әдіс адам генетикасын зерттеуде соңғы кездері кеңінен қолданылып жүр. Жалпы адамда болатын түрлі тұқым қуалайтын өзгерістер клеткадағы зат алмасудың бұзылуына тікелей байланысты. Олар сол клетканың кұрамына кіретіи белоктар, нуклеин қышқылдары, көмірсулар, майлар, липидтер және т.б

47. Генетика ғылымдарындағы тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің қасиеттерін талдаңыз. Генетика-организмнің негізгі екі қасиетін-тұқымқуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейді. Тұқымқуалаушылық дегеніміз организмнің көбеюі кезінде өзінің, қасиеттері мен даму ерекшеліктерін ұрпаққа беруі. Тұқымқуалаушылықтың нәтижесінде кейбір организм түрлері көптеген ұрпақтарды өмірге келтіре отырып жүздеген миллион жылдар бойында біршама ғана өзгеріске ұшырады. Мысалы, қазіргі опоссумның, (Didelphys) байырғы бор дәуіріндегі опоссумнан айырмашылығы шамалы, сол сияқты саусақ қанатты балық латимерияның да (Latimeria) өздерінің девондық ата-тегінен көп айырмасы жоқ. Организмдер белгілі бір ұқсастық белгілерін ғана емес, олардың, арасымдағы айырмашылықты сақтайтын тұқымқуалаушылық жүзеге асқанда ғана мүмкін болады. Белгілердің бірнеше ұрпақ бойы тұрақты (константты) сақталуы тұқым қуалаушылықтың бір жағы ғана, оның екінші жағы онтогенезде белгілі бір түрдін дамып жетілуі мен зат алмасу ерекшелігін қамтамасыз етуі. «Тұқымқуалаушылық» деген термин көбінесе кең мағынада қолданылады. Ол ұғымға тұқымқуалаушылық та, тұқым қуалау да, сол сияқты ұрпақтар арасындағы сабақтастылықтың басқа формалары да кіреді. Мұндай жағдайда тұқымқуалаушылықты ұрпақтар арасындағы материалдық және функционалдық сабақтастықты қамтамасыз ететін, сондай-ақ, сыртқы ортаның белгілі жағдайында жеке организм дамуының өзіне ғана тән ерекшелігі және организмнің кұрылыс жоспарын анықтайтын организмдердің қасиеті деп білу керек. Тұқымқуалаушылық құбылысымен қатар генетика пәніне өзгергіштікті зерттеу кіреді. Өзгергіштік организмнің тұқымқуалаушылық қасиеттерінің әрдайым сақталып отырмауының көрінісі болып табылады. Ол гендердің өзгеруіне және олардың комбинациясына, сондай-ақ, организмнің жеке даму процесінде гендердің көрінісінің өзгеруіне байланысты болады. Сонымен, тұқымқуалаушылық ұрпақтар тізбегінде организмдердің ұқсастығын ғана емес, сондай-ақ айырмашылығын да сақтайды.

48. Молибден, вольфрам, кобальт, кадмий, стронций сияқты коптеген поллютанттар және олардың қосылыстары адамның мсрифириялық қанындағы және сүтқоректілердің жілік майындағы лимфоциттерінде кездесетін хромосомалық бұзылыстарды индукциялауы мүмкін.

Экологиялық-генетикалық мониторинг үшін модельді объективтер ретіндегі ұсақ сүтқоректілерді қолдану ақталған, сондықтан метаболизмнің жоғары қарқындылығының арқасында олардың м үшелері мен үлпарларындағы поллютанттарының тепе-тең концентрациясы ірі жануарларға қарағанда жылдам орнатылатыны ішықталған. Адамдарға қарағанда жабайы сүтқоректілер экологиялық-генетикалық факторлардың үлкен қысымына тап болатын сскеру қажет, өйткені ағзаға түсетін барлық заттардың құрамын табылады. Сондықтан жабайы жануарлардың тістикалық қырылу деңгейін (сәйкес экстраполяциядан кейін) ғол ауданда тұратын адамдарға қатысты қоршаған ортаның мүмкін болатын максималды мутагендік тиімділігін бағалау ретінде арастыруға болады.

Сүтқоректілердің жілік майларындағы жасушаларының хромосомдық аберрацияларын есептеу әдісі түрлі мімиялық қосылыстардағы мутагендік қасиеттерді бағалаудың барлық кешенді әдістерінің құрама бөлігі болып табылады. Осыдан цитогенетикалық зерттеу жұмыстарын өткізілетін объекті таңдау және қол жеткізген нәтижелерін басқа объектілерге і нрату қажеттілігі туындайды. Техногендік ластанулар жағдайындағы усақ сүтқоректілердің жасушаларындағы экогенетикалық эффектілері. Молибден, вольфрам, кобальт, кадмий, стронций сияқты коптеген поллютанттар және олардың қосылыстары адамның мсрифириялық қанындағы және сүтқоректілердің жілік майындағы лимфоциттерінде кездесетін хромосомалық бұзылыстарды ішдукциялауы мүмкін. Айқын мысалдардьщ бірі ретінде сүтқоректілердің генетикалық аппаратына хром қосылыстарының әсер стуін зерттеу болып табылады. Осылайша, хромның өткір ары сақтанған әсер етуі кезінде егеуқұйрықтардың жілік маларындағы жасушаларындағы хромосомалардың қайта құрылу жиілігінің жоғарылауы орнатылған. Хромның қосылыстары жасуша таралуының өзгеруі гипоплоидия жағына әкеледі. Жоғары мутагендік эффектінің айқын көрінуі сүтқоректілердің хром қосылыстарымен улануы кезінде көрінетіні анықталды. Тәжірибенің түрлі нұсқаларындағы жануарлардың жілік майында хромосомалары жабысқан хромосомалар санының айтарлықтай жоғарылауы байқалды. Негізінде жалғыз фрагменттегі, ацентрлік сақиналар және ассимметриялық транслокациялар түріндегі хроматид типтес аберрациялар анықталды. Дара жағдайларда дицентріктер табылды. Ластанған аймақтардағы кеміргіштер мен жәндік жегіштерді зерттеу тек қана антропогендік пресс астындағы табиғи кешендердің жағдайын бағалау үшін ғана емес, одан басқа бұл аймақта өмір сүретін адамдарға мутагенді және кацерогенді әсер етуді болау үшін.

Сімдіктер, жануарлар, тышқан мен адамдардың қоршаған ортаға әсерін бақылау нәтижелерін өз сөзіңізбен жазыңыз.

Өсімдіктер. Мұнаймен ластанған аймақтардағы фитоценоздардың өзгеруі белгіленген. Ластанудың әлсіз деңгейлерінде қылқанды ағаштардың құрғауы байқалды. Ластаудың күшті дәрежелерінде өмірге қабілетті ағаштардың жартысынан көбі түседі және ағаштардың құрғауы мұнайдың төгілуінен 2 жылдан кейін аяқталады, ал ластанудың әлсіз және орташа дәрежесінде бұл процесс бірнеше жылдарға созылуы мүмкін. Мұнайдың концентрациясы жер горизонтының бірінен екіншісіне қарай тереңдігі бойынша қозғалу арқылы кенет төмендейді және орман төсемелерінің жалпы санынан 15-20 см тереңдікте суглинисті жерлер үшін 0.8% құрайды. Бұл мұнайдың тасуынан кейінгі мұнайлы ластанулары орман шөптеріне, ағаш тұқымдарына, тамырлар жүйелеріне әсер етеді. Орман төсемелеріндегі 10% төмен мұнай концентрацияларының кезінде ағаш фитоценоздарының, орман түзетін тұқымдар мен тірі жер үсті жабындыларының негізгі компоненттерінің сақ- тандығы 70% құрайды.

Жануарлар. Каспий теңізінің және жағалауындағы аймағының экологиялық жүйесінің ауыр жағдайы сонымен қатар суда жүзетін құстардың жаппай қырылуымен, итбалықтардың, бекіре балықтарының ауыруымен сипатталады, мұны мамандарғы улы заттардың көбеюімен және табиғи ортаның антропогенді ластануының кең масштабымен байланыстырады. Мұнайдың сублетальды концентрациясы жыныс жасушаларына әсер етеді, тұқымдылықты төмендетеді, эмбриондардағы түрлі аномалияларды тудырады. Балықтардың өсу жылдамдығы төмендейді. (оңғы жылдары ересек балықтардың дамуындағы аномалиялардың кезедсуі төмендемейді (3.5 - 6.5 %). Ұйғарынды концентрациясы бойынша ластанулар ұзақ уақытқа сазылса, балықтардық қоректік объектілері (фито, зооплактон, бентос) барлық заттарды өзіне жинақтайды. Балық барлық заттарды қорегімен жинақтайды. Метаболизмге қатыспайтын түрлі заттардың жинақталуы бауырда, желбезектерде, сүйектерде бұлшықеттерде жинақталады.

Тышқандар (лат. Mus) - ұсақ кеміргіштер тұқымдасы. Дене ұзындығы 12,5 см дейін, құйрығы, 10,5 см. Тышқандардың пайда болған жері негізінен - Азия, кейбір түрлері бүкіл дүниежүзіне таралған. Африкада (Сахараны есептемегенде), Еуразияда, Малай архипелагының кейбір аралдарында, Филипинде 40 түрі гаралған. Бірқатар түрлері - синантропты. ТМД-да, космопологитті синантропты 1 түрі, үй тышқаны, жабайы табиғатта үнемі өмір сүретін 2-3 түрі бар. Дәнді дақылдармен, астықпен, тамырлармен, жидектермен, шөппен және басқа да жәндіктермен қоректенеді, түнде белсенді Оңтүстік аудандарда және үйлерде жыл бойы көбейе береді. Сан шұғыл ауытқуы мүмкін. Егеуқұйрықтар мен тышқандарды бөлу шартты және тышқандардың көлеміне негізделген. Басқа тұқымдастарға жататын кейбір тышқандарды (мысалы, бұғы тышқан, Қалталы секіргіш) да ешқандай ғылыми негіздемесіз тышқандар деп атайды. Залал келтіруі мүмкін, бірақ көбі зиянсыз. Көптеген жыртқыш аңдардың олжасы болып табылады. Ақ зертхана тышқаны - үй тышқанының түрі.

Адам. Каспий жағалауының ауданындағы жұмыс істеп, тіршілік ететін адамдардың денсаулықтарының жағдайы соңғы 10 жылдары нашарлаған. Экологиялық тепе-теңдіктің, су мен жер бетінен көмірсутектерін табу кезінде табиғатты сақтау шараларын орындауының бұзылуы, асыл тұқымды балықтардың, жануарлардың қырылуына және аса бағасыз, ортаның өзгеруіне бейімделуіне әкеледі. Бұл осы аймақта өмір сүретін адамдардың денсаулығына әсер етпей қоймайды. Мұнай мен газ өндірістерінің ірі кешендері қоршаған ортаға, халықтың өмір сүру мен қызмет ету жағдайларына, оның денсаулығына кесірін тигізеді, ағзаның жалпы резистенттігінің төмендеуіне және қорғаныс факторларының әлсіреуіне әкеледі. Адам үшін аурулар қатарын тудыратын күкірт пен қорғасынның қосындылары, одан басқа канцерогендіктің эталоны болып табылатын бенз(а)пирен улы әсерін тигізеді. Ертерек атмосфераға лақтырылған, олардың трансформациялануы кезінде пайда болған заттар қауіп тудырады. Қауіпті аймақта ұзақ уақыт бойы кәсіби қатынаста болған халықта психосоматикалық «стрессогенді» ішек-қарын патологиялары Күрделене түседі. Сонымен қатар ұлпалық гипо- және авитаменоз, әсіресе С дәруменінің, лейкопенияның жеткіліксіздігі, ең алдымен асқазан секрециясы- ның төмендеуі, цереброастеникалық сидромымен қатар ұзақ уақыт бойы ішек-қарын бұзылыстары білінеді.