1. «Адам – техника – материал - өндіріс ортасы» жүйесіне түсініктеме. «А» «Т» «М» «Өо»
Жүйе деген түсінік ертеден белгілі. Жалпы алғанда ж ү й е (система) дегеніміз – жеке бөліктердің қосындысы және олардың өзара байланысы. Ж ү й е деп тірі организмдер мен машиналарды да айтуға болады. Жүйе деп кезкелген өндіріс объектісін де айтады. Осындай жүйелердің бірі – «А»- «Т»- «М»-«Өо».
Еңбек қорғаудың негізгі мақсаты осы жүйені еңбекшіге қолайлы жағдайға келтіру (оптимизация). Халық шаруашылығындағы кез келген жұмысты, технологияны биоэкотехникалық жүйе дей отырып, төрт элементке бөлеміз, олар: Адам – техника –материал -өндіріс орны.
| А |
| Өо |
| Т |
| М |
Әр элементтің бір-біріне әсері – көрсетілген.
Бұл элементтер бір-біріне әсер етеді және бәрі адамға (жұмысшыға) әсер етеді. Жеке элементтердің жұмысы көп факторлардан (себептерден) тұрады.
Жүйе теориясына сүйене отырып осы элементтердің белгісіз байланысы – Н (күйі) мына формуламен шешіледі Н = 2И мұндағы, И = п(п – і) ең көп байланыс саны – И, п – факторлар саны. Мысалы жоғарғыдағы жүйеде адамға үш фактор әсер етеді, олар: Т, М,Өо демек п=3 болса, Н = 2 п (п-і) = 23*2 = 26=64. Яғни,жалпы жүйе өз міндетін ойдағыдай атқарып, жақсы жұмыс істеп, сонымен қатар адамға зиянды әсері болмас үшін 64 сұрақты шешу қажет деген сөз.
Жеке факторлардың саны көбейген сайын жүйенің күйі (Н) көбейеді.
Егер жүйедегі байланыстың біреуі бұзылса қауіпті жағдай пайда болады да, кейін жазатайым жағдайға ұшыратуы мүмкін.
Еңбекті қорғаудың негізгі міндеті жүйенің адам үшін дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету. Егер осы жүйені бөлшектеп, оларға жеке-жеке қарасақ қауіп-қатерді азайтуға болады.
Егер жүйенің қауіпсіздік деңгейін уақыт мөлшерімен қарасақ жоғарыдағы жүйені мынадай түрге бөлуге болады:
Б і р і н ш і – іске қосу уақыты – жүйені жөнге келтіру кезеңі.
Е к і н ш і –негізгі пайдалану кезеңі, пайдалы өнім алу уақыты.
Ү ш і н ш і – қайта құру кезеңі (реконструкция) қауіпті жағдайлардың көбеюімен байланысты, себебі жүйенің бөліктері әртүрлі жағдайда жұмыс істейді. Сондықтан жүйенің қауіптілігін азайту үшін, оны уақытында жөндеу, реттеу керек.
Жүйелік көзқараспен алғанда Еңбек қорғау ғылымы төмендегідей тармақтарға бөлінеді:
1. Е ң б е к г и г и е н а с ы – медицина ғылымының бір бөлігі бола тұра, жеке еңбекші мен ұжымның өз ара байланысын сыртқы ортамен бірыңғай қарап, өндіріс жағдайын сауықтырудың мөлшері мен шараларын жетілдіреді
2. Еңбек физиологиясы мен психологиясы
Кез- келген адамға еңбек психологиясы мен физиологиясы аймағында білім қоры, орындайтын қызметі мен мамандығынан тәуелсіз, өзін қоршаған адамдармен, өзінің физиологиялық мүмкіндігін, өз мінезінің нашар және жақсы жақтарын, минимальды рухани және физикалық жоғалымдарымен өндірістік стресстік жағдайлары мен өмірдің қиын кезінде, құрылымдық қобалжуы мүмкіндігінің нәтижелі бір бірімен әрекетін білдіреді.
3.Өндіріс санитариясы ғылымының негізгі зерттеу бағыттары: технологиялық процестердегі қауіпті - зиянды факторларды азайтудың жолдарын іздестіру, еңбек қорғаудың санитарлық техникалық шараларын реттеу, жұмысшылардың жұмыс кестесі мен жеке бас гигиенасын т.б. қамтиды.
4. Э р г о н о м и к а дегеніміз – ғылыми пән бола тұра, техникалық, психологиялық, физиологиялық, гигиеналық ғылымдардың жиынтығынан туған. Эргономика – жұмысшының машинамен және өндіріс қатынасын байланыстыра отырып еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
5. И н ж и н е р л і к п с и х о л о г и я эргономикамен тығыз байланысты бола отырып, өндіріс эстетикасының, машиналардың көркемдеудің (дизайн) негізін түсіндіреді, оқытады, үйретеді.
Инженерлік психология – жұмысшы мен технологиялық процесс және сыртқы қоршаған орта жайлы мағлұмат береді.
Дәріс 3. Кәсіпорында еңбек қорғауды ұйымдастыру және бақылау. Қауіпті және зиянды факторлардың топтастырылуы.
Мамандар мен басшылардың еңбек қорғауды ұйымдастырудағы міндеттері мен жауапкершілігі.
Еңбек қорғауды басқару және бақылау.
Қауіпті және зиянды факторлардың топтастырылуы.
Кәсіпорындағы Еңбек қорғау жұмысын Қ Р «Еңбек Кодексі» баптарына сүйене отырып жұмыс орнының басшылары мен мамандары ұйымдастырады Еңбек қорғауды ұйымдастырудың қысқаша жүйесі.
1) Қауіпсіз еңбек ету әдістеріне оқыту-үйрету (нұсқаулар жүргізу).
Мазмұн-түрiне және өткiзiлу мерзiмiне қарай нұсқаулар төмендегiдей бо-лып бөлiнедi: 1-шi –кiрiспе нұсқау. 2-шi- жұмыс орнындағы алғашқы нұс-қау. 3шi- қайталама нұсқау; 4шi- жоспардан тыс нұсқау (внеплановый); 5ші- мақсатты нұсқау (целевой).
2) жұмысшыларды жұмыс киімімен және жеке басты қорғайтын құрал – жабдықтармен қамтамасыз ету;
3) шаруашылықта қолданылатын машиналар мен қондырғылардың ақаусыз жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
4) кешендегі,цехтағы, әр жұмыс орнындағы санитарлық-гигиеналық жағдайларын қадағалау;
5) Еңбек қорғау жұмысын жоспарлы түрде жүргізу.
Қ Р «Еңбек Кодексі» баптарында айтылғандай - " Еңбекті қорғау жөніндегі заң және өзге де нормативтік актілерді бұзуға кінәлі, не қадағалау мен бақылауға кедергі келтіруші лауазымды адамдар белгіленген тәртіппен әкімшілік, тәртіптік, материалдық немесе қылмыстық жауапқа тартылады ".
Мамандар үшін жауапкершілік:
1. Әкімшілік – иман – шарт жазалауы (моральдік), ескерту жасау, көпшілік алдында ұйалту, жұмысын төмендету, жұмыстан босату т.б.
2. Тәртіптік – қызметкерлердің бастықтың алдында шаруашылықтың ішкі тәртібін бұзғаны үшін беретін жауапкершілігі.
3. Материалдық – шығынның құныны төлеу (егер айыпты болса):
а) толық төлеу, б) жартылай төлеу - бұны көпшілік жиналысы
шешеді.
4. Қылмыстық жауап – а) бас бостандығынан айыру, ә) жұмыс орнынан айыру т.б.
2. Еңбек қорғауды басқарудың негізгі м а қ с а т ы - қауіпсіз еңбекті ұйымдастыру, денсаулықты және еңбекшінің еңбекке қабілетін сақтау болады.
Еңбек қорғауды " ж ү й е " әдісімен басқарған тиімді деп саналады. Бұндай әдіспен басқарғанда мыналарды бөліп алуымыз керек: объект, субъект, басқару тәсілі.
Басқару объектісіне – еңбек ету жағдайы, еңбекшілер қауымының еңбек тәртібі, оларға әсер ететін өндірістік қауіп – қатерлер және кәсіптік қорғау.
Басқару субъектісі (цехтық басқару) дереу қимыл жасауға да ыңғайлы болуы керек.
Басқару тәсілінің негізгі басқаруға келіп түскен хабарлардың дәлдігіне, толықтығына байланысты. Осындай бөлшектеген " ж ү й е " әдісінің кемшіліктері байқалады. Бұнда басқару субъектісінің жетілмегені байқалады.
Сондықтан шаруашылықтардағы е ң б е к т і қ о р ғ а у төмендегідей ү ш ш а р т т а қанағаттандырылуы керек:
1. " Жүйенің " алдына қойылған айқын мақсат;
2. " Жүйеден " бөлініп шығатын кіші жүйелер болуы;
3. " Жүйе " өзінен жоғары сатыдағы жүйеге бағынышты болуы керек, осының бәрі басқарудың бақылау, тексеру, тіркеу және талдау, жоспарлау, тәрбиелеу, тәртіпті қатаңдату т.б.
Еңбекті қорғаудағы бақылаудың ең тиімді жолдарының бірі үш сатылы бақылау:
1. Шаруашылық бөлімінің басшысы – күнделікті.
2. Бас мамандар – жұмысына немесе он күндікте бір рет.
3. Шаруашылықтың басшысы - айына немесе тоқсанына бір рет (тексеру нәтижесін жазба түрде шығарады).
