Организмге иондағыш радиацияның әсер ету жолдары.

Иондағыш радиация организмнің жергілікті бүліністеріне жоне жалпы бүзьшыстарьша әкеледі. Иондағыш сөулелердің бүліндіргіш әсері шарт- ты түрде үш кезеңге бөлінеді:

• иондағыш сәулелердің алғашқы әсері;

• радиацияның жасушаларға өсері;

• радиацияның түтас организмге өсері.

Иондағыш сәулелердің тіңдерге алғашқы әсері атомдар мен молекулалардың (судың) иондалуына, белсенді бос радикалдардьщ (О ”, ОН') жөне сутегінің асқын тотығы (Н₂0₂) пайда болуьша әкеледі. Бүл бос радикал- дар жасуша қабықтарындағы май қьшгқылдарының асқын тотығуына және олардың гидроасқын тотықтары (КОН, К.ООН) түзітуіне өкеледі. Бұл химиялық реакция өзара тізбекгеліп, тоқтамай жүре береді. Осыдан ішкі ағзалар мен тіндердің жасушаларының мембраналары бүлінеді. Бүл кезде митохондрийлардың мембраналарының бүліністерінен тотығулық фосфорлану бүзылын, энергия түзілуі азаяды. Жасуша ядроларының қабығы бүзылудан ДНК, РНК, нөруыздар түзілуі бүзылады. Олардың

түзілуі үдайы өсіп-өніп түратын тіңцер үшін өте қажет. Сондықтан бүл тіндер иондағьпп сәулелердін өсерінен ең аддымен бүлінеді.

Радиадиянын жасушаларға әсері, Жасушалар радиацияға сезімталдығы бойынша мына тізбек бойынша орналасады: лимфоид- тық тіндердің жасушалары (лимфалық түйіндер, көкбауыр, айырша без), сүйек кемігі, атабез, анабездер, ас қорыту жолдарының шы- рышты қабығы, терінің эпителий жасушалары т. с. с.

Жасушалардың радиадияға сезімталдығы олардың: геңдік қүрьыым- дарының мөлшерінен, энергиямен қамтамасыз ететін жүйесінің белсеңділігінен, зат алмасуларьшың қарқыньшан, мембраналарының түрақтыльнъшан жене олардың қалпына келу қабілетінен, репарадия- лық ферментгерінің белсеңділігінен байланысты. Жасушалардың ион- дағыш сөулелермен зақымдануының негізіңде жасуша ішіндегі ультра қүрылымдарының бүзылыстары жөне соған байланысты зат алмасула- рының өзгерістері жатады.

Аз мөлшердегі иондағыш сөулелер жасушалардың қайтымды өзгерістерін туындатады. Бүл өзгерістерге нуклеин қышқылдары түзілуінің тежелуі, жасуша мембраналарының өткізгіштігі жоғарылауы, хромосомалардың өзара жабысқақтығы, ядрода түйіршіктер пайда бо- луы, митоздың шектелуі т.т. жатады. Олар сәулеленуден кейін бірнеше минутгың ішінде дамиды. Артынан бүл езгерістер жоғалады.

Жасушаларға иондағыш сәулелердің кеп мелшері есер еткенде олар тіршілігінен айырылады. Бүл кезде лизосомалардың мембранасьгаың өткізгіштігі кетерілуінен қьппқьпі гидролиздік ферменттер (ДНКаза, РНКаза, катепсин, қышқыл фосфатаза т. б.) босап шығады. Осыдан жасушалардың бөлінуі шектеліп, ядродағы ДНК ыдыратылады. Ионда- гыш сөулелердің өсерінен хромосомалардың қүрылымдық өзгерістері пайда болады. Бүл сөулелерге жасуша цитоплазмасынан гөрі ядросы сезімтал болып келеді.

Иондагыш сөулелердің организмге әсері. Иондағыш радиация ор- ганизмге жергілікгі (сәулелік күйік, некроз, көз бүршағының бүльщғ- ырлануы) жөне жалпы (сөулелік ауру) өсер етеді.

Иондағыш радиацияның жергілікті әсері. Иондағыш сәулелер жергілікгі тіннің күюіне, сөулелік күйік дамуына әкеледі. Бүл сәулелердің әтіп кету қабілетіне байланысты терінің немесе дененің ішінде жатқан тіндердің күйікгері дамуы мүмкін. Радиацияның мөлшеріне қарай терінің, тері ас- тыңдағы шелмаңдың, бүлшықеттердің, сүйекіердің некрозы дамиды. На- уқас адамдарда қызба, үлкен лейкоцитоз, қатгы ауыру сезімі байқалады.

Сәулесоқ ауру.Организмнің сыртынан 1—10 Гр мөлшерінде жалпы сәулеленудің нөтижесінде жіті сөулесоқ ауру дамиды. Бүл кезде негізінен сүйек кемігінің бүліністері байқалады. Бүны сүйек-кемігілік синдромдейді. 10—20 Гр мөлшеріндегі иондағыш сөулелердің әсерінен жіті сәулесоқ аурудың ішектік түрі,20—80 Гр мөлшерінде қан тамырлық, токсемиялықтүрі, 80 Гр — астам мөлшерінде — деребралдық (милық) түрі дамиды.

Жіті сөулесоқ ауру есер еткен сеуленің мөлшеріне қарай төрт топқа бөлінеді:

• жеңіл түрі (1-2 Гр.);

• орташа түрі (2—4 Гр);

• ауьф түрі (4—6 Гр);

• тым ауьф түрі (6 Гр-ден астам).

Ол 4 - сатьада өтеді:

• алташқы серпілістер сатысы;

• клиникалық жалған сэттілік сатысы (жасырын саты);

• аурудьщ айқывдалу сатысы;

• сауығу сатысы.

Алғашқы серпілістер сатысы сөулеленуден ке йін өсер еткен сөулелердің мөлшеріне қарай бірінші минуттардың немесе сағаттардың ішінде да- миды. Бүл кезде организмнің жалпы қозуы, бас ауыруы, жалпы өлсіздік байқалады. Артынан тәбетгің жоғалуы, жүрек айну, қүсу болады, қанда лимфоциттердің азаюы нейтрофилдік лейкоцитозбен қабаттасады.

Орталық жүйке жүйесінің қозымдылығы артып, дербес (веге- тативтік) жүйке жүйесінің межеқуаты қүбылмалы болады. Осыдан ар- териялық қан қысымы қүбылып түрады, жүректің аритмиялары дами- ды. Бүл кезде гипоталамус — аденогипофиз — бүйрек үсті бездерінің сыртқы қабатының белсенділігі артады. Иондағыш сөулелердің мөлшері 8—10 Гр болғанда артериялық қан қысымы томенлеп, естен тану, дене қызымының көтерілуі, іш өтуі байқалады. Жүйкелік-рефлекстік бүзы- лыстар байқалады. Сөулесоқ аурудың бүл сатысы алғашқы 1—3 күн арасында көрінеді.

Клиникалық жалған сәттілік сатысында науқастардың жалпы жағдайы біршама жақсарады. Алдында байқалған аурудың белгілері жоғалады. Бүл сатының үзақтьпы иондағыш сәулелердің мәлшеріне қарай 10—15 күннен 4—5 аптаға дейін созылады. Иондағыш сөулелердің молшері 1 Гр-ден аспаса алғашқы серпілістер сатысы аурудьщ айқын түріне ауыс- пайды. Ал олардың мөлшері 10 Гр-ден асып кетсе аурудың клиникалық сәттілік сатысы байқалмай бірден жіті сөулесоқ аурудың айқындалуы болады. Бүл сатысы кезінде қанның бүзылыстары күшейе береді. Шеткері қанда лимфопения үдейді, лейкоциттердің жалпы саны, ретикулоцит- тер мен тромбоциттер азаяды. Сүйек кемігінде аплазия дамиды. Соны- мен бірге жыныстық бездердің атрофиясы байқалады, сперматозоид- тардың ондірілуі бүзылады, аш ішектердің шырышты қабықтарында және теріде өзгерістер дамиды.

Аурудың айқындалу сатысы. Бүл саты кезінде науқастың жалпы жағ- дайы қайтадан күрт нашарлайды, жалпы әлсіздік, дене қызымының көтерілуі, теріге, шырышты қабықтарға, ішек-қарын жолдарына, миға, жүрекке жөне окпеге қан қүйылулар мен қан кетулер байқалады. Дене- де зат алмасуларының бүзьпшстарьшан, тәбетгің болмауынан және іш өтулерінен адамньщ қатгы арып-жүдеуі болады.

Қанда қатты лейкопения, тромбоцитопения, анемия дамиды, эритроциттердің түну жылдамдығы көтеріледі. Сүйек кемігевде, апла- зия байқалады. Шеткері қанда гипопротеинемия, гипоәлбуминемия, гиперазотемия дамиды, хлордың деңгейі азаяды. Бүл сатысы кезінде

организмнің жұқпаларға төтемелілігі бұзылып, жұқпалардың асқынуы, аутоинфекдиялар мен өзінен өзі уыттануы байқалады. Бұл сатының ұзақ- тығы бірнеше күннен 2—3 аптаға дейін созылады.

Сауығу сатысы. Бүл саты кезінде организмнің бұзылған қызметтері біртіндеп қалпына келеді, науқастьщ жалпы жағдайы түзеледі, дене қызымы қальшты деңгейге түседі, қан кетулер, іштің өтуі, қүсу тоқтай- ды. 2—5 айдан кейін тері бездерінің қызметі қалпына келеді, шаш қайта өсе бастайды. Біртіндеп қанның және зат алмасуларының озгерістері қалпына келеді.

Сәулесоқ аурудан сауығу 3—6 айда болады, оның ауыр түрлерінде сауығу 1—3 жылға созылуы мүмкін. Кейде жіті сөулесоқ ауру созылмалы түрге айналуы ықтимал.

Жіті саулесоқ аурудың ішектік түрі. 10—20 Гр мөлшерінде сөулеленген адамдар 7—10 күннен кейін жан тапсырады. Аурудың бүл түрінің өйгіленімдеріне журек айну, қүсу, қан араласқан іш өту, дене қызымы- ның кәтерілуі, ішектердің түйілуі, іш кебу жатады. Сонымен қатар қат- ты лейкопения дамиды, лимфоцитгер шеткері қанда мүлде болмайды, жиі қан кетулер болады және сепсистің коріністері байқалады.

Жіті сөулесоқ аурудың ішектік түрінде адамның олімі дененің су- сыздануынан болады. Бүл кезде организмнен сумен бірге түздар мен нөруыздар шығарылады. Микробтардың уыттарымен және тіндердің ыдырауынан пайда болған уытты онімдермен организмнің уыттануы болады, сілейме дамиды.

Жіті сәулесоқ аурудын токсемиялық түрі. Бүл түрі молшері 20—80 Гр иондағыш сөулелердің әсерінен дамиды жөне 4—7 күн ішінде адамның өліміне әкеледі. Ішектер мен бауыр тамырларыңда ауыр қанайналым- ның бүзылыстары, қан тамырларының межеқуаты жоғалып, кеңіп кетуі, жүрек соғуының жиілеуі, денеде қан қүйылу, организмнің қатты уытта- нуы болады. Осыдан бүйректің қызметі бүзылып, олигоурия, анурия, гиперазотемия дамиды.

Жіті сәулесок аурудың милык түрі. 80 Гр мәлшеріндеіі иондағыш ра- диацияньщ өсерінен жіті сәулесоқ аурудың милық түрі дамиды. Осын- дай радиация өсер еткеннен кейін 1—3 күн өткен соң адам жан тапсыра- ды. Радиацияның мөлшері 150—200 Гр болса адам, сәулелердің осерінен шықпай-ақ немесе, бірнеше минут-сағаттьщ ішінде өледі. Сәулесоқ аурудың бүл түрі кезіңде дененің селкілдегі дамиды, мида қан мен лим- фаныц айналымы бүзылады, қан тамырларыңың межеқуаты мен термо- ретгелу өзгереді. Артьшан асқорыту жолдары мен несеп шығару жүйесінің бүзылыстары байқалады, қан қысымы қатты төмендеп кетеді. Бүл ауру кезінде орталық жүйке жүйесінің қайтымсыз бүзылыстары дамиды, мидың сыртқы қыртысы мен гипоталамустың жасушалары қатты бүлінеді.

Созылмалы сәулесоқ ауру. Бүл дерт аз мелшердегі иоңдағыш ради- ацияның үзақ мерзім әсер етуінен біртіндеп дамиды. Оның бастапқы кезеңінде түрақсыз лейкопения, адамның жалпы әлсіздігі, қан тамыр- лары межеқуатының қүбылмалылығы т.с.с. белгілер байқалады. Дертгің

айқындалу кезінде радиацияға сезімтал тіндердің регенерациялық қабілеті төмендейді, жүйке жөне жүрек-қан тамырлар жуйелерінің қызметтері бүзылады. Сауығу кезеңінде келтірілген өзгерістер біртіндеп қалпына келеді.

Созылмалы сеулесоқ ауру (ССА): I — жеңіл, II — орташа және III — ауыр дөрежелерде өтеді.

Жеңіл ССА кезінде лейкопения мен громбоцитопения түрақсыз бо- лады, жүйкелік реттелудің бүзылыстары шамалы болады.

Орташа ССА кезінде жүйке, жүрек-қан тамырлар жүйелері мен ішек- қарынның қызметтері бүзылады. Қанда лейкопения мен лимфопения елеулі деңгейде болады, тромбоцитгер азаяды. Сүйек кемігінде гипоп- лазия дамиды.

Ауыр ССА кезінде анемия дамиды, сүйек кемігенде қан өндірілу қатты азаяды, ішек-қарын жолдарьпшң шырышты қабықтарының ат- рофиясы байқалады, жүйелік қанайналым бүзылады, қан кетулер, жүқпа- лық асқынулар адамның өліміне әкелуі мүмкін.