Аурудың алдын алу жөніндегі негізгі медициналық ғылым ретіндегі гигиена. Мақсаты, міндеттері, зерттейтін тақырыбы.

С.Ж. Асфендияров атындағы

Азақ ұлттық медицина университеті

 

 

Ү.И. Кенесариев, Р.М. Балмахаева, Н.Ж. Жақашов,

Ж.Ж. Бекмағамбетова, М.Е. Жоламанов, Қ.Қ.Тоғызбаева

 

 

ГИГИЕНА

 

(Жоғарғы оқу орындарына арналған

оқулық)

 

 

Профессор Ү.И.Кенесариевтің редакциясымен

 

 

Алматы

 

 

Авторлар ұжымы:

Кенесариев Ү.И., Балмахаева Р.М., Жақашов Н.Ж., Бекмағамбетова Ж.Ж., Жоламанов М.Е., Тоғызбаева Қ.Қ.

 

 

Пікір жазғандар:

РМҚК ҒТСЭС және МО ҚР ДСМ МСЭҚК пестицидтер токсикологиясы лабораториясының меңгерушісі, м.ғ.д. А.Ш. Нәжмедденова;

Қазақ тағамтану академиясының тағамды рационализациялау лабораториясының меңгерушісі, м.ғ.д. профессор М.М. Айтжанов;

С.Ж. Асфендияров атындағы ҚазҰМУ нутрициология кафедрасының меңгерушісі, м.ғ.д. профессор А.А. Алдашев.

 

 

Гигиена: Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық / Ү.И.Кенесариев және т.б. – Алматы: 2012 ж – 671 б.

 

Қазақстан Республикасында алғаш рет дайындалған, медициналық жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған гигиена оқулығында адманың денсаулығын сақтау, нығайту және аурудың алдын алу үшін, қазіргі кезеңде гигиена ғылымы мен практикасы шешетін, негізгі мәселелер баяндалған.

Гигиенаның мақсаты, міндеттері және қолданатын әдістері, шет елдердегі және Қазақстандағы негізгі даму кезеңдері жазылған. Гигиеналық нормалаудың, сақтық және ағымдағы санитарлық бақылаудың аурудың алдын алу шараларын іске асырудағы рөлі көрсетілген. Адамның өмір сүретін ортасы мен өндірістік әрекеті ортасының әр түрлі факторларының сипаттамасы және олардың ағзаға әсері берілген, бұл факторлардың қолайсыз әсерлерінің алдын алу жөніндегі мәселелер қарастырылған. Атап айтқанда, ауа, су, топырақ, елді мекендер және тұрғын үй, тамақтану, балалар мен жасөспірімдер, аурухана гигиенасы, еңбек гигиенасы мен радиациялық гигиена, жеке адам гигиенасының өзекті мәселелеріне көп көңіл бөлінген, оларды құрастыру Қазақстан Республикасының жеке аймақтарындағы гигиеналық жағдайларға байланысты жүргізілген.

Оқулық Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігі бекіткен, «Жалпы медицина» және «Қоғамдық денсаулық сақтау» мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналған Типтік бағдарламаға сәйкес жазылған. Сонымен бірге, оқулықты басқа да медициналық мамандықтарда оқитын студенттер, аспиранттар, медициналық жоғарғы оқу орындарының оқытушылары және денсаулық сақтау саласындағы қызметкерлердің де пайдалануына болады.

 

С.Ж. Асфендияров атындағы

Қазақ Ұлттық

медицина университетінің

80 жылдығына арналған

АЛҒЫСӨЗ

Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы, экономикалық және әлеуметтік дамуында үлкен жетістіктерге жетіп, шетел мемлекеттерімен байланыстары нығайып, басқа елдермен тауар айналымы жылдан жылға ұлғаюда.

Елдің негізгі байлығы халық болып табылады, яғни қоғамның тіршілігін қамтамасыз ететін жүйеде - өндірістік үрдістерде, негізгі рөл атқаратын, өңдіруші кұштердің бөлігі.

Мемлекеттің негізгі міндеті, сөзсіз, республика азаматтарының денсаулығын сақтау және жақсарту болып табылады. Ауруды емдегеннен, оның алдын алу оңай екені белгілі, осыған сәйкес, аурулардың дамуынының алдын алуда профилактикалық медицина үлкен рөл атқарады, оның барлық негізгі жетістіктері қоршаған орта факторларының адам денсаулығына әсері туралы ғылымда – гигиенада жинақталған.

Қазақстанда дәрігерлер дайындау саласында білім беруді мемлекеттік тілде жүргізу кең қолданылуда. Бірақ, гигиена бойынша тек қана классикалық мәліметтер ғана келтіріліп қоймай, сонымен бірге республиканың әлеуметтік-экономикалық жағдайларының көптеген ерекшеліктері ескеріліп жазылған, медициналық жоғарғы оқу орындарына арналған «Жалпы гигиена» пәнінен қазақ тілінде дайындалған оқулық әлі жоқ.

Барлық салалардағы дәрігерлердің гигиенаның негіздерін білуі аурулардың көптеген түрлерінің алдын алудың кепілі болып табылады, жастарды салауатты өмір салтына сәйкес өмір сүруге тәрбиелеуге және тұрғындардың орташа өмір сүру уақытын ұзартуға мүмкіндік береді.

Гигиена - медицина ғылымының аса маңызды саласы, медициналық жоғарғы оқу орындарының негізгі міндеті – болашақ дәрігерлерде гигиеналық көзқарас қалыптастыру болып табылады.

Медицина жұртшылығының назарына ұсынылып отырған қазақ және орыс тілдеріндегі жалпы гигиена оқулығы, гигиеналық білімдерін өз жұмысында жақсы пайдалануға қабілетті медициналық кадрлар дайындауды қамтамасыз етуге арналған.

Авторлар ұжымы, осы оқулықтың мазмұны мен дайындалуына байланысты пікірлерін ұсынушыларға өз алғыстарын алды ала білдіреді. Оқулықтың бұл нұсқасы соңғы емес, келесі басылымдарда пікір білдірушілердің ұсыныстары мен ескертулері ескеріледі.

 

 

КІРІСПЕ

Аурудың алдын алу жөніндегі негізгі медициналық ғылым ретіндегі гигиена. Мақсаты, міндеттері, зерттейтін тақырыбы.

Адам денсаулығы, тек сапалы өмір сүрудің ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің саясаты мен ұлттық қауіпсіздігінде жетекші жүйе түзуші фактор болып табылады және оны қамтамасыз етуде ең маңызды, бірінші дәрежелі рөл алдын алу медицинасына беріледі. 19-ғасырдың өзінде кемеңгер хирург Н.И. Пирогов «Келешек, сақтандыратын медицинанікі» деген, ал атақты клиницист-ғалым Г.А. Захарьин - «Практикалық дәрігер кемеліне келген сайын гигиенаның құдіретін және емдеудің, терапияның, салыстырмалы түрде әлсіз екенін, ол көбірек түсінеді» деген. Адамға, тек табиғи факторлар ғана емес, сонымен қатар қоршаған ортаның химиялық, биологиялық және физикалық ластануымен, табиғатты жөнсіз пайдаланумен, әлеуметтік ортаның сипатымен және қалыптасу ерекшеліктерімен, әскери шамданулармен және басқалармен байланысты, антропогенді факторлардың бірқатар кешені әсер етіп жатқан қазіргі заманда, олардың айтқандары бұрынғыдан да өзекті болып отыр. Адамда дағдыланған бейімделу механизмі жоқ, бұрын белгісіз болған факторлардың көздері – жаңа технологиялар пайда болды. Әр түрлі салаларда гендік инженерия енгізілуде, сондай-ақ қауіпсіз емес болып табылған компьтерлерді, ұялы телефондарды және электромагнтиттік сәулеленулердің басқа да көздерін қолдану жаһандық масштаб алуда, әлеуметтік факторлардың әсері ұлғаюда. Бұл факторлардың әсері, тіпті қарқындылығы аздарының өзі де, адамның денсаулығына едәуір қауіп тудырады, себебі, көптеген аурулардың, оның ішінде қатерлі ісіктердің, жүрек-қан-тамыр, жүйке-психикалық аурулардың, иммундық тапшылық жағдайлардың және басқа да патологиялардың себебі немесе дамуының қауіп-қатері болуы мүмкін, оларды емдеуде клиникалық медицинаның барлық жетістіктеріне қарамастан, көбінде, қажетті тиімділікке жете алмайды. Мұндай жағдайда, адамның өмір сүру жағдайын сауықтыруға бағытталған тек алдын алу шаралары ғана аурулардың даму қауіп-қатерін төмендетуге, популяцияның денсаулығын сақтауға қабілетті. Гигиена ғылымының негізін қалаушы Ф.Ф. Эрисман осыған байланысты, «Егер ауру түрін дұрыс анықтау және оны дұрыс емдеу әдісі өте маңызды және елеулі деп саналса..., осы аурулар мен өлімнің себебі болып табылатын, қоғамның санитарлық сырқаттарын анықтау және жоя білу барлық рецепттер мен дәрілерді бірге алғандағыдан да, неге жоғары дәрежеде маңызды және елеулі деп айтпасқа» деген. Алдын алу жөніндегі медицина тек дәрігер-гигиена мамандарының ғана еншісі емес, аурудың алдын алу жөніндегі шараларсыз, кез-келген емдеу саласындағы дәрігердің жұмысы мүмкін емес. Гигиеналық ойлау тәсілі және бұл саладан кең танылымдар студенттік кезеңнен бастап қалануы керек, ал алдын алу жөніндегі медицина болашақ дәрігерлерді дайындауда өзіне лайықты орын алуы тиіс.

Аурудың алдын алу жөніндегі негізгі ғылым - гигиена болып табылады. Гигиена, іске асырылғанда адамның қолайлы өмір сүру жағдайын, денсаулығының нығаюын және ауруларының алдын алуды қамтамасыз ететін, гигиеналық нормативтерді, санитарлық ережелер мен шараларды негіздеу мақсатында, қоршаған ортаның адам ағзасы мен қоғам денсаулығына әсер ету заңдылықтарын зерттейді

Гигиена, өзінің атын «hygieinos» – «денсаулық әкелуші» деген грек сөзінен алады. Ежелгі грек мифологиясына сәйкес, дәрігерлік іспен айналысатын құдайы Асклепийдің (Эскулапа) Гигиея деген қызы болған, ол аурудың пайда болуының алдын алып, адамдарға денсаулық сыйлаған. Ежелгі гректер Гигиеяны аса дәріптеп, денсаулық құдайы деп санаған. Осы денсаулық құдайының атымен аурудың алдын алу жөніндегі медицина ғылымы «гигиена» деп аталған.

Гигиенаның мақсаты - адамның денсаулығын сақтау және нығайту, аурудың алдын алу. Англиядағы эксперименттік гигиенаның негізін қалаушы Эдвард Паркс гигиенаның мақсатына өте кең мағыналы және айқын анықтама берген: «Ғылым ретінде гигиена үлкен және игілікті мақсат көздейді – адам ағзасының өсіп-дамуын - әбден жетілген, өмір сүруін - күшті, қартаюын - әбден баяу жүретін ету, өлімін ең ұзаққа созу» деген.

Гигиена адамды қоршаған ортасын - тіршілік ортасы мен өндірістік іс-әрекет ортасын - қорғауға және сауықтыруға бағытталған, ғылыми тұрғыдан негізделген гигиеналық нормативтерді, санитарлық ережелерді, алдын алу жөніндегі шараларды дайындау және оларды іс жүзіне асыру арқылы өз мақсатының жүзеге асуына қол жеткізеді. Ол үшін, гигиена ғылымы келесі міндеттерді шешеді:

1. Адамның денсаулығына әсер етеін қоршаған ортаның табиғи және антропогенді факторларын зерттейді.

2. Бұл факторлардың адамның немесе популяцияның денсаулығына әсер ету заңдылықтарын зерттейді.

3. Адам денсаулығына қолайлы әсер ететін қоршаған орта факторларын максималды пайдалану және қолайсыз әсер ететіндерін жою немесе қауіпсіз деңгейге дейін шектеу жөнінде гигиеналық нормативтерді, ережелерді және шараларды ғылыми тұрғыдан негіздейді және дайындайды.

4. Дайындалған ұсыныстарды, ережелерді және нормативтерді денсаулық сақтау практикасына және халық шаруашылығына енгізеді, олардың тиімділігін бағалайды және жетілдіреді.

5. Жақын және қашық болашақтағы санитарлық жағдайға болжау жүргізеді.

Қоршаған орта факторларын зерттеу деп, олардың табиғатын, жаратылысын, қасиеттерін, әсер ету деңгейлерін, қоршаған ортадағы құбылыстарын және басқаларын сипаттауды түсінеді. Мысалы, жаңадан синтезделген химиялық қосылысты өндіріске енгізу ұсынылады. Бұл кезде гигиена маманының міндеті - заттың химиялық құрылысы мен құрылымын, оның физико-химиялық қасиеттерін, реакцияласу қабілетін, тез ыдырау қабілетін, қоршаған ортада көшу жолдарын, олардың көзі болатын технологиялық тізбектегі звеноларын анықтау, өндірісте қолданылып жүрген аналогтарының болуы, олардың қасиеттері мен нормативтері туралы ақпараттар іздестіру, т.б. болып табылады. Сөйтіп, адамға әсер етуі сипатын шамалауға мүмкіншілік беретін қосылыстың толық сандық және сапалық сипаттамасы беріледі.

Заттың өзі туралы барлық қажетті мәліметтерді алғаннан кейін, оның адам ағзасына және қоршаған ортаға әсері зерттеледі. Заттың адам ағзасына түсу жолдары, зат алмасуында айналымға түсуі, ағзада және жеке мүшелерде жиналу мүмкіншілігі, улылық және қауіптілік дәрежесі, улылық әсерінің механизмі және басқалар анықталады, ол үшін, әдетте, жануарларға гигиеналық эксперимент қойылады. Алынған мәліметтер, берілген заттың қауіпсіз әсері деңгейін (гигиеналық нормативін) дайындау үшін ғылыми негіз ретінде қолданылады. Мұнымен қатар, жүзеге асырылғанда берілген зат пен қоршаған орта ластануының алдын алуға немесе ластану деңгейін төмендетуге мүмкіндік беретін шаралар жазылған ұсыныстар, ережелер, нұсқаулар, т.б. дайындалады.

Факторларды гигиеналық нормалау, алдын алу шаралары негізделетін негізгі буыны (звеносы) болып табылады. Гигиеналық нормалау деп, адамға бүкіл өмірі бойына немесе бүкіл еңбек іс-әрекеті бойына күнделікті әсер еткен кезде, денсаулығына және оның ұрпағының денсаулығына тікелей немесе басқа орта арқылы әсер етпейтін, табиғаты әр түрлі факторлардың концентрацияларын, дозаларын және деңгейлерін анықтауды түсінеді. Гигиеналық нормативтер ретінде химиялық факторлар үшін ШРЕК (шектік рұқсат етілген концентрация) және ӘШАҚД (әсерінің шамамен алынған қауіпсіз деңгейі), физикалық факторлар үшін - ШРЕД (шектік рұқсат етілген деңгей), биологиялық факторлар үшін ШРЕК қолданылады.

Келесі міндеті - дайындалған нормативтерді, ұсыныстарды, ережелерді іс жүзіне (практикаға) енгізу және олардың тиімділігін бағалау. Тиімділігі, технологиялық үрдісінде біз келтірген мысалдағы жаңадан синтезделген затты қолданатын нысанды санитарлық тексеру, жұмыс зонасының ауасындағы және басқа да ортадағы ол заттың концентрациясын анықтау, жұмысшылардың денсаулығын және жұмысқа қабілеттілігін зерттеу арқылы бағаланады. Медициналық-әлеуметтік тиімділігі аурушаңдықтың азаюымен, жұмысқа қабілетінің жоғарылауымен көрсетіледі. Сондай-ақ, экономикалық тиімділігі де анықталады, яғни дайындалған нормативтер мен шараларды іс жүзіне енгізу нәтижесінде, жұмысқа жарамсыздық қағазы бойынша төлем ақының төмендеуі, еңбек өнімділігінің артуы есебінен, т.б. алынған кіріс анықталады. Егер нысанның санитарлық жағдайында теріс динамика байқалса, кәсіби ауру-сырқау көбейгені белгілі болса, жұмысшылардың жұмыс қабілеті төмен болса, дайындалған нормативтер мен шаралар түзетулерді қажет етеді.

Және ең соңғы, математикалық модельдер көмегімен іске асырылатын жақын және қашық болашақтағы санитарлық жағдайды болжау, қажетті алдын алу шараларын өз уақытында жоспарлауға және жүргізуге мұмкіндік береді.

Гигиенаның зерттейтін тақырыбы (нысаны), іс жүзінде дені сау адамдар, олардың жеке басының, ұжымының, қоғамның денсаулықтары, сондай-ақ белгілі бір әлеуметтік жағдайларда адам ағзасына әсер ететін қоршаған ортаның физикалық, химиялық, биологиялық және психогендік (ақпараттық) факторлары.

Қоршаған ортаның физикалық, химиялық және биологиялық факторлары табиғи және антропогенді (әлеуметтік) болуы мүмкін. Мысалы, табиғи химиялық факторларға атмосфералық ауаның, судың, топырақтың, тағамның және басқалардың табиғи химиялық құрамына кіретін заттар жатады, ал антропогенді факторларға, ортаның осы нысандарына адамның әр түрлі іс-әрекеттері нәтижесінде түсетін химиялық ластаушы заттар жатады. Табиғи және антропогенді химиялық факторлар адам денсаулығына әсер етеді. Адам үшін көптеген табиғи құрам бөліктерінің өмірлік маңызы бар, олардың жеткіліксіздігі немесе артық болуы, аурудың дамуына әкеп соғуы мүмкін. Антропогенді химиялық факторлар, заңды түрде улы болып табылады және адамның денсаулығына теріс әсер етеді.

Күн сәулесі, ауаның температурасы, ылғалдылығы, қозғалысы, атмосфералық қысым, геомагниттік өрістер және басқалар табиғи физикалық факторлар болып табылады. Бұл факторлар адамның тіршілігі үшін қажетті, бірақ олардың экстремальды деңгейлері терең өзгерістер, аурулар тудыруы, тіпті ағзаның өліміне әкеп соғуы мүмкін. Антропогенді физикалық факторлар – діріл, шу, лазерлік сәулелену, иондағыш сәулелену, т.б., бұлар көбінде адам ағзасына зиянды әсер етеді.

Биологиялық факторларға, әр түрлі тірі ағзалар (бактериялар, вирустар, қарапайымдылар, микроскопиялық саңырауқұлақтар, гельминттер, жеуге жарамды және жарамсыз саңырауқұлақтар, өсімдіктер, т.б.), сондай-ақ олардың тіршілік өнімдері (токсиндер, вакциналар, антибиотиктер, т.б.) жатады. Олардың ағзаға әсері бір мағыналы емес. Мысалы, шартты түрде патогенді және патогенді микробтар әр түрлі жұқпалы және паразиттік аурулар дамытуы, улы өсімдіктер мен саңырауқұлақтар уланулар тудыруы мүмкін. Сонымен бірге, ашытқан сүт өнімдерінің құрамындағы сүт қышқылдық бактериялар, адамның денсаулығына қолайлы әсер ететін пробиотиктер (симбионттар) болып табылады.

Психогенді факторлардың табиғаты таза әлеуметтік болып келеді. Оларға жататындары - адамға екінші сигналдық жүйе арқылы әсер ететін факторлар: сөз, сөйлеу, дыбыстар, музыка, түрлі түстер, хат, баспа өнімдері, ұжымдағы арақатынастар, т.б. жатады. Бұл факторлар әр түрлі көңіл-күй тудырып, психикалық жағдайын өзгертіп, адамға оң немесе теріс әсер етеді.

Адам биоәлеуметтік жаратылыс болып табылады, сондықтан оның денсаулығы әлеуметтік ортамен байланысты жағдай, яғни көбінесе әлеуметтік факторлармен: жұмыс жағдайымен, тұрғын үй жағдайымен, материалдық жағдайымен, тамақтануымен, биологиялық-генетикалық ерекшеліктерімен, жынысымен, салауатты емес өмір салтымен (темекі шегу, арақпаздық, нашақорлық), т.б. анықталады. Бұл әлеуметтік жағдайдың адам денсаулығына әсері, әлеуметтік ортаның химиялық, физикалық, биологиялық және психогендік факторлары арқылы беріледі. Мысалы, темекі шегу, химиялық фактор ретіндегі темекінің ағзаға әсері салдарынан, онымен байланысты аурудың дамуына әкеп соғады, т.с.с.

Шынайы өмірінде адам, бір мезгілде көптеген факторлардың әсеріне ұшырайды, олардың қабаттасқан әсерлерінің сипаты әр түрлі болуы мүмкін: қолайлы, бейтарап немесе зиянды және қауіпті.