Міндеттеме – қарыз немесе міндеттеме, бір нәрсені белгілі бір жолмен қызмет етуі немесе орындау. Міндеттеме – өткен кезең жағдайларында пайда болған субъектінің қарызы және оларды реттеу экономикалық пайдасы бар ресурстардың субъектіден керуне әкеледі. Міндетті түрде қазіргі және болашақтағы міндеттемелерді ажырата білу керек.
Міндеттеме 3 белгісі бойынша анықталады:
1) Міндеттемені туғызған құбылыстың орын алған жері;
2) Міндеттемелерді реттеу тек активтерді ауыстыру немесе қызметті басқа субъектіге жеткзу жолымен жүргізілуі мүмкін;
3) Міндеттеме пікір таластырылмайтын болуы керек.
Осы анықтамаға сәйкес міндеттеме қабылданса, онда ол міндетті түрде бухгалтерлік кітапқа енгізілуі керек. Міндеттеменің сомасы бірге жүретін тәуекелге барлық болашақ төлемдерінің ағымдық құнымен есептелеуі керек (ақшалай емес активтер немесе қызметтердің ақшалай эквиваленті). Міндеттемеге негізгі пайыз бен сома кіреді.Міндеттемелерді реттеу әртүрлі әдістермен жүргізіліу мүмкін:
- ақша қаражаттарын төлеу;
- басқа активтерді беру;
- қызмет көрсету;
- бір міндеттемені екішісімен ауыстыру;
- міндеттемелерді капиталға ауыстыру.
Реттеудің басқа да бастарту немесе кредиторлармен өз құқығын шығару сияқты түрлі әдістері бар болуы мүмкін. Міндеттеменің пайда болуы болашақта ресурстың кетуін білдіреді, берілген міндеттеменің орындалу мерзімі субъектінің қаржы жағдайын дұрыс бағалау үшін маңызды. Активтермен ұқсатығына байланысты міндеттемелер ағымдық (қысқа мерзімді кердиторлық қарыз) және ұзақ мерзімді.
Ағымдық міндеттемелер субъектінің қызметіне әсер ете алады, ал ұзақ мерзімді әсер ете алмайды. Өйткені ағымдағы міндеттеме ағымдағы ресурсқа өз наразылығын көресете алады. Бұл наразылықтар ұзақ мерзімдіктен ерекшеленеді, өтеу уақыты бірнеше жылдарды құрауы мүмкін.
Мынадай жағдайларда міндеттемелер қысқа мерзімдік болып жіктелуі керек:
- оны субъектінің операциялық цикылының қалыпты жағдайымен өтеу көзделеді;
- есепті күннен бастап 12 ай аралығында ол өтеу уақытына жатқызылады.
Ағымдық міндеттемелерге келесілер кіреді:
1) Қысқа мерзімді және овердрафт;
2) Ұзақ мерзімдік несиенің ағымдық бөлігі, егер ол алынып тасталынбаса;
3) Кредиторлық қарыздар:
- төленетін шоттар мен векселдер;
- сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
- салық бойынша берешек;
- төленетін дивидент;
- негізгі шаруашылық серіктестік пен еншілес серіктестігі арасындағы берешек;
- АҚ қызметті тұлғаларға берешек;
- Басқа да кредиторлық қарыздар.
4) Төленуге есептелген шығыстар;
5) Болашақ кезең кірістері;
6) Күтілмеген жағдайларға байланысты есептелген төлем [7,44б.].
Төленетін шоттар – жабдықтаушылармен есеп айырысу шоты. Кәдімгі қызмет барасында пайдаболатын қайталанатын сауда міндеттемелері үшін қолданадды.
Берілген векселдердің негізгі қайнар көзі – банктік ссуда және тауар мен қызмет үшін төлем. Вексельдер кепілмен қамтамасыз етелген немесе қамтамасыз етілмеген болуы мүмкін. Вексель пайыздық немесе пайыздық емес болуы мүмкін. Пайыздық вексельде пайыздық қойылым вексель сомасынан бөлек көрсетіледі. Пайыздық емес вексельде дисконтты қалыптастыру жолымен пайыз алдын ала төленеді және онда нақты пайыздық немесе пайыздық кіріс деп аталатын нақты пайыз нормасы жанама түрінде көрсетіледі.
Атына байланыссыз барлық қарыз құралдары заемщиктерден тура несе жанама пайызды төлеуін талап етеді. Бұл уақытқа байланысты ақшаның құнсыздануына жол бермеу үшін жүргізіледі.Ұзақ мерзімдік міндіттеме бойынша кезеңдік пайызсомасы бұл – негізгі қарыз сомасы – пайыздық қойылым – уақыт = пайыз сомасы.
Белгіленген пайыздық қойылым – бұл қарыздың құжаттарда көрсетілген пайыз нормасы. Белгіленген пайыздық қойылым қарыздың негізгі сомасына төленетен пайыздық төлемдердің негізгі сомасын анықтайды. Пайыздық қойылым қаржы нарығында толығымен экономикалық жағдайынан және осы уақыт аралығында өзгереді және ол несиенің ұзақтығы да байланысты.
Нақты қарыз бойынша пайыздық қойылым – деп сондай уақыт мерзіміне алынған қаржыны заемға алу кезіндегі нақты пайыздық қойылыммен әйкес келеді. Нақты пайызды қойылым болашақта ақшалай қарыздарды төлеуде дисконттағы қолданылады. Заемщиктен алынған ақша қаражаттарының немесе ақша эквивалентінің сомасына нақты пайыздық қойылым қолданылады.
Қарыздың толық сомасы – бұл қарызды өтеу күнінде төленуі керек сома, осы күнде жүргізілуі тиіс әр қандай пайыздық төлемдерді алып тастағанда [8,309б.].
«Пайыздық емес» деген сөз мұндай типтегі векселге ең жақсы анықтама емес, өйткені бұндай векселдер шын мәнінде төлеуге жұмылдырады. Мұндай векселдердің номиналды құнының құрамына қарыз сомасы мен төлену мерзіміне бырыңғай соманы құрайтын осы қарызға байланысты пайыздар.
Қарыз алушы векселдің номиналды құнына емес, ал вексельдің номиналды сомасы мен пайызының айырмашылығына тең соманы алады. Алыну ақша қаражаты түрінде вексельде көрсетілген сома – бұл нақты пайыздық қойылымды қолданумен номиналды соманың дисконтталған құны. Ақша қаражатының дисконттық құны мен вексельдің номиналды құны арасындағы айырмашылықтың қалған сомасы пайыз болып табылады. Нақты пайыздық қойылым тәуекелділіктің нақты ұқсатушы деңгейімен құжаттарда қолданылатын нарықтық пайыздық қойылымға қарап анықталады. Нақты пайыздық қойылым вексельде көрсетілмейді, бірақ қысқа мерзімдік пайыздық емес векселдерге белгілі бір нақты шартпен пайыздық қойылым анықталуы керек[9].
Банктердің несиелерін есепке алу. Ұзақ мерзімді несиелерді беру. Қазақстан Республикасы Үлттық Банкі бекіткен «ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне» сәйкес жүзеге асырылады.
Несие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген Ұлттық Банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банктер арқылы жүзеге асырылады. Несие негізінен оны өтеу қабілеті бар кәсіпорындарға беріледі.
Несие өтеу қабілеті болып кәсіпорынның борышты міндеттерін толығымен және уақытында есептесе алу қабілеті деп түсінеміз. Кәсіпорындарға кредит басымды түрде өнеркәсіптің тиімділігін арттыруға, оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғары жаңа өнім түрлерін шығаруға, ынталандыруға, халыққа түрлі қызмет көрсетуге, халық үшін экспортқа тауар шығаруға бай-ланысты шаралар мен мақсатгарға беріледі. Артықшылықтар шартты міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз ететін клиенттерге, өз қаржыларын осы банктің депозиттерінде және шоттарында сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.
Несие мерзімділік, қайтарымдылык, төлену шарттарымен коммерциялық және келісім-шарт негізінде беріледі.Несие беру банктермен өздерінде бар несие қорларының көлемінде жүзеге асырылады. Ссуда банк арқылы бұрын берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі өтіп кеткен қарыздары жоқ болған жағдайда беріледі. Банк мекемесі табысы төмен кәсіпорындарға несие беру оған үлкен қауіп туғызатын болғандықтан,ондай кәсіпорындармен кредит қатынастарын орнату мәселесін қарау кезінде ерекше сақтықта болған жөн. Өзін-өзі ақтамайтын қызметін тоқтатпауы нақты бір аймақтың әлеуметтік және экономикалық мүқтаждықтарын қанагаттандырудың қажеттілігінен туындайтын кәсіпорындарға кредит беру мәселесі банктермен жергілікті немесе жоғары тұрған билік етуші мекемелердің өтініш-сұраулары егжей-тегжейлі зерделенгеннен кейін шешілуі керек. Өтініш-сұрауларда банк несиесін өтеудің нақты көздері керсетілуге тиісті.
Кәсіпорын несие алу үшін несиенің сомасы және мақсатты бағыты, пайдалану мерзімі, өтеу мерзімі, сондай-ақ несиенің шараның қысқаша сипаты және оны жүзеге асырудың экономика-лық тиімділігі дәлелденген жазбаша өтініш-сұраумен банкке барады. Өіініш-сұрауды банкке ссуда алу үшін алғашқы рет барған не-месе ссуданы оқтын-оқтын пайдаланатын, тәуекелді қажет ететін несиеге өтініш жасаған, осы банкте есеп айырысу шоты жоқ, сау-да мәмілесін жасау үшін несие алушы кәсіпорындар ұсынады [10].
Үзақ мерзімді несие берудің ерекшеліктері. Банктер несиені кәсіпорьшдарга күрделі қаржы бөлу үшін: қүрылыс, қайта қалпына келтіру және өнеркәсіптік және әлеуметтік-түрмыстық бағыттағы обьектілерді техникамен қайта жабдықтау; техника, жабдық, көлік саймандарын, ғимараттар және қүрылыстар алуға; бірлескен кәсіпорындар қүруға; ғылыми-техникалық өнімдер және басқа да меншіктік обьектілер бойынша шығындар жасауға береді.
Жоспар бойынша жүзеге асырылу мерзіміне қарай әрбір үзақ мерзімге несиеленетін шаралар бойынша бекітілетін несие шарты, банк пен кәсіпорынның несие қатынасының негізі болып табылады. Қарыз алушы несие алу үшін, қысқа мерзімді несиені алуға қандай қүжат өткізсе, бүл жолы да сондай қүжатгарды үсынады. Әдетте кредит 5 жылдан аспайтын мерзімге өзін-өзі тез арада ақтайтын және өте тиімді шараларға беріледі.
Несие қүрылыс-монтаж жүмыстарының орындалуына, қондырғыға арналған құрал-жабдықтармен, тауарлы-материалдық қүндылықтардың сатылып алынуына қарай беріледі.
Ұзақ мерзімді несиені өтеудің мерзімділігі мен нақты мерзімі, қарыз алушы мен банктің, қарыз алушының қаражат күйін, төлем жасау қабілеттілігін, шығынның ақталуын, несиенің тәуелділігін со-ндай-ақ кредит қорларының айналымдылығын тездетудің қажетгілігін, басқа да жинақталған жагдайларды негізге ала отырып жасалган келісімі бойынша анықталады.
Ұзақ мерзімге берілген несиелер жыл сайын 31 - желтоқсаннан кеішктірілмей мерзімді борыштық міндеттемелермен рәсімделеді, ал осы шараны несиелендіру тоқталғаннан кейін қарыз алушылардың міндеттемелерімен нақты өтеу мерзімдеріне рәсімделеді.
Несиені пайдаланғаны үшін пайыз мөлшері нарық жагдайына байланысты депозит /салынған қаржы/ бойынша процентгің өзгеруі ресми жарияланған инфляция көрсеткіштеріне және басқа да себептерге байланысты өсу /кему/ жағына қарай қайта қарау шартыменен, ретгеліп /өзгермелі пайыз/ отыруға тиісті. Аталғандар несие шартында, мерзімді міндеттемеде және несие шарты мен мерзімді міндетгемелерді қайта рәсімдемей пайыз мөлшерін қайта қарау қүқығын банкке беру тапсырысында, сондай-ақ бүрын берілген кредиттер бойынша тапсырыста көзделеді. Пайыз мөлшеріне жасалған өзгерістер жөнінде банк қарыз алушыны жазбаша түрде хабардар етуге міндетті.
Жекелеген құрылыстар бойынша /жаңа қүрылыс/ құрылыс мерзімінде есептелінген пайыздардың өндірілмеуі мүмкін, ал олардың сомасы осы қүрылысқа берілген несие бойынша жалпы қарыздарға қосылады және несиені қайтарудың бірінші төлемінде өтеледі.
Қарыз алушы басынан уақытша қаражат қиындығын өткізіп отырған жағдайда, банк оның қызметінің ерекшелігін есепке ала отырып, несие шартгарында келтірілген, несие бойынша өтелмеген төлемді бір жылға дейінгі мерзімге кейінге қалдыруды ұсына алады.
Банк баланс деректері бойынша және басқа да есеп беру үлгілері бойынша несие толық өтелгенге дейін қүрылыстың жүргізілу барысына сондай-ақ қарыз алушының жай-күйіне бақылау жүргізеді, ал қажет болған жағдайда өлшеп тексеру жолымен бақылауды жүзеге асырады. Қарыз алушы өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда, банк кредит шартында көзделген жазалау шараларын қолданады [11,240б.].
Ұзақ мерзімді несаелерді өтеу. Несиебойынша қарыздарды өтеудің әдістері және нақты мерзімдері, тәртібі несие шаріында қарастырылады.
Әдетте қысқа мерзімді несиені өтеу қарыз алушының мерзімді міндеггемесінщ негізінде жүзеге асырылады. Сондай-ақ қарыз алушының төлем тапсырысы болмаса, банк өкімі қолданылуы мүмкін.
Қарыз алушылар несие бойынша қайтарылуы қамсыздандырылмаган қарыздарды және олар бойынша пайыздарды жуық уақытта өтеудің нақтылы келешегі жоқ болған жағдайда банк қарызының сомасын өзінің өкімі бойынша даусыз түрде кепілшінің шотынан оған алдын ала хабарламай-ақ өндіріп алады; сақтандыру ережелерімен айқындалған мерзімнің шегінде сақтандыру компаниясынан сақтандыру хабарламасын алады; шартта белгіленгеннен тәртіп бойынша, қарыз алушының кепілдікке салған мүлкінің қүнынан талабын қанағаттандырады; қарыз алушы-лардың шотына, басқа түлгаларға өздері банк пайдасына берген төлемдері бойынша талап қояды. Сонымен қатар банк қарыз алу-шының есеп айырысу шотынан несие шартында келісілген тұрақсыздық айыбын /айыппүл, өсім ақысын/ өндіре алады [12].
Ипотека жағдайында кепілге салынған мүліктер кепілге берушінің немесе үшінші тұлганың иелігі мен пайдалануында қала-ды. Кепіілдікке заттық нысандарға ие обьектілерден басқа қүқықгар /кен орындарын пайдалану және кен шығару, кәсіпорынға, қүрылысқа, ғимаратқа, қондырғыларға және т.б. жалгерлік қүқық/ және бағалы қағаздар /акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б.қабылдануы мүмкін.
Облигацияларды сатып-өткізу жолымен қарыз каржыларын тарту бойьшша операциялар. Облигация-оның иесінің ақша қаражатын салғанын куәландыратын және көзделген мерзім ішінде осы облигацияның номиналдық қүнын белгіленген процентімен /шығару шартында өзгеше көзделмесе/ ұсташысына өтеп беру міндетгемесін растайтын қүнды қағаз.
Кәсіпорынның облигациялары ерікті шарттың негізінде таратылады, олар атаулы және үсынушыға арналған, пайыздық және пайыссыз /мақсаты/, еркін айналмалы, немесе айналым шеңбері шектелген болуы мүмкін.
Кәсіпорын облигацияларын шығарудың шарты заңдармен және кәсіпорындар мен мекемелердің жарғыларымен анықталады. Кәсіпорынның жаргылық капиталын қүру және толықтыру үшін облигация шығаруға рұқсат етілмейді.
3100 «Салық бойынша міндеттемелер» кіші бөлімі ұйымның салық төлеу жөніндегі міндеттемелерін есепке алуға арналған.
Осы кіші бөлім мынадай шоттардың топтарын қамтиды:
3110 – «Төлеуге тиісті корпорациялық табыс салығы», мұнда төлеуге жататын корпорациялық табыс салығы есепке алынады;
3120 – «Жеке табыс салығы», мұнда жеке табыс салығын есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады;
3130 – «Қосылған құн салығы», мұнда қосылған құн салығын есептеумен және төлеумен байланысты операциялар есепке алынады;
3140 – «Акциздер», мұнда акциздерді есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады;
3150 – «Әлеуметтік салық», мұнда әлеуметтік салықты есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады;
3160 – «Жер салығы», мұнда жер салығын есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады;
3170 – «Көлік құралдары салығы», мұнда көлік құралдарына салық есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады;
3180 – «Мүлік салығы», мұнда мүлікке салық есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады;
3190 – «Өзге салықтар», мұнда алдағы топтарда көрсетілмеген өзге салықтарды есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады.
3200 «Басқа міндетті және ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер» кіші бөлімі, салықты алып тастағанда, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес төлеуге тиісті міндетті және ерікті төлемдерді есепке алуға арналған.
Осы кіші бөлім мынадай шоттардың топтарын қамтиды:
3210 – «Әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелер», мұнда әлеуметтік сақтандыру бойынша аударымдарды есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады;
3220 – «Зейнетақы аударымдары бойынша міндеттемелер», мұнда зейнетақы аударымдарын есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады;
3230 – «Басқа міндетті төлемдер бойынша өзге міндеттемелер», мұнда басқа міндетті төлемдер, мысалы алымдар, мемлекеттік баждар, төлемдер бойынша аударымдарды есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады;
3240 – «Басқа ерікті төлемдер бойынша өзге міндеттемелер», мұнда басқа ерікті төлемдер бойынша аударымдарды есептеумен және төлеумен байланысты операциялар көрініс табады [13,608б.].
Кейінге қалдырылган табыс салығының есебі. Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 4300 "Кейінге қалдырылған табыс салығы" шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік және салық есебінің талаптарындағы өзгешеліктер нәтижесінде пайда болған уақытша айырмашылықтар сомаларынан белгіленетін салық төлемдері туралы хабарлама мазмұндалады.
4300 шоты бойынша есепті ұйымдастырған кезде, мынаны ескеру керек: салық (жедел) есебінде жиынтық жылдық табыстан (негізгі құрал-жабдықтарды амортизациялау, негізгі құрал-жабдықтарды жөндеу, процентгер және тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңілдіктер) туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді, ғимараттарды сату кезіндегі құнның, сондай-ақ ақша қүнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауга жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келісгені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама қалыптасады, бүл хабарлама салық салынатын табыс сомалары да және бюджетке төленуге тиісгі заңды түлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деррктері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.
Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтер алшақты, сондай-ақ, құнды қағаздарды сатудан шегетін зияндардың пайда болуы жағдайында орын алады. Бір қүнды қағаздарды сатудан шеккен зияндар басқа бағалы қағаздарды сатудан түскен табыспен жабылатыны заңмен белгіленген.
Басқа қүнды қағаздар бойынша орнын толтыратын (өтелетін) табыс алынбаған жағдайда, құнды қағаздарды сатып-өткізуден шек-кен зиянды жабу кейінге қалдырылуы және бес жыл мерзім ішінде жабылуы мүмкін. Алайда бухгалтерлік есептің стандартгары зиянды оның пайда болған кезінен бастап тануды талап етеді.
Осының нәтижесінде уақытша және түрақты айырмашылықтар, сондай-ақ уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділігі туындайды [14, 384б.].
Уақытша айырмашылықтар (немесе уақыт жағынан алшақтықтар) - бұл есепті кезең ішіндегі салық салынатын және бухгалтерлік та-быс арасындағы айырмашылықтар. Олардың туындау себептері мы-нада: жоғарыда атап көрсетілгеніндей салық салынатын табысқа жататын табыстар мен шығыстардың кейбір баптарының кезеңі олардың бухгалтерлік табысқа жататын кезеңімен сәйкес келмейді. Уақытша айырмашылықтар бір кезеңде туындайды және бүдан кейінгі есегпі бір немесе бірнеше кезеңдерде жойылады.
Тұрақты айырмашылықтар — бүл ағымдағы есегггі кезеңде туын-дайтын және бүдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлүмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашылықтар) салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.
Уақытша айырмашылықтардың салықтық тиімділігі - уақытша айырмашылықтардың туындауы нәтижесінде алдағы кезеңде төленуге немесе ағымдағы кезеңде ертерек төленуге тиісті салық төлемінің сомасы.
Есепті кезең ішіндегі салық төлемі міндеттемелер әдісімен салық тиімділігін есептеу негізінде белгіленеді. Бүл әдіс жағдайында та-быс салығы заңды түлғаның табыс алу барысында шеккен зияны ретінде қаралады және тиісті табыстар пайда болған кезеңде есептеледі Уақытша айырмашылықтардың есегтгі кезеңде туындаған салықтық тиімділігі салық төлеміне жатқызылады және есепте 4300 "Кейінге қалдырылған табыс салығы" шотында көрініс табады. Ол дебеттік немесе кредитгік, яғни не активті, не пассивті (дебеттік сальдосы болашақтағы салықтардың мерзімінен бұрын өтелуі, ал кредитгік сальдосы — болашақтағы өтемақы жөніндегі міндетгемені көрсетеді) болуы мүмкін.
Міндеттемелер әдісіне сәйкес кезең үшін салық төлеміне мыналар жатады: төленуге тиісті табыс салығы; ағымдағы кезеңде туын-дайтьш немесе жойылатын уақытаіа айырмашылықтардың салықтық тиімділігі; есеіггі кезеңнін басындагы мерзімі өткен салықты түзету.
Алдағы уақытта салық ставкаларын өзгерту туралы хабарлама болмаған жағдайда уақытша айырмашылықтардың салықтық тиімділігі есепті кезеңде қолданылған салық ставкасы бойынша белгіленеді.
Салық ставкаларының өзгеруіне байланысты мерзімі өткен салықтар сальдосы тиісінше түзетілуге тиіс [15,432б.].
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (27-бап) кәсіпкерлік қызметген шеккен зиянды болашақтағы кезеңдердің салық салы-натын табыс есебінен өтеу үшін бес жылга дейін мерзімге кейінге қалдыруға жол береді. Орын алган зиян оны есепке алу нәтижесінде салық төлемін азайту есебінен елеулі басымдықпен үнемдеуді алу-ды қамтамасыз етеді. Осындай үнемдеу таза табыс есебіне жатқызылатын есепті кезең өзгеріп түруы мүмкін [16].
Салық төлемдері бойынша үнемдеуді таза табыс (зиян) есебіне жатқызуды мына төмендегі жағдайларды қоспаганда, зиянды, есепке алу кезеңінде, жүзеге асырады.
1) Егер сақтық прициггі негізінде заңды түлғаның болашақта салық салынатын табысы осы зиянды өтеуге жеткілікті болатынына кәміл сенімі болса, салық төлемі бойынша үнем осы зиян орын алған кезең ішіндегі таза табыс (зиян) есебіне жатқызылады. Бұл орайда сенім кепілдігі қызметін зиянның себебі болған төтенше жағдайлар атқарады, ал өндірістің үзақ кезеңдер бойы тұрақты тиімділігі осы заңды тұлға болашақта да тиімді жұмыс атқаратқаратындығына негіз болды.
2) Салық төлемі бойынша үнем 4300 "Кейінге қалдырылған табыс салығы" шоты бойынша кредитгік сальдодан артып кетпейтін сома мөлшерінде зиянға жол берілген кезең ішіндегі таза табыс (зиян)
есебіне жатқызылады.
Басқа бір әдістің мәні мынада болып табылады: қайта бағалаумен байланысты болашақ салық тиімділігінің сомасын қаржы есептері жөніндегі түсіндірме жазбада ашып көрсеткен жөн. Бұдан кейінгі есепті кезеңдерде болашақ салық тиімділлгінің сома-сы айырмашылықтың салық тиімділігін көрсету мақсатында қайта қаралады.
Қаржылық есеп-беруде мына төмендегі ақпараттар ашып көрсеіілуге тиіс: әдетгегі қызметген түсетін табысқа жататын салық төлемі (свлық төлемі бойынша үнем); елеулі қателіктер түзетулеріне, сондай-ақ есеп саясатындағы өзгерістерге жататын салық төлемі (салық төлемі бойынша үнем); төтенше жағдайларға жататын салық төлемі (салық төлемі бойынша үнем); қайта багаланған активтерге жататын салық тиімділіктері; салық төлемі мен бухгалтерлік кіріс арасындап. І қатынасқа ықпал ететін тұрақты айырмашылықтар және осы сияқты басқа да факторлар, егер бүл есепті кезеңде қолданы-лып жүрген салық ставкаларымен түсіндірілмейтін болса.
4300 шот бойынша талдамалық есеп табыс салығы бойынша уақытша және тұрақты айырмашылықтардың түрлері бойынша тізімдемеде немесе машинограммада жүргізіледі [17,252б.].
