1. АҚШ Конституциясы, оның сипаттамасы.
2. АҚШ-тың мемлекет билік органдар жүйесі, олардың құқықтық мәртебесі.
3. Тұлғаның құқықтық мәртебесі.
4. АҚШ-тың сот жүйесі.
АҚШ Конституцисы - қазіргі уақытта қолданыста жүрген, жазылған конституция ішіндегі ең көнесі.
Бұл конституцияның қабылдыуға негіз 1716ж. 4 шідеде қабылданған тәуелсіздік Декларациясы, әрбір штат тәуелсіз болып табылады.
1777ж. Ұлыбританиямен күрес штаттардың конфедеративті одақ құруына әкелді. 1787ж. 13 штаттың төрағалары Филафедияға жиналған, конфедерация мәртебесін анықтау үшін. Онда одақтың мәртебесін анықтаудың орнына мемлекеттің жаңа конституциясы жасалынады. Конвента құрамындағы 14 делегаттардың тек 55 жұмысқа қатысты және олардың 39 ғана негізгі заң мәтініне қол қойды. 1787ж. 17 сентябрде қабылданды. Конституция конвента конгресіне берілді, 28 сентябрде штаттардың заңшығарушы жиналысына Конвента шешімі бойынша әр штаттың халқымен сайланған делегаттардан тұратын конвента қарауына жіберіледі. Конституция әр штаттан сайланған конветалармен бекітіледі. Ең алғаш қолданған штат 7 желтоқсан 1787ж. Делавэр, ал тоғызыншы болып 1788ж. 21 июньде бекітті (Нью-Гемпшир). Осы қолдаудан кейін бұл құжат күшіне енеді. Қалған 4-штат кейінен барып бекітеді. Соңғы қабылданған штат 1790ж. 29 май және соңғы бекіткен 6-штат бекіту кезінде құқықтар туралы енгізуін талап етті. 25 сентябрь 1789ж. бекітілуге енгізілген 12-түзетулердің оны 1791 ж. 15 желтоқсанда штаттардың қолдауын алды.
АҚШ Конституция 3-компонентен тұрады:
премабула, 2. 7-баптан және 3. 27-түзетеді.
Конституцияның еңалғашқы мәтінде мемлекеттік және саяси биліктің маңызды институтары:
конституциялық бақылау, саяси партиялар, атқарушы аппараттар, жергілікті басқару туралы, парламенттік процедура, органдар мен жоғарғы лауазымды тұлғалар сайлау тәртібі үстірт қарастырылған. Конституцияда «жалпылық дауыс беру», «партия», «бюджет» терминдері болмаған.
Басқа мемлекете басқару нысаны туралы, конституцияның преамбуласында немесе бірінші статияларында жазылса, АҚШ конституциясының 4-бабында жазылған.
(АҚШ) Алғашқы Конституция мәтіні басты негізде мемлекеттік билік органдардың құрлысын анықтады. Кез-келген конституцияда демократияның деңгейі онда бекітілген құқықтар мен бостандықтарға, олардың берілген кепілдіктермен сондай-ақ орталық (представительного) ұсынушы органның құқықтық жағдайымен, оның өкілеттердің көлемімен анықталады.
Алғашқы АҚШ Конституциясы азаматтардың құқықтары мен бостандығы туралы жағдайды толық қамтымады. (2-бөлімнің) 6-баптың 2 тарауында «Әр штаттардың басқа штат азаматтары сияқты барлық құқықтар мен жеңілдіктерге құқықтары бар».
АҚШ Конституциясы өзгертілуі қиын акт болып табылады. Бірақ ол өзінің 200 жыл кезеңінде қолданылуында белгілі және маңызды эволюциясы болды. Бұл эволюция басты негізде 3-бағытқа қатысты мемілекеттік биліктің орталық органдарының қалыптасуын жақсарту, азаматтардың құқықтарын жетілдіру, сайлау құқықтарын жетілдіру.
Бірінші бағыт бойынша 5-түзетулер енгізілген:
XII бап. (1804ж) АҚШ Президент сайлау туралы;
XVII бап. (1913ж)-тікелей жалпы дауыс берумен сенаттарды сайлау туралы;
ХХ бап. (1933ж)- Президентің қызметіне кірісуі туралы;
XXII бап. (1951ж)-Президент мандаты бірақ рет қайталанатыны туралы;
XXV бап. (1967ж) Президент орнына Вице Президенттің келуі туралы;
Алғашқы Конституция шаттарға сайлауды ұйымдастыру бостандығын берген. Олардың әр қайсысы сайлау құқығы нормаларын белгілей алады, кейін ондай құқықтар түзетулермен шектелді;
XV бап. (1870ж) дауыс беру құқығын нәсіліне, кожасының түріне және алдында құлдықта болғанына қарап шектеуге тиым салды;
XIX бап (1920ж) әйелдердің дауыс беру құқығын қабылдамауға тиым салды;
XXIII бап (1963 ж) Колумбия округінің федеральдық тұрғындарына сайлауға қатысуына келісім беру;
XXIV бап (1964ж) сайлау құқығын сайлау салықтарын немесе басқа салықтарды төлемеуіне байланысты шектеуін немесе бұзуына тиым салды.
Үшінші бағыт бойынша 1791 ж. Бекітілген құқықтар туралы 10-түзетуі жатқызуға болады. Соған қатысты XIII (1865ж) құлдық пен еріксіз жұмысқа тиым салу; XIV (1868ж) америка азаматтарын алуға тең қол жеткізудің талаптарын белгілеу.
Конституцияда мемілекеттік биліктің арасында ұйымдасқан бөлу болған. Конгреспен, Президентпен, Жоғарғы сотпен, олардың әрқайсысы конституция шегінде өз бетімен қызмет етеді.
Президент саны санаторлар мен палата депутаттарының жалпы санына тең сайлаушылар әріптестері мен және Колумбия (орг) округінің 3-ұсынушыларымен сайланады. 538 сайлаушылардың дауыс беруі штаттарда өтеді.
Конгрестің жоғарғы палатасы Сенат-штатының заңшығарушы жиналыстарымен сайланатын мүшелерден тұрады. Ал Жоғарғы сот тағайындалушы орган болып табылады. Тек ұсынушы палаталар 1789ж. Бастап тікелей дауыс беру жолымен қалыптасады.
Президенттің Конгреске воздействия әрекет ететін заңдылық құралы заң жобасына қатысты Вето құқығы болып табылады. Бұл институттың –түрі бар. Ең алдымен егер Конгреспен қабылданған жоба, Президентті қанағаттандырмаса, онда жоба Парламентке қайтарылады және және неліктен қайтарылғанының әдісімен бірге. Конгрес ветоны әр палатаның 2/3 даусымен еңсере алады.
Ветоның 2-ші түрі *карманное вето* Президент 10 күн мерзімі ішінде заң жобасына қол қоюы керек. Егер наразылығы болса, осы 10 күннің ішінде кері қайтарылуы керек. Егер бұл мерзімнін өтуі конгресстің демалысқа кетуіне немесе жұмысын тоқтатуына қатысты болса, 10күндік мерзім уақыты өтпейді.
Вето кез-келген заң жобаларына қолдана алады, тек конституцияға өзгерту енгізу жобасынан басқа. Конституцияға конгреспен түзетулер енгізу ұсынысы палаталардың 2/3 дауысымен қабылданады.
Ветоның 3-турі 1996ж. Қабылданған таңдау ветосы. Бұндай вето президентке барлық жобасын емес, тек оның бөліктерін қайтару құқығын береді.
Екінші Президенттің конгреске әсерінің заңдылық құралы Президенттің жолдауы. *Одақтың жағдайы туралы*, атқарушы биліктің басшысының атқарылған және алдағы саяси мақсаттар көрсетілген, экономика туралы жылдық доклад және бюджет жобасы көрсетілген жолдау.
Президент конгрестің Одақтың жағдайы тура хабарлап тұруға міндетті.
АҚШ конгересі елдегі биліктің жоғарғы органы болып саналады. Конституцияда аталған өкілеттіліктің үлкен бөлігін конгрес атқарады. Конгресс заңдар қабылдайды, бюджет қабылдаудың жекеленген құқықтарын иеленеді, салықтар белгілейді. Конгрес палаталары кең бақылау өкілеттіліктерін иеленеді.
Палаталары мамандандырған тергеу комиттерін ұйымдастыра алады.
Конгресс Конституцияға түзетулер енгізу құқығын иеленеді, Президент, Вице-Президент, басқа да лауазымды адам (палата представителей) және соттау (Сенат). Егер сайланушылар әріптестерінде бірде-бір кандидат (жоғарғы) көпшілік дауыс жинай алмаған жағдайда Президент пен Вице-Президентті Конгресс сайлайды. Президент Конгресті мерзімнен бұрын тарата алмайды.
АҚШ Конституциялық бақылау сотпен жүзеге асырылады. АҚШ соты сот билігінің теңді принципі негізінде ұйымдасқан. Конституция тек Жоғарғы және төменгі соттардың болуын қарастырған. Жоғарғы сот АҚШ Президентінің Сенат келісімімен тағайындалған 9-судьядан тұрады.
АҚШ 50-штаттан және федеральдық округ Колумбиядан тұрады. Елдің астанасы-Вашингтон қаласы.
Конституция АҚШ-қиын өзгертілетін документ оны өзгерту үшін біріншіден-түзету енгізу туралы ұсыныс қозғалады, егер бұны Конгресс палаталарының 2/3 жалпы дауысымен немесе заңшығарушылық жиналыстың талабы бойынша шақырылған 2/3 штаттың арнайы конвентімен қажет деп тапса. Екіншіден түзетуді бекітуге заңшығарушылық жиналыстың 3/4штатымен бекітілген немесе конвенталармен 3/4 штаттың, қайсысын конгрес бекітсе.Түзетуді қабылдағаннан кейін Конгресс бекіту мерзімін белгілейді. Егер белгіленген мерзімде түзетулер бекітілмесе, олар қабылданбаған болып табылады. Конгресс бекіту мерзімін ұзарта алады.Түзетулер қабылдауға тек федерацияның немесе штаттың заңшығарушы органдары немесе бұл үшін арнайы сайланған конвенталар қатыса алады.
