Есет Көтібарұлы бастаған көтеріліс.

757.Сыр бойындағы қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысын басқарған батырлардың бірі Есет Көтібарұлы (1807-1888).

758.Өз руластарын патша үкіметіне қарсы күреске жігерлендіре шақырғандығы туралы жазған ағылшын зерттеушісі Бульжер Демитриус Чарлз.

759.«Рас, олардың аттары мен қаруы бар. Ат пен қару бізде жоқ деп кім айта алады? Біздің мұхит түбіндегі құмның қиыршығы сияқты көп екеніміз өтірік пе? Өздерің мойын бұрып қараңдаршы: шығыс пен батыста, солтүстік пен оңтүстікте де қаптаған қалың қырғызды (қазақты. – авт.) көретіндерің анық. Сөйте тұра неге біз ат төбеліндей аз ғана жат жерліктерге бағынуға тиіспіз?!» Бульжер Демитриус Чарлз.

760.Есет батыр Ресейдің Елек бекінісіне шабуыл жасауға қатысты 1838 ж.

761.Жанқожа батырмен бірге Хиуа және Қоқан басқыншыларына қарсы белсене күресті 1847-1848 ж.

762.Жем өзенінің бойында патша үкіметінің жазалаушы әскеріне тұтқиылдан шабуыл жасады 1847 ж. жазында.

763.Отаршыл әкімшіліктің қолшоқпары, билеуші-сұлтан Арслан Жантөреұлын өлтірді 1855 ж.

764.Өз еркімен Ресей импнриясының бейбіт келісім жасау жөніндегі шартын қабылдады 1858 ж.

765.Хиуаға қарсы жорыққа Ресей әскерлерінің құрамында белсене қатысты 1873 ж.

766.Жанқожа мен Есет батыр бастаған көтерелістер Орта Азия хандықтары мен Ресей империясының отаршылдық езгісіне бағытталады.

§24. Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы.

767.Әр ауылдағы шаруашылықты құрған отбасы саны 5-20 отбасынан аспады.

768.Әр отбасындағы жан саны орта есеппен 5-7 адам.

769.Ауылды басқарды жасы үлкен кісі, би немесе ақсақал.

770.Әр ауыл аталды белгілі бір рубасының атауымен.

771.«Қырғыз-қайсақтардың қысы-жазы бірдей тұра беретін бірден-бір баспанасы киіз үй болып табылады. Киіз үй адамның қашаннан бері ойлап тапқан ең ғажайып практикалық өнер табысының бірі екендігінде дау жоқ». неміс ғалымы Ф. фон Шварц.

772.Қазақтардың төбесі шошақ үйлері болды қалмақы.

773.Сирек пайдалынылған үйлер қалмақы төбесі шошақ үйлер.

774.Киіз үйдің ішіндегі ең құрметті орын төр.

775.Қыста тұратын баспана қыстау.

776.Қыстау салынған құрылыс материалдар тас, ағаш, шым және шикі кесектен.

777.Қысқы баспана екі бөліктен тұрды ауыз үй, төр үй.

778.Төр үйдегі жер еденнің үстіне ағаштан салынған аласа орын нар.

779.Ауқатты қазақтардың үйіндегі бөлмелер саны 3-4.

780.Қысқы тұрғын үйдің ішін жылытты қамыс пен қураған ағаш.

781.Аулада шаруашылыққа арналған төбесі күмбез тәріздес тұрғызылды шошала.

782.Шошалада сақталынды ет және басқа да азық-түлік өнімдері сақталынды және кейде ас пісірілді.

783.Қазақтардың негізгі шаруашылық кәсібі мал шаруашылығы.

784.Қазақтарда сиыр өсіру елеулі түрде дами бастады XVIII ғ. екінші жартысы.

785.Ірі қойлардың берген өнімі 2 пұт ет, 1 пұт құйрық май, 1 қадақ жүн.

786.Қазақ жылқысы тұрқы аласа, кеуделі.

787.Сиырды көбірек өсірген аймақ елдің солтүстік аймақтарында.

788.Қазақ сиыры қалмақ сиырлары секілді ұсақтау, сүтті аса көп бермейтін.

789.Жер жырту кезінде соқаға жегілетін күш көлігі ретінде пайдаланылды сиыр.

790.Орынбор шәлілері тоқылды қазақ ешкілерінің түбітінен.

791.Әр отар қойды бастайтын серке.

792.Түйе түлігі негізінен айыр өркешті болып келеді.

793.Жалғыз өркешті нар түйе өсірілді Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-батыс аймақтарында.

794.XIX ғ. бірінші жартысындағы Қазақстанның ең ірі байларының бірі Азынабай.

795.Азынабайдың меншігінде 25 000-ға жуық мал болды.

796.1917 ж. Қазақстандағы 6 облыста тұратын қазақтардың қолындағы малдың жалпы саны 18 миллион басқа жуық болды.

797.Малдардың қырылып қалуна себеп болды көктайғақ мұз немесе шөп шықпай қалу салдарынан.

798.Ең сұрапыл апатты жұт болды 1880 ж.

799.1880 ж. Торғай облысында аштан қырылған мал саны 1.5 миллионнан астам.

800.Қазақтардың байқауынша мұндай жұттар уақыты 10-12 жылда 1 рет қайталанып отырды, «қоян» жылына сәйкес келеді.

801.Шөптер шабылды темір шалғылармен.

802.Қоныс аударып келген орыс шаруаларынан үлгі алған ауқатты қазақтарда атқа жегіліп, пайда болды шөп шабатын машиналар.

803.XX ғ. бас кезінде Қазақстанның солтүстік, орталық, солтүстік-шығыс аймақтарында шаруашылықтың біршамасы шөп шабумен айналысуды кәсіп етті 90%-ға жуығы.

804.XIX ғ. аяқ кезінде елдің аймақтарында егіншілікпен айналысуға жаппай бет бұрылды Орталық, Солтүстік, Солтүстік-шығыс.

805.Егіншілік суару үшін қолданылған құрылғылар атпа, шығыр.

806.Қазақтар мен орыстар қоныстанған аудандардағы шаруашылықтарда пайда болды темір соқалар мен тырмалар.

807.Темір соқалар мен тырмалар пайда болды XIX ғ. аяқ кезі XX ғ. бас кезінде.

808.Суармалы егіншілік жақсы дамыды мына аймақтарда Шығыс Қазақстан, Жетісу, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аймақтарында.

809.Мақта өсірілді Шымкент және Перовск уезінде, азын-аулақ темекі Верный уезінде, бақша дақылдары – қарбыз, асқабақ, жуа мен сәбіз Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақатарында.

810.Мал азықтық дақылдардан не егу кеңінен етек алды жоңышқа егу.

811.«Аңшылық кәсібі аңдардың көптеген түрлерін аулауға бейімделген. Мәселен, қасқыр, түлкі сияқты аңдарды кең далада атпен қуып жүріп аулайды». XVIII ғ. орыс зерттеушілерінің бірі И.Г. Андреев.

812.XIX ғ. аң аулауға пайдаланылды мылтық.

813.Балық аулау едәуір дамыды Арал және Каспий теңіздерінде.

814.Бұл кәсіппен айналысты кедей қазақтар.

815.Балық көбіне ауланды Ертіс пен Жайық, Сырдарияда.

816.XX ғ. бас кезіндегі Сырдария мен Арал теңізі маңайындағы қазақ балықшыларының саны 10 000-ға жуық.

817.Балық аулаудың қарқынды дамуы ықпал етті Орынбор-Ташкент темір жолының салынуына.

818.Балық аулау және оны темір жолмен жөнелту үшін салды Арал поселкесі, 1905 ж.

819. Тәлімі егіс – қолдан суарылмайтын егіс.

820. Жоңышқа – мал азықтық құнарлы дақыл.

821. Пұт – салмағы 16 килограмға т ең ауырлық өлшемі.

822. Шикі кесек – малдың қиы мен сабын араластырып иленген балшықтан құйылған кірпіш.

823. Тезек – үй жануарларының кепкен жапасы. Қазақтар оны отын ретінде пайдаланған.

 

§25. Қазақ халқының ұлттық мерекелері мен ойындары және спорттық жарыстары.

824.Балалардың ең көп тараған ойыны – айгөлек.

825.Боз балалар мен жігіттердің ойыны – аударыспақ.

826.Ер адамдардың кеңінен тараған ойыны – көкпар тарту.

827.Халық арасына кеңінен тараған спорт жарыстарының бірі – қазақша күрес.

828.«олардың (қазақтардың. – авт.) арасында көптеген адамдар 100 жасқа дейін, тіпті одан да көп жасаған». XVIII ғ. орыс зерттеушісі И.Г. Андреев.

829.Қазақтар өкпе ауруы (туберкулез) дегенді білмейтін себебі қоныстарын жиі-жиі ауыстыратын.

830.Қазақ емшілері арасында (Бұхара мен Самарқандағы медресені бітіріп келгендер де болды) медициналық трактаттармен таныс болды Ибн Синаның медициналық трактаттары.

831.XIX ғ. орта кезінде әр жаз сайын Құлынды даласында болып, қымызбен емделген Томск губерниясының губернаторы Супрунюк.

832.«Қырғыздар (қазақтар. – авт.) Орталық Азиядағы барлық халықтардың арасында денсаулығы өте күшті халық. «Қырғыздай қайратты» деген сөз тегіннен-тегін айтыла салмаған» неміс зерттеушісі Ф. фон Шварц.

833.Халық емшілері тәуіп, табиғи шипалы шөптермен емдейтіндер дәрігер деп аталды.

834.XIX – XX ғ. тек Түркістанның өзінде халық емшілеріне шөптердің бірнеше түрі белгілі болды 227 түрі.

835.Атақ-даңқы кеңінен танымал қазақ балуандарының бірі Нұрмағанбет Баймырзаұлы (1864-1919).

836.Н. Баймырзаұлының Балуан Шолақ аталу себебі кішкентай кезінде қолының саусақтарын отқа күйдіріп алған.

837.Қазақтың бүкіл әлемге танылған ұлы балуаны – Қажымұқан Мұңайтпасұлы (1886-1948).

838.Қажымұқан Петербургте классик-қ. күрес және цирк өнерін үйренді 1904-1907 ж.

839.Классикалық күрестен Ригада өткен дүниежүзілік біріншілікте жүлделі орынды жеңіп алды 1909 ж.

840.Классикалық күрестен Варшавада өткен дүниежүзілік чемпионатта I-ші орын жеңіп алды 1911 ж.

841.Қажымұқан Таяу және Орта Шығыс елдерін аралады 1909-1911 ж.

842.Қажымұқан қоржынында 48 алтын, бірнеше күміс, қола медальдар бар.

843.Қажымұқан күреске түсіп келген бүркеншік аттар Ямағата, Муханура, Қара Мұстафа, Махмұт, Қара Иван.

844.1913 және 1915 ж. мәртебелі жүлдені жеңіп алды «Сигизмунд белдігі».

845.«Сигизмунд белдігі» атты мәртебелі жүлдені жеңіп алды 1913 және 1915 ж.

846.Әбу Әли ибн Сина (980-1037) – Орта Азияда өмір сүрген аса көрнекті әмбебап ғалым (философ, географ, медик және ақын). Еуропада ол Авиценна деген атпен танымал болды.

 

§26. Қазақ халқының әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлері.

847.«Жалпы алғанда, қазақтар осы уақытқа дейін жылы жүзділігімен, қайырымды ақкөңілділігімен және қонақжайлық қасиетімен таңғалдырады. Мұның өзі олардың сүйегіне ежелден сіңіп кеткен керемет асыл қасиет» Ресей зерттеушісі Виктор фон Герн.

848.«Қырғыз-қайсақтар барынша қонақжай мейірімді болып келеді. Олардың киіз үйіне кіріп жайғасқан кез келген жатжерлік адамның өзімді біреулер тонап немесе өлтіріп кетеді-ау деп қауіптенбей, алаңсыз ұйықтай беруіне әбден болады» неміс зерттеушісі Ф. фон Хелльвальд.

849.Қонақжайлық әдет-ғұрыпты бұзған үй иесіне салынатын айып ат-тон айып.

850. Ерулік – жаңа көшіп келген қонақты қонақ асыға шақыру.

851. Қалау – үйге келген қонақ сол үйдегі ұнаған кез-келген затты қаладым деп алуына болады.

852. Қымызмұрындық – қымыз ашыту маусымында ауыл адамдары бір-бірін шақырып, қымыз ішер алдында арнайы дастарқаннан тамақ жегізеді. Қымызмұрындыққа шақырған үй иелеріне ауыл ақсақалдары ақ батасын береді.

853. Жылу жинау – кездейсоқ жағдайда үй өртеніп кетсе, су тасқынынан, аштықтан зардап шеккен отбасыларына ауылдастары қолдарынан келгенше көмек береді.

854. Жұртшылық – қарызға белшесінен батып, оны төлеуге шамасы жетпей жатқанда оған рулас ағайын-туғандарының көмек көрсетіп, қарызынан құтылуына көмектесуі болып табылады.

855. Асар – барлығы бірлесіп біреуге баспана немесе қора, немесе құдығын қазып беруге ұжымдасып көмектеседі. Асарға шақырылғанда оған бармай қалу әдепсіздік саналатын.

856.XX ғ. бас кезінде көптеген зайырлы мектептер мен мешіттер салынды асар әдет-ғұрпы бойынша.

857.«Қырғыздардың (қазақтардың. – авт.) сыпайылығы, кішіпейілділігі мен әдептілігінің бір көрінісі – жасы үлкен кісілердің есіміне еке (әке) сөзін қосып айтуы» орыс ғалымы Л. Баллюзек.

858.Ауыл ақсақалдары тамақ үстінде үлкен табақтан жасы кішілерге жасайтын асату.

859.Егер кімде-кім жаңа киім кие қалса, бағалы затқа ие болса, оған жақын туыстары немесе дос-жарандары беретін байғазы.

860.«Қырғыз-қайсақтарда сұлтан, батырлармен қатар барлық жасы үлкен, қартайған ер азаматтардың бәрі де кім екеніне, қандай тектен шыққанына қарамай, ерекше сый-құрметке бөленеді» неміс ғалымы Ф. фон Шварц.

§27. Семей ішкі округының құрылуы.

861.Патша үкіметі қазақтардың Ертістің оң жағалауына тұрақты тұруға көшіп баруына ресми түрдерұқсат ете бастады 1778 және 1798 ж.

862.Ертістің сол жағалауындағы қазақтарға ат берілді «ішкі қазақтар» немесе «орыстың қол астындағылар».

863.XIX ғ. 20 ж. «ішкі қазақтардың» саны 12 000 адамға жетті.

864.1819 ж. есеп бойынша «ішкі қазақтардың» шаруашылық саны 2250 шаруашылығы болды.

865.1851 ж. Ертістің оң жақ бетіндегі қазақтардың саны арта түсті 18985 көшпелі және жартылай отырықшы қазақтар тұрды.

866.«Семей облысын басқару туралы ереже шықты» 1854 ж. 9 мамырда.

867.Семей ішкі округы құрылды Ертістің оң жағалауында, 1854 ж.

868.Семей ішкі округының аумағы ені 300-400 шақырым, ұзындығы 800 шақырымға жуық.

869.Семей ішкі округы Томск губерниясының аумағында құрылғанымен қарады Семей облысының қарамағына.

870.Семей ішкі округынде бірден билік басына келді «қара сүйек» өкілдері Тоқпан Айтуаров пен Түйте Нұрекенов.

871.Тобыл және Томск губерниялары қазақтарының Құлынды даласының аумағында көшіп-қонып жүрі үшін аумағы 1 миллион десятина жайылымның қосымша бөлінуі жеткізілді 1880 ж.

872.Семей ішкі округы жойылды 1868 ж.

873.Семей ішкі округының аумағы қосылды Семей облысының Павлодар және Өскемен уездерінің құрамына.

§28. XIX ғ. 60-шы жылдарындағы әкімшілік реформалар.

874.«Дала комиссиясы» құрылды 1865 ж.

875.1865 ж. «Дала комиссиясы» ___ басшылығымен құрылды елдің ішкі істер министрі Гирстің басшылығымен.

876.«Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы уақытша Ережеге» қол қойды 1867 ж. II Александр.

877.«Торғай, Орал, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы уақытша Ереженің» жобасын бекітіп берді 1868 ж.

878.Реформалар бүкіл Қазақстанды түгелдей қамтыды 1867-1868 ж.

879.Бұл реформада әкімшілік құрылды үш генерал-губернаторлық әкімшілік құрылды.

880.Әрбір генерал-губернаторлық әкімшіліктер бөлінді облыстарға.

881.Үш генерал-губернаторлық әкімшілітер: Орынбор генерал-губернаторлығы – Орал және Торғай облыстары; Батыс Сібір генерал-губернаторлығы – Ақмола және Семей облыстары; Түркістан генерал-губернаторлығы – Жетісу және Сырдария облыстарын қамтыды.

882.1867-1868 ж. реформалар бойынша әкімшілік-аумақтық бөлініс былай құрылды: генерал-губернаторлық – облыс, әр облыс – уездерден, әр уезд – болыстардан, әр болыс – ауылдардан тұрды.

883.Ішкі Орда (Бөкей хандығы) қосылды Астрахан губерниясының құрамына.

Семей ішкі округы Семей облысының Павлодар және Семей уездерінің құрамына қосылды.

884.Облыстардың басына тағайындалды әскери губернаторлар.

885.Уезді басқарды уезд бастығы.

886.Болыстар мен ауыл старшындары сайланды 3 жыл мерзімге.

887.Болыстарды – губернатор, ауыл старшындарын – уезд бастығы тағайындайтын.

888.Қазақстан аумағында біржолата «түтін салығы енгізілді» 1867-1868 ж.

889.Батыс Сібір г.г.қазақтары – 3 сомнан, Түркістан г.г.қазақтары – 2 сом 75 тиын төлеп тұрды.

890.Мал санағы жүргізілді 3 жылда 1 рет.

891.1867-1868 ж. реформа отаршылдық сипат көрсетті – Қазақстанды Ресейге қосып алу үрдісінің толық аяқталғанын көрсетті.

892.Тобыл және Томск губернияларының қазақтарын Құлынды даласына көшіру қолға алынды 1880 ж.

893.Ол жақта қазақтарға бөлінген жер телімі 1 миллион десятина құнарсыз жер.

894.Құлынды қазақтарына салынған түтін салығы мөлшері үй басы 6 сом.

895. Уезд – XVIII-XX ғ. бас кезінде Ресей империясының әкімшілік-аумақтық бірлігі.

 

§29. XIX ғ. 80-90 ж. әкімшілік реформалар.

896.Қазақтар Жамансай деген жерде фон Штемпельдің құрамында 200 солдаты бар жаяу әскер ротасына шабуыл жасады 1868 ж. 6 мамырында.

897.Орал облысындағы көтеріліс шырқау шегіне жетті 1868 ж.

898.Би, сұлтандардың, болыстар мен старшындардың ауылдарына 40-тан астам шабуыл жасалды 1869 ж. оған 3 мыңдай көтерілісші қатысты.

899.1869 ж. Хиуаға қазақтың рулары барды шекті және табын.

900.Шекті мен табын руларының Хиуаға бару себебі Хиуа ханынан қазақтарға көмекке әскер жіберуін сұрады.

901.Хиуалықтардың 6 мың сарбазы, 4 зеңбірегі бар әскер келді 1869 ж. сәуір айы. Шошқакөл деген жерге.

902.Бозашы деген жерде 200-ге жуық қол жинады Досан Тәжіұлы, Иса Тіленбайұлы.

903.Көтерілісшілер Александровск форты мен Николаев станицасына шабуыл жасады 1870 ж. сәуір айында.

904.Түркістан өлкесін басқару туралы жарлыққа қол қойды 1886 ж. 2 маусым ІІІ Александр.

905.1897 ж. Жетісу облысы қосылды Түркістан г.г.-на.

906.Түркістан г.г.-ның орталығы Ташкент қаласы.

907.«Закаспийск облысын басқару туралы уақытша Ереже» бекітілді 1890 ж. ақпан айында.

908.Бұл әкімшілік құрамына түркімендер тұратын 5 уезд кірді – Краснодовск, Ашхабад, Теджент, Мерв және Маңғыстау уездері.

909.Үшінші құжат «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы ереже» 1891 ж. 25 наурызда қол қойылды.

910.Дала г.г. құрамына Сырдария облысынан өзге барлық облыстар түгел кірді.

 

§30. Қазақстан аумағындағы казак әскерлері.

911.Қазақстанда және онымен шектес аймақтарда 4 казак әскері болды – Жайық, Сібір, Орынбор және Жетісу.

912.Казактар әскери қызметте өмір бойы жалдану тәртібімен жұмыс істеді 1835 жылға дейін.

913.Кейін Ресей империясындағы барлық казактар үшін әскери қызмет мерзімі 30 жыл.

914.Орынбор казак әскері құрылды 1748-1755 ж.

915.«Орынбор казак әскерлері туралы Ереже» шықты 1840 ж.

916.Орынбор казак әскеріндегі халықтың саны 1916 ж. 533 мың.

917.Сібір казактары Сібір шекара шебінің казак әскерлері деген ресми атқа ие болды 1808 ж.

918.Әскердің штабы орналасты астанасы Омбы қаласында.

919.Сібір казактарының тарихын, Ертіс бойындағы қазақтармен қарым-қатынасын зерттеген тарихшы, өлкетанушы генерал Г.Е. Катанаев.

920.Сібір казактарының саны 1917 ж. 172 мың.

921.1867 ж. Сібір казактарының 9 және 10-полктері округынан құрылды Жетісу казак әскерлері.

922.Бұл әскердің құрамына Қытайдан қашқан мыңдаған қалмақ келіп қосылды 1869 ж.

923.Жетісу облысы құрылды 1867 ж.

924.Өзін-өзі басқарудың басты органы – сход.

925.Жетісу казактарының жалпы саны 1917 ж. 45 мың.

§31. Патша үкіметінің отаршылдық қоныс аудару саясаты.

926.Ресейде шаруаларды басыбайлы езгіде ұстау жойылды 1861 ж.

927.1861 ж. шаруалар құтылды басыбайлы тәуелсіздіктен.

928.«Жетісуға шаруалардың қоныс аударуы туралы уақытша Ереже» жасалды 1868 ж.

929.«Жетісуға шаруалардың қоныс аударуы туралы уақытша Ережелер» жасалды Жетісудың әскери губернаторы Г.А. Колпаковскийдың тікелей басшылығымен.

930.«Село тұрғындары мен мещандардың қазыналық жерлерге өз еркімен қоныс аударуы туралы Ереже» бекітілді 1889 ж.

931.Шаруалардың қазақ даласына қоныс аударылуы ресми түрде тоқтатылды 1891 ж. көктемінде.

932.Транссібір теміржолының құрылысы басталды 1892 ж.

933.Транссібір теміржолы Қазақстанның ауағын басып өтті солтүстік.

934.«Сырдария, Ферғана және Самарқанд облыстарындағы қазыналық жерлерге шаруалардың өз еркімен қоныс аударуы туралы Ереже» 1903 ж.

935.«Егін егумен айналысатын село тұрғындары мен мещандардың қоныс аударуы туралы уақытша Ереже» 1904 ж.

936.Жергілікті отаршыл өкімет билігіне шаруалардың Ресей империясының азиялық бөлігіне қоныс аударуына ешқандай кедергі келтірмей, рұқсат етуіне құқық берілді «Егін егумен айналысатын село тұрғындары мен мещандардың қоныс аударуы туралы уақытша Ережесінде».

937.Жергілікті халықтың «басы артық» жерлерін, ондағы суару жүйесі мен су көздерін қоса жаппай тартып алу көзделді «Сырдария, Ферғана және Самарқанд облыстарындағы қазыналық жерлерге шаруалардың өз еркімен қоныс аударуы туралы Ережесі» бойынша.

938.Шаруалар бастығы деген лауазымды қызмет пайда болды 1902 ж. бастап.

939.Ресей Министрлер Кеңесінің төрағасы П.А. Столыпин шаруаларды Ресейдің азиялық бөлігіне жаппай қоныс аудару туралы шешім қабылдады 1906 ж.

940.Шаруаларды Ресейдің азиялық бөлігіне жаппай қоныс аудару туралы шешім қабылдады Ресей Министрлер Кеңесінің төрағасы П.А. Столыпин.

941.Шаруалар қауымын ыдырату, оларды Қазақстанға қоныс аудару жөніндегі реформа Столыпинның аграрлық реформасы.

942.Ресейдің орталық губернияларындағы шаруалар арасында осы тақырыпқа арналған 6.5 миллион дана кітапша мен парақша таратылған 1907 ж.

943.Жергілікті байырғы халықтың пайдалануындағы 45 миллион десятинада жер тартып алынды 1917 ж.

944.1917 жылға қарай Қазақстанға қоныс аударған шаруалардың жалпы саны 1.5 миллионға жуық.

945.Тартып алынған жердің үлесі Омбы уезінің 52%-і, Ақмола уезінің 73%-і, Қостанай уезінің 54%-і.

946.Жетісу облысының әскери губернаторы уезд бастықтарын жтнап алып, оларға қоныс аударушы шаруалар қатарынан сенімді қарулы отрядтар құруды міндеттеді 1914 ж. 9 қазанда.

947. Байырғы халық – бұрыннан тұратын жергілікті халық.

948. Жатақтар – қазақтардың көшелі қоғамының кедейленіп қайыршыланған отырықшы өмір салтын қабылдаған бөлігі.

§32. Қоныс аударушылардың шаруашылығы.

949.1891 ж. егін шықпай қалу салдарынан болған ашаршылық қамтыды Қазақстанның аумағын.

950.1883 ж. Өскемен уезінде болған ара жәшігінің саны 4800-ге жуық.

951.1900 ж. Өскемен уезінде болған ара жәшігінің саны 23 800-ге жуық.

952.Омарта шаруашылығымен айналысты Семей облысының Өскемен және Семей уездеріндегі орыс шаруалары. (аз мөлшерде Павлодар уезі, Жетісу, Сырдария облыстары).

953.Қауын, қарбыз, күнбағыс өндірді Өскемен, Семей уездері.

954.1900 ж. егілген дәнді дақылдар 1.4 мың десятина жерге егілді.

955.Кендір және сора өсірумен айналысты Ақмола, Семей облыстары.

956.Астық бастыратын, тазалайтын ашық алаң қырман.

957.Үйдің төбесін жабатын ағаш бөрене сырғауыл.

§33. Қазақстан аумағындағы қалалар.

Орал қаласы.

958.Орал қаласының негізі қаланды ХVІІ ғ. бас кезінде.

959.1775 жылға дейін Жайық қалашығы деп аталып келді Орал.

960.Орал қаласы 1775 жылға дейін атылып келді Жайық қалашығы.

961.ХХ ғ. бас кезінде қала халқының саны 50 мың адамға жетті.

962.Орал қаласы Орал облысының орталығы болды 1868 жылдан бастап.

963.Гурьевтің негізі қаланды ХVІ ғ.

964.Жайық өзенінің оң жағалауында салынған қала Гурьев.

965.Гурьев Орал облысының уездік қаласына айналды 1868 ж.

966.1897 ж. Астрахан мен Гурьевтың арасында қатынап тұрған кеме саны 117.

967.ХХ ғ. бас кезінде қала халқының саны 10 мың адам.

Павлодар қаласы.

968.1720 ж. Коряков бекінісінің атымен Керегежар деген жерде салына бастады Павлодар қаласы.

969.Ертістің оң жағалауында орналасқан қала Павлодар.

970.Павлодар штаттан тыс қалаға айналды 1861 ж.

971.Павлодар Семей облысының уездің қаласына айналды 1868 ж.

972.Ертіс өзеніндегі пароход тоқтайтын маңызды айлақтардың бірі Павлодар қаласы.

973.Солтүстік-Шығыс Қазақстандағы ірі сауда орталығы Павлодар қаласы.

974.Павлодар қаласындағы аса бай тердің бірі А.И. Деров.

975.Қолы ашық, жомарт адам, қайырымдылық шараларын өткізіп тұрған көпес А.И. Деров.

976.ХХ ғ. бас кезінде қала халқының саны 31 мыңға жуық.

977.31 мың халықтың ішіндегі мұсылмандар саны 9 мың.

978.Қаланың белгілі тұрғыны, әйгілі әнші Майра Шамсутдинова (1890-1927).

Семей қаласы.

979.Ертістің оң жағалауында орналасқан қала Семей.

980.Семей қаласының негізі қаланды 1718 ж. әскери бекініс негізінде қаланды.

981.Семей аталу себебі оған таяу жерде ежелгі жеті ғимараттың қиранды қалдығы бар еді.

982.Бекініс Колыванский әскери аймағының уездік қаласына айналды 1782 ж.

983.Қала Тобыл губерниясының қарамағына өтті 1797 ж.

984.Омбы облысының округтық қаласына айналды 1822 ж.

985.Семей қаласы Семей облысының орталық қаласына айналды 1854 ж.

986.Семей уезінің және Семей облысының орталығына айналды 1868 ж.

987.Императорлық Орыс Географиялық қоғамы Батыс Сібір бөлімінің Семей бөлімшесі құрылды 1902 ж.

988.Осы бөлімшенің жанында ашылды мұражай.

Скемен қаласы.

989.Ертістің оң жақ бетінде Үлбі өзені келіп құятын жерде орналасқан Өскемен қаласы.

990.Қаланың негізі қаланды 1720 ж. бекініс ретінде.

991.Бекіністің жанында айырбас сарай ашылды 1765 ж.

992.Бекініс қала атанды 1804 ж.

993.Семей облысындағы уездік қала мәртебесіне ие болды 1868 ж.

994.1900 ж. қала халқының саны 10 мың адам.

Петропавл қаласы.

995.Есілдің бойындағы Қызылжар деген жерде Сібірдің оңтүстік шебін көшпелі халықтың шабуылынан қорғау мақсатымен салынды 1752 ж. Петропавл қаласы.

996.Қала мәртебесіне ие болды 1807 ж.

997.Омбы облысының округтық қаласына айналды 1822 ж.

998.1900 ж. қалада болған сауда орнының саны 446.

999.Сауда айналымының жылдық мөлшері 4 миллион сом.

1000. 1897 ж. қала халқының саны 20 мыңға жуық.

Көкшетау қаласы.

1001. Округтық приказдың орталығы ретінде салына бастады 1824 ж. Көкшетау қаласы.

1002. Ақмола облысының уездік қаласына айналды 1868 ж.

1003. 1897 ж. халық санағы бойынша қалада тұрған халық саны 5 мың адам.

Арқаралы қаласы.

1004. Қарқаралы сыртқы округының әкімшілік орталығы ретінде қаланды 1824 ж. Қарқаралы қаласы.

1005. Қала мәртебесіне ие болды және Қарқаралы уезі орталығына айналды 1868 ж.

1006. ХІХ ғ. аяқ кезінде қала халқының саны 3500 адам.

1007. Халық құрамы қазақтар – 1912, казактар – 531, татарлар – 472, шаруалар мен мещандар – 560 және т.б.

1008. Қазақ станицасы және патша үкіметінің Арқадағы тірек пункты ретінде бой көтерді 1846 ж. Атбасар.

1009. ХІХ-ХХ ғ. шебінде Атбасардағы тұрғын саны 2600 адам.

1010. Зайсан уезінің штаттан тыс қаласы Көкпекті.

1011. Зайсан уезінің негізі қазақ станицасы ретінде қаланды 1836 ж.

1012. Көкпекті сыртқы округының орталығына айналды 1844 ж.

1013. Көкпекті уезінің орталығына айналды 1869 ж.

1014. Өскемен уезінің, кейін Зайсан уезінің штаттан тыс қала мәртебесіне ие болды 1875 ж.

1015. ХХ ғ. бас кезіндегі халық саны 2800 адам.

Ырғыз қаласы.

1016. Ырғыз өзенінің оң жағнда орналасқан қала Ырғыз.

1017. Ырғыз қаласының негізі қаланды 1845 ж.

1018. Қаланың салынуына себеп болған К.Қасымұлы бастаған көтерілістер.

1019. Қаланы Орал казактары салғандықтан алғашқыда аталды Орал бекінісі.

1020. Орал бекінісі атауы өзгертіліп Ырғыз деп аталды 1868 ж.

1021. Торғай облысының уездік орталығына айналды 1868 ж.

1022. ХХ ғ. бас кезінде халық саны 1000 адам.

Торғай қаласы.

1023. Торғай қаласының негізі қаланды 1845 ж.

1024. Қаланың салынуына себеп болған К.Қасымұлы бастаған көтерілістер.

1025. Қаланы Орынбор казактары салғандықтан алғашқыда аталды Орынбор бекінісі.

1026. Торғай қаласының алғашқы атауы Орынбор бекінісі.

1027. Торғай қаласының алғашқыда Орынбор бекінісі деп аталу себебі қаланы салған Орынбор казактары.

1028. Торғай облысының уездік орталығына айналды 1868 ж.

1029. ХХ ғ. бас кезінде халық саны 900 адам.

Зайсан қаласы.

1030. Зайсан қаласының негізі қаланды 1864 ж.

Ресей империясының қазақ-орыс шекарасындағы әскери күзет пункті Зайсан қаласы.

1031. Зайсанның алғашқы аты Жеменей.

1032. Қалалық елді мекен деген мәртебе алды 1893 ж.

1033. ХХ ғ. бас кезінде халық саны 4000 адам.

Ақтөбе қаласы.

1034. Ақ төбе деп атайтын бекініс ретінде қаланды 1869 ж.

1035. ХХ ғ. бас кезінде тұрғын саны 3000 адам.