Азақтардың Жайықтың оң жақ бетіне өтуінің себептері.

511.Біріншіден, шекара шебіне таяу аймақтарда отырған қазақтар мал жайылымынан тапшылық көрді. Қазақтардың Қытайға қарай көшіп кету ықтималдығы пайда болды.

Екіншіден, қазақтар өздерінің бұрынға ата қонысына қайтып баруға тырысты. Ал ол қоныстар Ресеймен шекаралық шептің ішкі жағында қалып қойған болатын. 1771 ж. Еділ қалмақтарының елеулі үлкен тобы Шыңшаңға көшіп кеткеннен кейін Еділ мен Жайық аралығында босап қалған жерлер болды.

Үшіншіден, Сырым Датұлы бастаған көтеріліс күшпен басып-жаншылған соң оған қатысушыларға сұлтандар мен ханның тарапынан қатты қысым көтеріліп, қуғын-сүргін жиілеп кетті.

Төртіншіден, Е. Пугачев пен С. Датұлы бастаған көтерілістер аяусыз басып-жаншылғаннан кейін патша үкіметі бұрыннан белгілі «бөліп ал да, билей бер» деген империялық пиғыл принципі бойынша біртұтас Кіші жүзді әлсіретуге тырысып бақты, Әбілқайыр ханның ұрпақтары болып табылатын бірнеше топтың арасында тақ таласын шиеленістіре түсті. Хан тағына негізгі үміткер Бөкей сұлтан болатын, бірақ 1797 ж. қартайған Айшуақ сұлтан Кіші жүздің ханы болып сайланды. Шыңғыс ұрпақтарының арасындағы қарым-қатынас шиеленісе түсті. Бұл жағдайдан шығудың бірден-бір жолы Жайықтың оң жақ бетіне көшіп бару ғана еді.

512.Бөкей сұлтанның қол астындағы қазақтар орналасқан аймақ Ішкі Орда.

513.Ішкі Орда батысында Астрахан, солтүстгі мен шығысында Саратов және Орынбор губернияларымен шектесті.

514.Ішкі Орда бағынышты болды Орынбор шекара комиссиясына.

515.Қазан университетінің кітапханасына араб, парсы және түркі тілдеріндегі 6 құнды қолжазба тапсырған Жәңгір хан.

516.Орынбор шекара комиссиясының аумағы қарады Астрахан губерниясына.

517.1801 ж. Жайықтың оң жағасына көшіп келген отбасы саны 5 мың.

518.1897 жылғы Ресей империясының жалпыға бірдей алғашқы халық санағы бойынша Ішкі Ордадағы қазақтар саны 207 мың.

519.Бөкей сұлтанға хан лауазымы берілді 1812 ж.

520.Бөкей хандығының (Ішкі Орданың) негізін қалаған Бөкей хан қайтыс болды 1815 ж. 12 мамырда.

521.Бөкей ханның өсиеті бойынша тақ мұрасы қалдырылды ұлы Жәңгірге.

522.Жәңгір сұлтанның жасы небары 14 жаста болғандықтан, кәмелеттік жасқа толғанша хандықты билеп тұрды Шығай сұлтан.

523.Жәңгір ер жетіп, кәмелеттік жасқа толғанша тұрды Астрахан губернаторы Андреевскийдің үйінде.

524.Жәңгір хан Қазан университетінің кітапханасына тапсырды араб, парсы және түркі тілдеріндегі 6 құнды қолжазба.

525.Жәңгір Орал қаласында хан болып жарияланды 1824 ж.

526.Жәңгір хан Орал қаласын биледі 20 жыл.

527.Жәңгір ханның өзінің жеке меншігінде жері болды 400 000 десятинаға жуық.

528.Би Балқы Құдайбергенұлының иеленген жер көлемі 300 000 десятина.

529.Жәңгір хан Бөкей хандығының өз жәрмеңкесін ұйымдастырды 1822 ж.

530.Жәңгір ханның тікелей нұсқауымен мұсылман мешіті ашылды 1835 ж.

531.Жәңгір ханның бастамасымен алғаш зайырлы мектеп ашылды 1841 ж.

532.Жәңгір хан қайтыс болды 1845 ж.

533.Далалық жағдайда бірінші болып Ішкі Орданың топонимикалық және географиялық картасын жасатты Жәңгір хан.

534.Жәңгір хан жақсы көрді аң аулау, ағаш отырғызуды.

535.Жәңгір ханның нұсқауы бойынша ағаш отырғызылды 50 000 гектар жерге.

536.Ағашты кескен, сындырған адамға айып 25 дүре соқтырылды.

537.Қару-жарақ палатасын ашу жөнінде бастама көтерген Жәңгір хан.

538.Мал тұқымын асылдандыру ісіне белсене қатысқан Жәңгір хан.

539.Ресейдің Еуропалық бөлігінен ауыл шаруашылық құрал-саймандарын жеткізуге нұсқау берді Жәңгір хан.

540.Жәңгір хан Бөкей хандығын басқару ісіндегі жетістіктері үшін марапатталды I дәрежелі Қасиетті Анна орденімен.

541.Жәңгір хан 42 жасында – генерал-майор, 43 жасында Қазан университеті Ғылыми кеңесінің құрметті мүшесі.

542.Жәңгір ханның отбасылық құрамы 2 әйелі, 6 ұлы, 3 қызы.

543.Уақытша Кеңес құрылды 1846 ж.

544.Уақытша Кеңес төрағасы Әділ сұлтан (Бөкейдің ұлы).

545.Ішкі Орда Астрахан губерниясының құрамына берілді 1872 ж.

546. Жәңгір хан Бөкейұлы (1801-1845) – Бөкей ордасының ханы (1812 жылдан бастап).

547. І Павел (1754-1801) – Ресей императоры.

548. Мешіт – мұсылман қауымның намаз оқуға жиналатын, Аллаға сыйынатын орны.

 

§16. Қазақтардың 1812 жылғы Ресейдің Отан соғысына қатысуы.

549.Кіші жүз қазақтары ашаршылықтан балаларын құтқару үшін жасаған амалы Хиуа көпестері, Жайық, Орынбор казактары, орыс шаруалары мен көпестеріне құлдыққа сатты.

550.Қазақтарды Жайықтың ішкі жағына жіберу туралы жарлық шықты 1808 ж. 23 мамыр.

551.1808 ж. 23 мамырында жолданған жарлық кімнің атына жолданды Орынбордың әскери губернаторы князь Г.С. Волконский.

552.Бұл жарлық аталды: «Орынбор шекара шебіне таяу көшіп-қонып жүрген қырғыздарды (қазақтарды. – авт.) ішкі жаққа жіберу туралы».

553.1820 ж. шекара шебінің ішкі жағына өткен қазақтардың жалпы саны 20 000 адам.

554.Шекара шебінің ішкі жағына өткен қазақтардан құралған ауыл «Байсақал».

555.1818 ж. Байсақал ауылындағ қазақтар саны 300-ге жуық.

556.Орынбор мұрағатындағы материал бойынша Байсақал қазақтары туралы: «олар өздеріне үй-жай салып алған, мешіт пен училище ашқан, егіншілікпен айналысқан, шама-шарқына қарай мал да өсірген».