Тақырып Сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылымы

Грамматиканың синтаксис саласының қарас-тыратын негізгі мәсслелері: сөз тіркесі мен сөйлем, олар-дың құрылымы мен түрлері, сөз тіркесі мен сөйлемдегі сөздердің байланысу амалдары мен формалары. Атал-ган мәселелерді жеке, нақтылы бір тілге қатысты жан-жақты және тәптіштеп қарастыру грамматиканың жал-пы теориясының міндетіне емес, жекс бір тілдің грам-матикасының (оның синтаксис саласының) міндетіне енетіндігі ескеріліп, бұл кітапта, оның алдына қойған мақсаты мен міндетіне орай, сөз тіркесі мен сөйлемге тән басты белгілер, олардың кұрылымы мен лингвистика-лық табиғатына қатысты жалпы теориялық мәселелср.

сөз болады.

Синтаксистік сдипиңа ретінде қаралатын сөз тіркесі-нің лингвистикалық табиғатын айқындап, оған анықта-ма беру үпіін, біріпшіден, сөз тіркесіи өзімсн сырттай ұқсас құбылыстардан, атап айтқанда, күрделі сөзден, жалпы сөздердің тіркесінеп (атауыш сөз бен көмекші сөздің тіркесі, сөздердің салалас қатары), фразеология-лық сөз тіркссінен жәпе сөйлемнен ажырату, екінші-ден,— оган (сөз тіркесіне) тәп басты белгілерді айқып-дап алу қажет.

Сөз тіркесі — мағыналык жақтан да, грамма-тикалық жақтан да өзара байланыста, бірлікте бола-тын, толық магыналы кемінде скі сөздің тіркесі. Сөз тір-кесінің сыңарларының арасыпдағы байланыс сөздің бөлшектеріпің арасындағы байланыстан анагұрлым ер-кінірек болады. Алайда, бұл еркіндік сөз тіркесінің ма-ғыналык және синтаксистік бүтіндігіп бұзатындай дәре-жеде болмауға тиіс. Мысалы, сөз тіркесінің сыңарлары-ның арасыпда үзақ кідіріс (пауза) жасалса немссе ол сыңарлардың арасына бірнеше сөздер енсе, сез тіркесінің бірлігі, түтастығы бұзылуы мүмкін. Сөз тіркесінің сыңарларының арасында да, сөздің (мейлі жалан сөз болсын, мейлі күрделі сөз болсын) болшектерінің ара-сында да байланыс-бар, бірақ сәздін (соның ішінде күр-делі сөздіц де) белшектерінің арасындағы байланыс сез тіркесінің сыңарларыиың арасындағы байланыстан ба-сым да, бекем де болады. Осыган орай, жалаң сөз де, күрделі сөз де сөйлеу кезінде жасалмай, даяр тұрған единица ретінде сөз тіркесініц немссе сөйлемнің құра-мына емін-еркін енсе, сиптаксистік сез тіркесі бслгілі бір үлгілср (модельдер), формулалар бойынша сөйлеу ксзінде жасалады. Осылай болғандықтап, оның құра-мындағы сыңарлар ыңғайыпа қарай баска бір сынар-лармен ауыстырьіла алады.

Сөз (соның ішінде күрдслі сөз)—зат пен кұбылыс-тың, не сапа мен белгіпің, пс іс-әрекеттің және т.- б. тұ-ракты атауы. Сөздер затты, кұбылысты, сапа-белгіні немесе іс-әрекетті атағанда, оларды бір-біріне байланы-сынсыз, қарым-қатынасынсыз, жеке-дара күйінде атай-ды. Мысалы, ат, ағаш, жапырақ дсген сөздер заттардың жеке-дара атаулары болса, биік, жасыл дегсн сөздер са-па мен түстің жеке дара атаулары, Кесу, ору, жинау дс-ген сөздер іс-әрексттің аттары. Бұл сөздер бір-біріне байлаиыссыз, жеке-дара атаулар ретінде ұғынылады, поминативті кызмет аткарады. Сөз тіркесі де ие затты, не іс-әрекетті атап, номипативті қызмст аткара алады. Бірақ сөз тіркесі затты нсмесе іс-әрскетті атағанда, оларды жеке-дара күйіиде емес, өзара байланысында, карым-катынасында атайды. Екінші сөзбеп айтканда, сөз тіркесінде зат, сапа-белгі, іс-әрекет аталғанда, бір-бірімен байланысында, ©зара карым-қатынасында ата-лады. Мысалы, жүйрік ат, жасыл. жапырақ дегсн сәз тіркестерінде заттар әздерініц сапа-белгілерімен тығыз қарым-қатынасында, байланысында аталса, қар тоқта-ту, хат жазу деген сөз тіркестерінде заттар іс-әрекетпен карым-қатысыпда, байланысында аталған. Сөз тіркесі-нің сыңарларының бірі сапа-белгіні немесе іс-әрекетті білдіру касиетінен.айрылса, ондай тіркес сөз тіркесі бо-лудан қалып, күрделі сөзге айналады. Мысалы, кәрі жілік, көр тышқан тәрізді күрделі сөздердің алдынгы сыңарлары (кәрі, көр) соңғы сыңарларынын (жілік, тышқан) сапасын да, касиетіи де білдірмейді, мағына-лық дербестіктен айрылады. Күрделі сөздер сөздердің тіркесіпен жасалғапда, сыңарлардың арасындағы аныктауыш -Нанықталғыш, толықтауыш + толыкталғыш, пы-сықтауыш + пысықталғыш қатынастар жойылып, курдс-лі сөз бір бутін сөз ретінде ұғынылса, сөз тіркестеріпіц сыцарларының арасында жоғарыда аталған синтаксис-тік қатынастар сақталып, ол сыңарлар (сөздер) бірін-бірі анықтайтын, толықтайтын немесе пысықтайтын сы-ңарлар ретінде қызмст атқарады. Демек, сез тіркесінін әрбір сыңары мағыналық дсрбестігін де, синтаксистік дербестігін де сақтайды. Күрделі сөздің әрбір сыңары сөйләмнің өз алдына дербес мүшелері смес, тұтасқан күйінде бір ғана мүше ретінде қызмет атқарса, еркін сөз тіркесінің орбір сыңары синтаксистік дербестігін сақ-тап, сөйлемде ор басқа мүшелер ретінде қызмет атқара алады.

Сөздердің тілде.атаушы қызмст атқарып, тілдің но-минативті құралдарыныц қатарына жататындығы сияқ-ты, сөз тіркестері де заттардың, сапа-белгілердіц, іс-әре-кеттердің атаулары ретінде қолданылып, тілдіц помина-тивті құралдарының катарына жатады. Грамматикалық жонс мағыналық бірлікте болатын сөз тіркесі «күрделі ұғым болғаиымен, қалайда ойтеуір бір ұғымды білдіре-ді және оиы белгілеуші ретінде қызмет атқара алады. Ол (сөз тіркесі — К. Л.) —фразеологиялық единицаныц еркін эквиваленті», ал фразеологиялық единица мағы-налық жақтан сөздің эквиваленті бола алады.

Сөз тіркесі сөйлем құрамында қолданылғанда ғана және тек сөйлем арқылы тілде коммуникативті кьізмет атқара алады. Осыған орай, сөз тіркестері сөйлем құ-рамында оның кұрылымдық элемепттері ретінде зертте-леді. Екінші жағынан, сөз тіркестерін сөйлемнен тыс, «күрделі атаулардың әр басқа түрлері ретінде де» зерт-тсуге болады.

Синтаксистік сөз тіркесі — сөздердін емін-ер-кін тіркеуінен жасалатын тіркестер, яғнп еркін сөз тіркестері. Еркін сөз тіркестері құрылымы жағынан фра-зеологнялық сдиницалармен ұқсас келеді. Еркін сөз тір-ксстері фразсологиялық единицалардыц көптсген түрле-рінін жасалуына негіз болады. Екінші сөзбен айтқанда, фразеологиялық единицалардың ішінде еркін сөз тіркссініц құрылымы, үлгісі бойынша жасалғандары ұшыраса береді. Мұны мына мысалдарды салыстырудан қөруге болады: шалқасынан жату — шалқасынан түсу; таудан биік — сүттен ақ, судан таза; есік пен терезенің арасында — қас пен көздің арасында, қол жуып — қол қусырып және т. б. Бұлардыц алдынғылары — еркін сөз тіркестері де, соңғылары — еркін сөз тіркестерініц құ-рылымдық үлгілері бойынша жасалған фразсологиялық едипнцалар.

Еркін сөз тіркесі ажыратылатын, мүшелене-тін тіркес бола отырып, мағыналык және қүрылымдық бүтіндігін сақтайды. Мазмұн тұтастығы мен семантика-лық тиянақтылық сөз тіркесіне тән қасиет болып сана-лады. Сөз тіркесінің осы қасиеті оны сөйлемдегі сөздср-дің басқаша тіркестерінеи, мысалы, толық мағыналы сөз бен көмекші сөздің тізбегінен ажыратады. Мысалы, көлге дейін..., тауға қарай... тәрізді толық мағыналы сөз бен көмекші сөздердің тіркесіиіц мағыиалық жақтан аяқталмағандығы, тиянақты емес екендігі, баска бір сыңардың (сөздің) жетпей тұргандығы ацғарылады. Бұл тіркестер дербес мағыналы басқа бір сыңармен, мы-салы, бару, жүру тәрізді етістіктермен толыктырылса,. семантикалык тиянақтылығы бар сөз тіркестері (көлге дейін бару; тауға қарай жүру) жасалады.

Сөз тіркесінің кұрамында толық мағыналы кемінде екі сездің тіркесуі сез тіркесінің семантикалык тиянак-тылығына негіз болып, оның мағыналық және кұрылым-дық қаңқасын кұрайды ¹⁸¹.

Тіл-тілде толық мағыналы сөздердің тізбегі-нен тұратын, осыған орай, сөз тіркестерімен сырттай ұксас келетін тізбектер бар. Бұлардың катарына казақ тіліндегі әке мен бала, салмақты да сабырлы, неміс ті-ліндегі Уаіег, МиИег ипсі Кіпсіег тәрізді тіркестер жа-тады. Бұл торізді тіркестер тіл білімінде сөздердің са-лалас қатарлары (сочинительные ряды слов) дсп ата-лып жүр ¹⁸².