Тақырып Грамматикалық категориялар және олардың сөз таптарымен ара қатысы

Грамматикалық категориялар сөздердің белгілі бір лексикаграмматика-лық топтарына телініп, солармен қатарласа өмір сүреді. Әрбір тілдің грамматикалық құрылысында сөз таптары мен оларға тән грамматикалық категориялардың арасында берік байланыс, заңдылыкты сипаты бар аракатынас қалыптасады. Сөздердің лексика-грамматикалық топтары ретінде саналатын сөз таптары бір-бірімен топтасып біріккенде, өздеріне бірдей тән, бірдсй ортақ грамматикалық категориялар бойынша топтасады, бірігеді. Мысалы, орыс тілінде есімдер деп аталатын сөз таптарын бір топқа ендіріп, біріктіру-ші қызмет атқаратын грамматикалық категориялардыи катарына тек категориясы, септік категориясы және сан-мөлшер катсгориясы (категория числа) жатады). Орыс тілінде зат есімдер үшін лексика-грамматикалык категория.болып саналатын тек (род) категориясы зат есім-дермен киыса байланысатын сын есімдерде, септелетін есімшелерде, реттік сан есімдерде және етістіктіц өткен шак формаларында таза грамматикалық мағыпаға ие болады. Зат есімдер мен жіктеу есімдіктеріне катысы жағынан лексика-грамматикалық категория болып та-былатын сан-мөлшер ■ категориясы да зат есімдермен киыса байланысатын сын есімдерде және т. б. сөз тап-тарында таза грамматикалық магынага ие болып, грамматикалык категория ретінде танылады. Граммати-калық жақ, шак, рай., етіс категориялары етістіктін кө-семше, ссімше формаларыныц және т. б. түрлерінің басын косады.

Грамматикалық сан-мөлшер категориясынын және т. б. грамматикалық категориялардың тіл-тілде ұксас, жалпылама ортак жақтары болумен бірге, олардын (грамматикалық категориялардың) әрбір тілдегі неме-се тілдердіц әрбір тобындағы нақтылы көрінісінде де, грамматикалық табиғатында да, қолданылу өрісі меп шсңберінде де айырмашылықтар мен ерекшеліктер бо-лады. Бұл жерде мына бір мәселелерді алдын ала айқындап алу қажет: жогарыда аталып өтксніндей, бір тілдс нсмесс тілдердің бір тобында бар белгілі бір грамматикалық категорияның басқа бір тілдерде немесе тілдердің баска бір топтарының бәрінде бірдей бола беруі шарт емес. Мұнымен бірге, тілдердің көпшілігінде бар, соларға жалпылама ортақ грамматикалық категория-лардың бар скендігін, әрине, жоққа шығаруға болмай-ды. Қоптеген тілдердё бар, солардың борінс бірдей жал-пылама ортақ грамматикалық категориялардың қатарына грамматикалық сан-мөлшер категориясы, сеп-тік категориясы, жақ категориясы, шак категориясы, рай қатегориясы, етіс категориясы епеді. Бұл категориялар грамматикалық категория ретінде тілдердің бәріне немесе көншілігіне тән жалпылама ортақ бслгісін сақтай отырып, жеке, нақтылы тілдерде немссе тілдердің топтарында әр түрлі сипатта, әр түрлі дәрежеде көрінеді. Мұнымен бірге, жоғарыда аталған грамматикалық категориялар тіл-тілдс әр түрлі сөз таптарына икемделіп, телінеді, солардың әрқайсысын сипаттайтын катсгория-лар ретінде танылады.

Грамматикалық категория атты үғымның табиғатын ашып айқындай түсу үшін және грамматикалық категориялардың сөз таптарымен арақатысын баяндау үшін тілдердің көпшілігіне тән, жоғарыда аталған жалпыла-ма ортақ грамматикалық категориялардыц әрқайсысына тоқталу қажет.

Тілдердің барлығына дерлік тән, жалпылама ортақ грамматикалық категориялардың бірі — грамматикалық сан-мөлшер категориясы. Қандай бір тілде сөйлейтін адамдар болмасын, олардың ертеден-ақ бір заттан көп затты ажырата білгендігі бслгілі. Даралық ұғым мен көптік ұғымды бір-бірінен ажырату тілде өзі-нің кәрінісін тауып, осыған орай, тіл-тілде грамматикалық сан-мөлшер категориясы (категория числа) пайда болған. Даралық (жекелік) ұғымы мен көптік ұғымы, әдетте, заттармен тікелей байланысты болады да, осы-ған сәйкес, грамматикалық сан-мөлшер категориясы әртүрлі тілдерде сөз таптарының ішінде зат есімдерге өте-мөте тән категория ретінде ұғынылады. Мұнымен бірге, жекелік пен көптік тіл-тілде есімдіктерге, оның ішінде әсіресе жіктеу есімдіктеріне тән. Грамматикалық сан-мөлшер катсгориясы етістіктерге тікелей қатысты бол-май, оның катысы есімдіктер немесе зат есімдер аркылы ғана іске асады. Атап айтканда, етістіктер есімдіктер-мен (көбінесе жіктеу есімдіктерімен) немесе зат есім-дермен тіркесіп, баяндауыш қызметінде жұмсалғанда, бастауыш кызметіндсгі есімдіктің немесс зат есімнің жекелік нсмесе көптік мағынада жұмсалу ыңғайына ба-ғынып, осыған орай, жекслік немесе кептік мағынаға ие болады. Грамматикалык сан-мөлшер категориясыиың әр турлі тілдер-үшін үқсас; жалпы ортак жактары мен бслгілері, негізінен алгапда, жоғарыда аталгандармен шектследі де, мұнан әрі грамматикалық сан-мелшер ка-тегориясының әр түрлі тілдердің немесс тілдердің әр түрлі топтарыныц грамматикалык құрылысының ерек-шеліктеріне тікелей байланысты айырым жактары, езін-дік бслгілері көрінеді. Мысалы, грамматикалық сан-мелшер катсгориясы көптеген тілдерде жекслік және көптік магынасында көріне алса, оның екілік (двойственное число) деп аталатын түрі бірді-екілі тілдерде, атап айтқанда, кәне грек тілі, ежелгі орыс тілі, ежелгі индиялық санскрит және казіргі араб тілінде кездеседі. Әр түрлі тілдердегі грамматикалык сан-мәлшер категориясының морфологиясының табиғатында да ерек-шеліктер бар. Славян тілдерінде, соның ішінде орыс ті-лінде, грамматикалык сан-мөлшер категориясының кол-данылу өрісі түркі тілдерімен салыстырганда, анагұр-лым кен. Мысалы, орыс тілінде зат есімдер ғана жекеше, көпше түрде колданылып коймай, олармен тіркесе жұм-салатын сын есімдср де жскеше, көпше түрде колданы-лады. Орыс тіліпдс сын есім мен зат ссім сөздсрдін тір-кесінеи кұралган сөз тіркесінің зат есім сыңары (анық-талғыш сәз) көпше түрде колданылса, оның сын есім сынары да (аныктауыш сөз) көпше түрде жұмсалады (мына мысалдарды салыстырыңыз: высокая гора — высокие грры). Сөйтіп, орыс тілінде зат есімдердің тобы-на катысы жағынан, жоғарыда аталып өткеніндей, лексика-грамматикалық категория ретінде танылатын сан-мөлшер категориясы зат есімдермен тіркесе айтылатын сын есімдерге кслгенде, таза грамматикалық мағынаға ие болады. Лл түркі тілдерінде мұндай тіркестердін кү-рамындағы зат есімнеп болған сыңарлар (аныкталғыш-тар) мейлі көпше түрде, мейлі жеКеше түрде қолданыл-сын, бұғам карамастан, сын есімнен болған сыдарлар (аныктауыштар) әрдайым жекеше түрде жұмсалады (мысалы: бйік тау — биік таулар).

Орыс тілінде сын есімдердің жекеше, көпше болып ажыратылуыныц тек формальды сипаты бар. Сын есім-нің жекеше, көпше түрлері жекелік немесе көптік мағы-наны білдірудіц емес, қиысудың формалары болып са-ңалады. Мысалы, орыс тіліндс жекеше формадағы книга сөзі жекелік мағынаны («бір ғана кітап») білдіріп, көпше формадағы книги сөзі көптік мағынаны («бірне-ше немесе көп кітап») білдірсе, сын есімнің толстый (толстая), толстые деген жекеше, кепше формалары сапа-белгінің санын (аз немесе көптігін) білдгрмейді, зат есіммсн киысудыц формалары ретінде кызмет аткарады. Жалпы алғанда, сандык үғым сапа, белгіге тән емес, затка, күбылыска тән белгі. Осылай болғаидыктан бірсыпыра тілдерде, әсіресе сын есім мен зат есім сөздер-дің байланысы олардың катар тұрып кабыса байланы-суы аркылы іске асатын тілдерде, мысалы, түркі тілде-рінде, сын есімдср көптік формасындагы зат есімдермен әдетте, көптік жалғауынсыз байланысады.

Кейдс сан есімдердіц де көптік формада колданылатындары бар, бірак грамматикалык сан-мөлшер категориясы сөз табы ретінде каралатын сан ссімдерге тән категория емес. Сырт карағанда, мүныц өзі карама-кайшылык, болып көрінуі мүмкін. Ал егер сөз таптары мен грамматикалык категориялардыц арасындагы айырма-шылыктарға үңіле карасак, мұндай қайшылыктың ту-майтындыгын көрсміз. Сан-мөлшер категориясы грам-матикалык катсгория ретіпде ұгынылады да, грамматикалык формалармен берілетін сандық үғым нақтылы емес, өте-мөте жалпылама түрде білінсді. Мысалы, көп-тік формасы нактылы санды емес, жалпы «көп» деген үғымды білдіреді, оның қакша екенін нақты түрдс көр-сетпейді. Ал әрбір сан есілт белгілі бір, нактылы санды білдіреді. Мысалы, бес, он жиырма, жүз, екі жуз және т. б. Осы тұрғыдаи келгенде, бір мен бестің арасындағы сандык айырмашылык кітап пен кітаптар дегеннің ара-сьшдағы айырмашылықтан мүлдем басқа скені байқа-лады.

Грамматикалық сан-мөлшер категориясыныи сан есімдерге тәп категория емес екендігі сан есімдерге, со-ныц ішіиде есбптік сандарға, көптік жалғауы жалган-ғапымеп, көптік магынаны емес, мүлдем баска магына — болжалды мағынаны (мысалы:~жасы алпыстарда; сағат алтыларда) білдіретіндігінен де көрінеді. Егер жинақтық сан есім көпше формада қолданылса, ол фор-ма көптік мағынаны білдірстін форма смес, киысудыц формасы ретінде танылады (мына мысалдарды салыс-тырыныз: үшеуің келдің — үшеулерің келдіңдер). Ал егер сып есімдер түркі тілдерінде көптік формада кол-данылса, олар міндетті түрде субстантивтенеді. Сын есімнің көптік формада қолданылғанда, міндетті түрдс субстантивтенуі грамматикалық сан-мөлшер категориясының өте-мөте зат есімдерге тән категория екенін дә-лелдей түседі.

Әр түрлі тілдерге және олардағы есім сөздерге өте-мөтс тән грамматикалық категориялардың бірі — септік категориясы. Септіктер есім сөздердің бір-бірімен катысып немесе олардың басқа бір сөздерге қатысын білдіру қызметінде жұмсалады. Шындық өмірдегі заттар мен құбылыстар тілде есім сөздермен аталады да, ол заттардың немесе құбылыстардың арасындағы әр түрлі катынастар әр түрлі ссптіктер арқылы тіл-тілден көрінісін табады. Септіктер арқылы білдірілстін ор түрлі қатынастарға, сайып келгенде, шындық болмыстағы заттар мен құбылыстардың арасындағы түрлі-түрлі қатынастар негіз болады. Септіктердің әр түрлі тілдерде есімдерге, әсіресе зат есімдерге тән болуы да осыдан.

Жоғарыда септік бір есімнің екінші есімге қатысын немесе есімнің етістікке катысын білдіреді дедік. Есім сөздердің мұндай қатынасы кейбір тілдерде септік жалғаулары арқылы берілсе, қайсыбір тілдерде (мысалы, болгар тілінде) көмекші сөздер (предлогтар) арқылы беріледі. Мұндай қатынастар септіктер мен көмскші сөздердің бірдей қатысуы арқылы да бсрілуі мүмкін. Флективті-агглютинативті тілдер мен таза агглютинативті тілдерде сөздердің бір-біріне катынасы мен грамматикалық мағыналары аффикстер аркылы білдірілсе, аналитикалық тілдердс ондай қатынастар меп магыналар көмскші сөздер мен сөздердід орын тәртібі арқылы көрінс алады. Осыған Орай, флективті-агглютинативті тілдср мен таза агглютинативті тілдерде есім сөздердің басқа сөздерге әр түрлі қатынасы септіктер арқылы бе-рілсе, түбір тілдер меп аналитикалық тілдерде көбінесе көмекші сөздер (предлогтар) арқылы беріледі. Аналити-калык тілдерде септіктердің санының, флективті тілдер меп агглютинативті тілдерге карағанда, аз болуы олар-дың грамматикалык құрылысыныц өзіндік сипатымеи тығыз байланысты. Мысалы, аналитикалык тілдердің бі-рі — ағылшын тілінде екі ғана септік болса, агглютинав-ті тілдердің қатарына жататын эстон тілінде он төрт септік, венгер тілінде жиырма екі септік бар. Агглютинативті-сиитетикалык тілдерде сөздердің септіктер ар-қылы білдірілетін қатынастары аналитикалық тілдерде, мысалы, ағы.пшын тілінде предлогтар аркылы беріледі.

Славян тілдерінің көпшілігінде және түркі тілдерін-де есім сөздердің есімдерге немесе етістіктерге катынасы көбінесе септік жалғаулары аркылы кәріңе алады. Бұл тілдерде септік жалғаулы сөздермен көмекші сөздер де (славян тілдерінде предлогтар, түркі тілдерінде септеуліктер) тіркесе колданылады. Мұндайда предлогтар немесе септеуліктер ссптіктер арқылы білдірілетіи қатынастарды айқындай, долдей түседі.

Түркі тілдерінде грамматикалык септік категориясы, нсгізінеп алғанда, зат есімдер мен есімдіктерге тән ка-тсгория болып саналады. Сын есімдер мен сан есімдер заттык мағынада қолданылғанда, септеле алады.

Туркі тілдерінде септіктерді кеңістік катынасты біл-діретін септіктер және грамматикалық қатынасты білдіретін септіктер деп екі топқа бөлу дағдысы бар. Кеңістік қатынасты білдіретін септіктердің ішінен барыс септігі мен шығыс септігі дииамикалық (козғалу) күйді білдірсе, жатыс септігі статикалық күйді білдіреді. Грамматикалық қатынастарды білдіретін септіктердің ішінен атау септігі бастауыштың қалпын білдірсе, ілік септігі меншіктеуді, табыс септігі тікелей объектіні білдіреді. Алайда септіктерді кеңістік катынасты білдіретін септіктер және грамматикалық қатынасты білдіре-тін септіктер деп бөлудің шартты нәрсе екенін айтпаска болмайды. Кеңістік қатынасты білдіреді дейтін септіктер де, сайып келгенде, грамматикалық катынастарды білдіреді. Мысалы, барыс және шығыс септіктері таза объектілік қатынастарды да (мысалы: жолдасыма жолықтым, жолдасымнан алдым) білдіре алады.

Септік бар да, ссптелу бар. Бұл екеуі бірі-бірімен тығыз байланысты. Тілдер септіктердің саны жағынан да, септелудің морфологиялык табиғаты жағынан да әр басқа болып келеді. Түркі тілдерінде орыс тіліндегідей септеудің бірінші септеу, екінші септеу, үшінші септеу деп аталатын түрлері жоқ. Славян тілдері мен түркі тілдеріпде неміс тіліпдегі септеудің күшті септеу (силь-ное склонение), әлсіз септеу (слабое склонение) және аралас септеу (смешанное склонение) деп аталатын түр-лері кездеспейді. Түркі тілдерінде сөздердің септелуінде басқа тілдерде үшыраса коймайтын бір ерекшелік бар: түркі тілдсрінде жай септеу мен тәуелді септеуде септік-тердің формалары әр баска болады. Осының өзінде де тәуелді септеудің жай септеуден ерекшелігі барлық сеп-тіктерден емес, барыс, табыс, жатыс септіктерінен ғана көріне алады (мына мысалдарды салыстырыңыз: жол-дастың, жолдасымның, жолдасқа — жолдасыма, жолдас-ты — жолдасымды (жолдасын), жолдаста — жолдасым-да, жолдастан — жолдасымнан).

Орыс тілінде сөздің жекеше түрі мен көпше түрі сеп-телгенде, септіктер ор түрлі формаларға ие болса, түркі тілдерінде сөздің жекеше түрі мен көпше түрінің септелуінде де, септіқ жалғауларында да ешбір айырмашылық болмайды.

Грамматикалық категориялардың ішінде дүние жүзіндегі тілдердің басым көпшілігіне тән, соларға ортақ категориялардың бірі —жақ категориясы. Грамма-тйкалық жақ категориясы іс-әрекеттің кай жаққа (кімге немесе неге) қатысты екенін білдіреді. Іс-әрекет сөйлеуші жақ, тыңдаушы жақ немесе бөгде жақтың бірі арқылы. жүзсге дсады. Осығаи орай, жақ категориясы әр түрлі тілдерде бірінші жақ, екінші жақ және үшінші жақтың грамматикалық магыналары мен формалары арқылы танылып, солар арқылы керіне алады. Іс-әрекеттің субъектіге қатысы.үш жактың бірімен беріледі. Осыған орай, жақ категориясы етістіктсрге тән катего-рия болып саналады. Жақтық мағына белгілі бір аффикстер арқылы көрінеді. Ондай аффикстер жіктік жалғаулары деп аталады.

Жақ категориясының сөз таптарына қатысы әр түр-лі тілдерде бірдей емес. Мысалы, орыс тілінде грамма-тикалық жақ категориясы өте-мөте етістіктерге тән ка-тегория ретінде танылады. Орыс тілінде жіктелетіндер — етістіктер ғана, ал есім сөздер жіктелмейді. Түркі тілдерінде жіктелетіндер етістіктер ғана емес, сонымен-бірге баяндауыш қызметінде жүмсалғанда, зат есімдер де (көбінесе адамның мамаидығын, кәсібін білдіретін зат есімдер), сын есімдер де, сан есімдер де, кейбір есімдіктер де жіктеліп, жіктік жалғауларын қабылдай алады. Түркі тілдерінде есімдерден болған баяндауыш бастауышпен жіктік жалғаулары арқылы киыса байланысады. Есімдердің баяндауыш болуы үшін және ондай баяндауыштың бастауышпен қиыса байлаиысуы үшін, олардың жіктік жалғауымен тұлғалануы шарт. Жіктік жалғауларының кейде баяндауыштық аффикстер деп аталуы да осыдан.

Грамматикалық категориялардың бірі — шақ категориясы етістіктерге тән категория ретінде танылады. Бұлай болуы занды да: қимыл, іс-әрекет уақыт ұғы-мымен тыгыз байланысты, ол белгілі бір мезгілде өтетін процесс ретінде ұғынылады. Грамматикалық шақ категориясында осы шақ, өткен шақ және келер шақ бір-бірінен қимыл, іс-әрекеттің сөйлеу кезіне катысты жағынан ажыратылады. Демек, сәйлеу кезі (момент речи) әр түрлі шақтардың тірелетін орталығы жәпе олар-ды бір-бірінен ажыратудың тірсгі болып саналады. Осы шақтың формасы сөйлеу кезімеп сойкес келетін қимыл, іс-әрекетті білдірсе, өткен шақтыц формасы сөйлеу кезіне дейін болған қимыл, іс-әрекетті, келер шақтың формасы сөйлеу кезінен соң, яғни келешекте болуға тиісті іс-әрекетті білдірсді.

Тіл-тілде белгілі бір шақтын, мысалы, өткен шақ нс-месе келер шақтың, бірнеше түрі болуы мүмкін. Қаізақ тілінде өткен шақтың жедел өткен шақ, бұрынгы өткен шақ, ауыспалы өткен шақ деп аталатын түрлері болса, неміс тілінде өткен шақтың перфект, претерит, плюск-вамперфект деп аталатын түрлері бар.

Грамматикалық рай категориясы да — етістіктіктерге тән категория. Рай категориясы қимыл, іс-әре-кеттіц шындыққа катыпасын, іс-орекеттіц іске асу мүмкіндігіне сөилеушінің қалай қарайтындығын білдіре-ді. Мысалы, оқыдым-, білдім, оқимын, білемін деген фор-малар шынайы, ақиқат (реальды) іс-әрекетті білдірсе, оқы, біл, оқыса, білсе, оқыса игі еді, білсе игі еді, оқы-ғысы келеді, білер ме еді деген формалар әлі де болса іске аспаған, бірак іске асуы мүмкін іс-әрекет иен қа-лау, тілек болжам мағынасындағы іс-әрекетті білдіреді. Сонымен, етістіктің рай формалары екі топқа бөлі-неді: бірінші топқа ашық рай формалары (ақиқат іс-орекетті, қимылды білдіретін етістік формалары) енсе, екінші топқа бұйрық рай, шартты рай, қалау рай фор-малары (ақиқат түріидегі іс-әрекетті емес, болуы мүм-кіи іс-әрекетті немесе болжал, қалау, тілек түріндегі іс-әрекетті білдіретін етістік формалары) енеді.

Грамматикалық етіс категориясы— сөз тап-тарыныц ішінде етістіктерге тән категория. Етіс катего-риясы қимыл, іс-әрекеттіқ объектіге немесе субъектіге бағытталгандығын білдіреді де, субъектінің объектімсн өзара қарым-қатынасын айқындайды. Етіс және оныц түрлері үшін етістіктіц объектіге бағытталуыныц ғаца емес, сонымсн бірге оның субъектіге қатысыныц да мәпі бар. Мысалы, оқушы киінді, жер оюыртылды дегендерді бір-бірімен салыстырып көрейік. Бірінші мысалда (оқу-шы киінді) киінді деген етіс формасы (ездік етіс) іс-әрекеттіц өз субъектісіне бағытталгандыгын білдірсе, екінші мысалда (оісер оюыртылды) жыртылды деген етіс формасы (ырықсыз стіс) іс-әрекеттің объектіге бағыт-талғандығын білдіреді. Ал баяндауышы өздік етістсн болған еөйлемде іс-әрекеттің объектісінің әрдайым бо-луы шарт емес. Іс-әрекеттің объектісі арнайы айтылма-ған (керсетілмеген) сөйлемдс (мысалы, оқушы киінді дегепде, киімін деген сөз (объскт) түсіріліп айтылган) оның (объектінің) қызмстін субъсктініц өзі қоса атқа-рады. Ал баяндауышы ырықсыз етіс формасынан бол-ған сөйлемдс (мысалы),Жер (соқамен) жыртылды деген сәйлемде соқамен деген сөз түсіріліп айтылған) іс-әре-кст өзінің объектісіне бағытталып, соған көшеді. Мүн-дайда сөйлемніц грамматикалық формуласы байымдау-дыц логикалық формуласына сәйкеспейді. Сонымсн, ыр-ықсыз етісте іс иесі көрсетілмей, яғни ненің немесе кімнің істегендігі аталмай, ненің істелгені (немесе істелетіні) көрсстілсді.