Тапсырма сұрақтарын өмірмен байланыстыра отырып талдау.
· Баяндау іс-рекетінің құрылысы …
_____________
_____________
_____________
2. Бақылау іс-әрекетіне қойылатын талаптар.
3.
ІІІ. Студенттердің өзіндік жұмыстары.
Технологиялық карта құру, өткізу. Картаның құрылымы.
Тақырыбы
Мақсаты
Қолданылатын көрнекіліктер
Әдіс-тәсілдері
Сөздік жұмыс
Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің барысы
І. Кіріспе әңгіме
ІІ. Жұмбақ шешу
ІІІ. Тәрбиешінің беретін түсінігі
ІV. Өлең тыңдау
1. Балаларға әңгімелеу
VІ. Бой сергіту жаттығуы
VІІ. Балалармен жеке жұмыс
VІІІ. Ойын ойнату
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Б.Баймұратова. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы-Алматы: «Рауан»1991
2.Ғ.Дүкенбаева. Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу.-Алматы,1992.
3.Баймұратова Б. Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйрету. – Алматы: Мектеп, 1991. – 95 б.
4.Нұрмухаметова Р.Ә. Мектеп жасына дейінгі балаларға қазақ фольклоры арқылы эстетикалық тәрбие беру: пед. ғыл. канд... автореф. 13.00.07. – Алматы, 2004. – 23 б.
5.Баймұратова Б. Тіл дамыту әдістері. – Алматы: Мектеп, 1991. – 80 б.
6.Бәтібаева С.Ғ. Қазақстанда қазақ балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946-2001): пед. ғыл. канд... дис. 13.00.01. – Алматы, 2004. – 144 б.
7.Метербаева К.М. Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5-7 жас): пед. ғыл. канд... дис. 13.00.02. – Алматы, 2005. – 150 б.
Дәріс №12
Тақырып: Әңгімелеу барысындағы балалардың ойлау әрекетінің ерекшелігі.
Мақсаты: Студенттерге әңгімелеу барысындағы балалардың ойлау әрекетінің ерекшеліктеріне түсінік беру, оларды меңгерту.
Жоспар
1. Тіл мен ойдың адам өміріндегі маңызы.
2. Ойлау әрекетінің ерекшелігі.
Мазмұны: 1. Шолу дәрісі. Баланың айналадағы өмірді, қоршаған дүниені, адамдар арасындағы қарым-қатынасты танып-білудегі басты жәрдемшісі – тіл. Тілдің дамуы оның сана-сезімінің, ой-өрісінің, жеке бас ұйытқысының қалыптасуына негіз болады. Болашақ азаматтың жеке бас тұлғасын қалыптастыру негізі мектепке дейінгі кезеңде басталады.
Педагогика саласында тіл біліміне ерекше мән беріліп, тіл мен сана, сөйлеу мен ойлау өте тығыз байланысты қарастырылады. Адам ойы сөйлеу тілінде көрініс табатындықтан, дұрыс сөз құрау, өз ойын нақты да, тиянақты жеткізу ақыл-ойдың көрінісі болмақ. Сөздердің грамматикалық жұйесін, оларды қолдану тәсілдерін меңгеру арқылы адамның ойлау жүйесі де дамиды. Сонымен қатар көргенін айтып талдау арқылы бала қоршаған дүниені таниды.
Психолог Н.И.Жинкиннің пікірінше ішкі сөйлеуде пайда болатын ой басқа адамға акустикалық кешен арқылы жетеді. Дыбыс есту мүшелерінің қызметімен нерв сигналдары түрінде миға жетіп, тыңдаушыға жеткізіледі.
Бала айналасындағы заттар мен құбылыстарды, көріністерді біліп қана қоймайды, соларды ұғынуға талпынады, соның негізінде біртіндеп ол жайында ұғым қалыптастыруға ұмтылады. Сондықтан бала мынау не? Бұл неліктен болады? т.с.с. сұрақтар қойып өз ойын айқындауға тырысады. Сұрақтарға жауап алу барысында олардың ойлау қабілеті дамиды. Ойдың жемісі – сөз. Бала сөз арқылы өз ойын сыртқа шығарады. Тіл мен ой тығыз бірлікте болғандықтан, байланыстырып сөйлеуді дұрыс қалыптастыру арқылы ойлауды да жетілдіруге мүмкіндік туады. Тілі дұрыс қалыптасқан бала басқаның да ойын тез түсініп, өз ойын да жүйелі жеткізе алады. Сонымен қатар тіл мен ойлау бір-бірімен байланыста екенін ұғады. Тілсіз ойлаудың болмайтыны, әрбір ой тіл арқылы ғана көрінетінін, яғни сөйлеуді ойлаудан бөліп алудың мүмкін еместігіне көз жеткіземіз.
Зерттеуші-ғалым, профессор Х.Досмұхамедов тіл, сөйлеу адам психологиясының басты белгілерінің бірі екендігін айта келіп: “Тіл – жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел болмайды. Тілінен айырылған жұрт – жойылған жұрт… Ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, ол – күйініш. Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше жақсы сөйлеу бұл — сүйініш” деп жасаған тұжырымы бүгінгі заман талабымен үндесіп жатқанын көреміз.
Бала тәрбиесіндегі тіл мәніне ерекше көңіл бөлген ұлы чех педагогы Я.А.Коменский: “Бала тілін мектепке дейінгі сәттен бастап дамытпай, жеке адам тәрбиелей алмаймыз” деп тұжырым жасады. Ол өзінің баршаға танымал “Аналар мектебі” еңбегінде: “Сөз әр заттың мәнін бейнелейді, сөзді түсінбес бұрын заттың мәнін түсінуі керек, сөз заттардың жеке белгілерін түсінуі барысында сыртқа шығады” деген ойы бүгінгі таңда өз мәнін сақтауда.
Ал Н.Құлжанова мектепке дейінгі тәрбие мәселесін зерттей келіп, баланың нені үйренуі керектігіне тоқтала келіп:
— сөйлеу, яғни сөз бен сөзді байланыстырып, өзінің ойын, талабын, көңіл сезімдерін басқаға жеткізу;
— ойлай білу сырттан алып, ойға тоқыған заттарды салыстырып, ұқсастығы мен айырмашылығын тауып, әр нәрсе туралы өзінің ойын айтып, бір пікір шығару;
— ойға тоқығанды және оған деген көз көзқарасын жарыққа шығару (ойын, сурет, әңгіме арқылы);
— балаға сусындай керегінің бірі – сөйлеу. Түрлі білімнің түбірі, негізгі баланың сөйлеуі, білуге құмарлығы деп тұжырымдаған.
Баланың ойлау әрекеті үнемі дамып, мазмұны жағынан
өрістеуі олардың түрлі іс-әрекеттерінің нәтижесінде жүзеге асады. Мұндай ерекшеліктер баланы әрбір нәрсені алдын-ала көріп, оларды қайта жасауға және сипаттап айтып беруге мүмкіндік береді. Бала алдына сол нәрселердің мәнін танып білуді арнайы міндет етіп қояды. Байқалған құбылыстарды анықтап түсінік беріп, оған жауап іздестіреді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тағы бір ерекшелігі – олар өздерін қызықтырған мәселелердің мәнін түсінулері үшін өздерінше тәжірибелер жасауға қызығады. Сөйтіп құбылыстар мен заттарды бақылап көріп, оларға талдау жасайды, өздерінше қорытындылар жасап әңгімелеуге ұмтылады. Мұндай әрекеттердің бәрі әңгімелеу барысында баланың ойлау тәсілдерін дамыта түсінуіне серік тудырып, дүние танымның өрістеуіне жол ашады.
Ең басты – ойлау әрекетімен тығыз байланысты дамып отыратын тілді, оның құрылымын меңгереді. Бала ақыл-ойының деңгейі, тек білім көлемімен ғана емес, сонымен бірге оның өсіп жетілуінде оған әлі де беймәлім білімдер жүйесін қалыптастырып отыру деңгейінен анықталады. Осы бағытта баланың өзіндік қабылдауына, әңгімелеуіне қиын тиіп, ой-өрісі жете бермейтін құбылыстарды кездестіргенде үлкендерге неге?, не үшін?, неліктен?, ол қалай? деген сұрақтарды жиі қояды. Ересектерге қойылатын мұндай сұрақтар баланың танымдық әрекеттерін дамытып, қоршаған ортасы жайлы білімдері мен мағлұматтарын, дұрыс әңгімелеп берулерін жетілдіруге жетелейді.
Тіл мен ой әлемі бір тұтас байланыстырып сөйлеуде баланың логикалық ойы, түсінген нәрсені дұрыс ұғынып, басқалараға да түсіндіріп айта алуы көрініс табады. Баланың сөзіне қарап оның ойлау қабілеті мен тілінің дамуы туралы қорытынды жасау мүмкіндігі туады.
Студенттерге берілетін тапсырма:
· Адам өміріндегі тіл мен ойдың алатын орны.
· Ойлау әрекетінің ерекшеліктері.
1. Студенттердің оқытушылармен бірлесіп істейтін жұмыстары.
Тапсырма сұрақтарын талқылап, пікір алысу.
III. Студенттердің өзіндік жұмыстары Тақырыпқа байланысты қосымша материалдар оқып, талдау.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Б.Баймұратова. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы-Алматы: «Рауан»1991
2.Ғ.Дүкенбаева. Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу.-Алматы,1992.
3.Баймұратова Б. Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйрету. – Алматы: Мектеп, 1991. – 95 б.
4.Нұрмухаметова Р.Ә. Мектеп жасына дейінгі балаларға қазақ фольклоры арқылы эстетикалық тәрбие беру: пед. ғыл. канд... автореф. 13.00.07. – Алматы, 2004. – 23 б.
5.Баймұратова Б. Тіл дамыту әдістері. – Алматы: Мектеп, 1991. – 80 б.
6.Бәтібаева С.Ғ. Қазақстанда қазақ балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946-2001): пед. ғыл. канд... дис. 13.00.01. – Алматы, 2004. – 144 б.
7.Метербаева К.М. Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5-7 жас): пед. ғыл. канд... дис. 13.00.02. – Алматы, 2005. – 150 б.
Дәріс №13
Тақырып: Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде лексикалық жаттығу, логикалық сөздік тапсырмалар орындату, ойын т.б. ролі.
Мақсаты: Лексикалық жаттығу, логикалық сөздік тапсырмалар орындатудың, дидактикалық ойынның байланыстырып сөйлеудегі маңызы туралы түсінік беріп, олардың ерекшеліктері мен мазмұнын меңгерту. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің жоспарын құра білуге дағдыландыру.
Жоспар
1. Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде лексикалық жаттығудың алатын орны.
2. Логикалық сөздік тапсырмалар орындату арқылы балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету,
3. Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде ойынның (дидактикалық) ролі.
Мазмұны: 1. Шолу дәріс. Байланыстырып сөйлеуге үйретуде жиі қолданылатын әдістердің бір лексикалық жаттығу жұмыстарын жүргізу. Мұндай жаттығулар көбінесе сөздік ойын түрінде жүргізіледі. Мысалы, бұлтты, жаңбырлы, суық, мөлдір, ашық, бұлыңғыр деген сөздерді қандай сөздерге қосып айтуға болатындығын таптырту және айттыру қажет.
Байланыстырып сөйлеуде қолданылатын тағы бір әдіс – логикалық сөздік тапсырмалар орындату. Ол үшін тәрбиеші жыл маусымдарының өзгерісіне әңгіме құрайды да сол сипатталған өзгерістің жылдың қай мезгілінде болатындығын таптыртады. Мұндай логикалық сөздік тапсырманы тұрмыста қолданылатын балабақшада бар заттардың, нәрселердің түрлеріне байланысты ұйымдастыруға болады. Логикалық сөздік тапсырма, егер тақырып табиғат құбылыстарына арналса мынадай үш бағытта жүргізуге болады:
— табиғаттағы қысқа мерзімде болып өтетін өзгеріс туралы мысалы, қардың еруі, нөсер жаңбырдың жаууы, жапырақтардың сарғаюы т.б.
— табиғат құбылыстарының заңды байланысын байқату мысалы, жыл мезгілдерінің келу реті.
— бір маусымда болатын өзгерістерді толық қамтып түсіндіру, және әңгіме құрату.
Мектеп жасына дейінгі балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде бейнелі көркем сөздерді меңгертудің де үлкен мәні бар. Образды сөйлеуге үйретудің алғашқы қадамы, бақылау, салыстыру арқылы іске асырылады. Мысалы, Қуандық Шаңғытбаевтың “Күзгі жапырақтар” өлеңінде:
Алуан – алуан жапырақ
Күзгі бақша күлімдеп
Көз тартады жалтырап
Таудан салқын жел соқса
Сыбырлайды қалтырап
Жақын қалды жел тоқсан
Жабырқайды жапырақ
Ой алақай тамаша
Шашу шашты жапырақ
Бақтың іші алаша
Аунармеді жатып-ап
Осы өлеңіндегі күлімдеп, жалтырап, қалтырап, жабырқайды, шашу шашты жапырақ немесе өзендегі тастарды неге ұқсайтындығын сұрағанда олар аппақ, жұмыр, қоңырқай, сары жұмыр тасты сабын секілді, судың мөлдір жерін айнадай деген теңеулерді айтып жауап бере алады. Сонымен балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету тәрбиешіден үлкен шеберлікті талап ететін тіл дамыту әдістемесінің басты саласы.
Балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруды жүзеге асырудың ерекше бір жолы – ойын. Ойын – балалар үшін қызықты ғана әрекет емес, ол білім мен әдет – дағдыларды игеруге мүмкіндік беретін іс-әрекет. Ойынды арнайы сабақ ретінде немесе оқу үрдісі кезінде ұйымдастыруға болады.
Сабақта жүйелі және орынды қолданылған ойын элементтері балалардың білуге деген ынтасын арттырып, білім дағдыларына игеруге іскерліктерін шыңдауға, байланыстырып сөйлеуге ықпал жасайды.
Дидактикалық ойындар ұйымдастыру арқылы балаларға қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстардың ерекшеліктерін білуге, есте сақтауға және оны бақылау кезінде және сабақта алған ұғымдарын тиянақты елестетулерін анықтай түсінуіне көмектесуге болады. Соның негізінде байланыстырып сөйлеу тілі жетіледі.
Педагог — тәрбиешілер оқу іс-әрекетінде ойын элементін қолдану барысында мыны негізгі мәселелерге көңіл бөлуі керек:
— ойынның мақсатын айқындау. Балалар ойын кезінде қандай іскерлікпен дағдыны, жаңа сөздерді, сөйлем құру ерекшелігін игереді, ойынның тәрбиелік мақсатын;
— ойынға қатысушылардың санын анықтау;
— ойын барысында қолданылатын материалдардың тартымдылығы;
— ойын шартын түсіндіруге уақытты үнемдеу, түсіндіру;
— ойынның қанша уақытқа созылатындығы. Ойынның әсерлілігі, қызықтылығы және байланыстырып әңгімелеуге сәйкестігі;
Балабақшада балаларды байланыстырып сөйлеуге үйрету – күннің екінші жартысында серуенге шыққанда әңгімелер, ертегілерді балалардың естеріне түсіріп өздерінің балабақшадан тыс уақытында көргенін әңгімелетуге болады. Мұндай жұмыс кезінде тәрбиешінің негізгі мақсаты олардың қатесіз дұрыс сөйлеуіне көңіл бөлу қажет.
Студенттерге берілетін тапсырма:
1. Лексикалық жаттығуларды талдау.
2. Логикалық сөздік тапсырмаларды орындау бағаттары.
3. Дидактикалық ойындарды іріктеу және олардың маңызы.
ІІ. Студенттер мен оқытушының бірлесіп атқаратын жұмыстары:
1. Тапсырма сұрақтары бойынша оқытушы мен студенттер пікір алысады. Логикалық сөздік тапсырмалар орындау әдісінің бағыттарын мысалдар келтіріп жан-жақты талдайды.
Табиғаттағы қысқа мерзім……….
Бір маусымда болатын өзгерістерді…….
Табиғат құбылыстары
ның заңды байланысы………
Образды сөйлеуге үйретудің алғашқы қадамы
· Педагог – тәрбиешілер сабақта ойын элементін қолдану
Тәрбиешінің оқу іс-әрекетінде ойын элементін қолдану барысында көңіл бөлетін мәселелерін ата
4. Қарлы, аязды, ыстық, жайдарлы, қызығы, алтын, жапалақтады т.б. сөздердеді қандай сөздерге қосып айтуға болады.
