Этникалық социология социологялық ғылымның дербес бөлімі ретінде енді ғана бөлініп келеді, зерттеулер объектісі, пәні, әдістемесі айқындалуда, ғылыми-ұғымдық аппараты жасалуда. Қазіргі заманғы қазақстандық қоғамның полиэтникалылығын осы саладағы зерттеулер ерекше талдайды. Біздің бөліп қараған жұмыстарымыз саяси түрленулердің этникалық құрылымына, жеке тұлғаның этникалық өзіндік ерекшеліктеріне, өндірістік ұжымдардағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардң этникалық аспектілеріне қатысты. А. Есенғалиеваның жұмысында этникалық топ социологиялық зерттеудің нақты объектісі ретінде бөліп қараған.
Этникалылық мәселесі отандық социологиялық ойда қаралған жоқ деп айтуға болмайды. М.С. Әженов, И.А. Әйтімбет, С.К. Өтешов, Н. Бәйтенова, Р.Б. Әбсаттаров және т.б. сияқты ғалымдар бұл бағыттағы белгілі бір дәстүрді қалыптастырған. Социологияда дәл осы бағыт қазақстандық социумның этникалық бірегейлігін зерттейтін қазақстандық ғылымның бет-бейнесін анықтайды.
«Этнос», «этникалық топ», «этникалық өзіндік сана», «этникааралық қатынастар» базалық санаттарын авторлар дәстүрлі түрде және қазіргі заманғы қойылымында қарастырады, бұл ұғымдарға толық және көлемді түсінік беруге негіз болады. Этнос деп қазіргі заманғы қойылымында біртұтастығы генетикалық анықталған биологиялық популяцияны ғана түсінбейді. Этностың компоненттері ретінде мыналар бөлінеді: әлеуметтік-демографиялық ахуал, экономикалық сипаттама, аумақтық орналасу, рухани және материалдық мәдениет. Этникалық өзіндік ерекшелік жеке тұлғаның құрлымдық құндылығының құрамдас мінездемесі ретінде қарастырылады. Осылайша, ұлттық айырмашылықтардың нивелирленуі және олардың толық жойылуы идеясы қабылданған жоқ.
Проблеманың бұлай қойылуы қоғамдық қатынастар жүйесі элементтерінің бірі ретіндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени процестердегі этникалық факторды зерттеуге мүмкіндік береді, қазіргі Қазақстандағы әлеуметтік реформаларды жүзеге асыру үшін оған күш салу қажет.
Бұл мәселе маңыздылардың бірі, өйткені социологиялық қауымдастықтың өзіндік рефлексиясын көрсетеді, социологияның ғылым және оқу пәні ретінде қалыптасуын әлеуметтік және когнитивтік институттану тұрғысынан қарастырады, бұл ғылымның ішкі және сыртқы қалыптасуы мен дамуының тұтас процесін көрсетуге мүмкіндік берген. Бұл бағыт теориялық социологияға көбірек келеді, социологиялық зерттеулерді, жасалымдарды, еңбектерді олардың тууын, нығаюын, дамуын және қазақстандық социологтарының ғылыми ізденістерін бақылай жүре жүйелендіреді және байытады.
Социологияның ғылым ретіндегі дамуының соңғы жылдары ғылыми басылымдардың, отандық ғалымдарымыздың монографияларының, тұжырымдамалық ғылыми еңбектерінің өсуімен ерекшеленеді. Мысалға, 2000-2003 жылдары мынандай басылымдар жарыққа шықты:
· Казахстанская молодежь на рубеже веков /А.С. Сарсенбаев, Г.Т. Телебаев, Д.А. Калетаев, А.Т. Шайкенова.- Астана: Елорда, 2000. 220с.
· Казахстан как политическая реальность / Байдельдинов Л.А. Алматы: Институт развития Казахстана, 2000. 169 с.
· Национальные процессы в Республике Казахстан. Коновалов А.П. Семипалатинск: СГУ им. Шакарима, 2000 – 252 с.
· Казахстан и современный мир/ Габдуллина К.Г.– Алматы: КагосИНТИ, 2001. – 108 с.
· Общество: прогресс и регресс / Габдуллина К. –Алматы, 2002. – 167 с.
· Казахстанская культура сегодня: ценности, потребности, институты /Телебаев Г.Т., Шайкенова А.Т., Омирсеитова А.К., Шукенова А.А., Куцик Л.В. – Астана: Елорда, 2002. 232 с.
· Этническое взаимодействие в Казахстане / Сейдуманов С.Т., Калмыков С.К., Шаукенова З.К. Астана: Парламент Республики Казахстан, 2002 – 95 с.
· Социальное взаимодействие этносов в современном казахстанском обществе. Шаукенова З.К. Астана, 2002, 128 с.
· Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения / Джаманбалаева Ш.Е. – Алматы: Қазақ университетi, 2002. – 278 с.
· Наркотизм: методика исследования, анализ состояния, предупреждение и противодействие / Н.А. Сартаева – Астана, 2002. – 224 с.
Социологиялық ғылымның қолданбалылық маңызы социологиялық зерттеулер нәтижелерінің мемлекеттік саясатты жүзеге асыруда пайдаланылуында көрінді. Мемлекеттік органдардың жанынан социологиялық зерттеулерге мамандандырылған орталықтар құрылған және жұмыс істеуде. Мысалға, бұл Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер инстиутты, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік қызмет академиясының Мемлекеттік басқару мен мемлекеттік қызмет теориялары мен практикасының ғылыми-зерттеу институты, Қазақстан Республикасы Парламентінің Ақпараттық-талдау қызметі, Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрілігінің Талдау және мониторинг орталығы, бұларда нақты-әлеуметтік зерттеулер, кең масштабты жобалар, қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық ахуалдар мониторингі жүруде.
Социологиялық қызмет көрсету рыногының дамуы қазақстандық саяси және маркетингтік кеңістікте шынайы сипаттамаларға ие болды. Мемлекеттік орталықтармен қатар аналитикалық ақпарат беру және қоғамдық сауал салу мен маркетингтік зертеулер жүргізу жөніндегі қызметтер көрсететін бірқатар жеке меншік орталықтар бар: BRIF Research Group, ЦИОМ, ЦЕССИ–Қазақстан Салыстырмалы әлеуметтік зерттеулер институты, БИСАМ-ЦЕНТРАЛ ЭЙЖА, Алматы тәуелсіз социологтар мен саясат танушылар Ассоциациясы, КИСЭИП, КОМКОН 2-Еуразия және т.б. Бұл ұйымдардың аймақтық менеджерлер мен интервьюерлер желісі түріндегі құрылымдары, ғылыми-әдістемелік зерттеу базасы, ақпаратты өңдеудің жаңа компьютерлік технологиялары бар. Жеке меншік компаниялардың коммерциялық негізде қызмет ететіндігінен қымбат тұратын жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндіктері бар.
Қазақстанның социологиялық ғылымының қалыптасу процесіне Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ социология кафедрасының бастамасымен 1996 жылы өткен "Қоғамды жаңғыртудағы социологияның ролі" атты Бірінші Халықаралық ғылыми-практикалық конференция, 1997 жылы Дүниежүзілік банктің қолдауымен өткен "Қолданбалы социологиялық зерттеулер: тәжірибесі, мүмкіндіктері, болашағы" атты халықаралық семинар жаңа импульстер берді.
2002 жылғы 17-18 мамырда Алматы қаласында өткен "Қазақстандық қоғам және социология: жаңа шынайылықтар мен жаңа идеялар" атты Қазақстан социологтарының Бірінші Конгресі Қазақстан социологиясының жаңа кезеңі болды. Бұл конгресте әлеуметтік-ғылыми проблемаларды шешу үшін елдің әлеуметшіл ғалымдарының біріктіру мақсатында тәуелсіз кәсіптік бірлестік ретіндегі Қазақстан социологтарының Ассоциациясын құру туралы шешім қабылданды. Қазақстан социологтарының Ассоциациясы елдің социологиялық қауымдастығының интеллектуалдық және ғылыми-ұйымдық әлеуетін ашуды өзінің стратегиялық мақсаты етіп қояды. Қазақстан социологтары Ассоциациясының Президенті болып социологиялық ғылымдардың докторы, профессор М.М. Тәжин сайланды.
2003 жылдың қаңтарында Ассоциация қазақстандық талантты жас социолог ғалымдарға арналған Қазақстан социологтары Ассоциациясының сыйлығын ізденуге арналған конкурс ұйымдастрды. Конкурстың алғашқы жеңімпаздары мен лауреаттары Жаманбалаева Ш.Е., Қожамқұлова Л.Т., Әбдірайымова Г., Нұрбекова Ж.А., Шеденова Н.У., Валитова З.Х., Сәдуақасова А.К. болды.
Осылайша, Қазақстанның социологиялық ғылымы шынайы социумның міндеттерін шешуге тырыса отырып, қарқынды дамып келеді.
Қайталауға арналған сұрақтар:
1. Ресейдегі әлеуметтік теориялардың ерекшеліктері
2. Қазақ ағартушыларының әлеуметтік теориялары
Негізгі әдебиеттер:
1. Социология (жауапты ред. Ә.Нысанбаев). – Алматы: 2002 ж
2. А.И.Кравченко Социология. Учебник для вузов. – М., 2003 г.
3. Социология: курс лекций. Ростов-на-Дону, 1999 г. - 132-153 б.
Қосымша әдебиеттер:
1. Осипов Г.В., Ю.П.Коваленко, Н.И.Щипанов Социология. – М., 1990 г.
2. Маркович Д. Общая социология. – Ростов-на-Дону, 1993 г.
