И.Канттың өмірі мен шығармашылық жолы

Иммануил Кант (1724-1804 жж.) Шығыс Пруссиядағы Кенигсберг (қазіргі Калининград) қаласында дүниеге келіп, өмір бойы сол жерде өмір сүрген. Жастайынан әлсіз бала болып, өзінің денсаулығына мұқият қарауға мәжбүр болған. Өмірінің аяғына шейін қатаң тәртіптің негізінде өмір сүріп, денсаулығын сақтап қалу үшін тіпті отбасын кұрудан да бас тартқан.

И.Кант 1745 ж. жергілікті университетті бітіргеннен кейін жаратылыстану мәселелерімен айналысады. Тек 1770 ж. бастап өмірінің соңына дейін философиямен шұғылданады. И.Канттың бұл өмір кезеңін «сындық кезең» деп зерттеушілер атап кеткен. Себебі, И.Канттың бұл уақытта жарыққа шығарған үш негізгі еңбектері «сын» деген сөзден басталады. «Таза зердені сынау», негізінен, дүниетаным мәселелеріне арналған, «Практикалық зердені сынау» мораль мәселелеріне, ал «Пайымдау кабілетін сынау» табиғат философиясы мен өнер мәселелеріне арналған.

Өзінің «сындық кезеңге» дейінгі өмір сатысында И.Кант күн жүйесінің пайда болуы жөнінде болжам жасайды. Оның ойынша, ғарышта тараған әртүрлі материалдык бөлшектер тарту күші арқылы үлкен бұлттарды құрайды, ал оның ішіндегі тарту және оған қарсы бағытталған итеру күштері улкен дауылдарды тудырып, шарға ұқсайтын ұсақ бөлшектердің үйкелесуінің негізінде қызып жанатын объектілер дүниеге келеді.

Ғарышта бір жұлдыздык жүйелер пайда болып, екіншілері сөніп жатады. И.Канттың ойынша, біз өмір сүріп жатқан жер планетасы сияқты ғарышта сан алуан объектілер бар. Ал олардың көбі біз сиякты саналы пенделерді тудыруы мүмкін. Табиғат, жалпы алғанда, мәңгілік іс-әрекет пен жаңару жолында өмір сүреді, ол өзінің бітпейтін кайта құру әрекетін тоқтатпайды.

Өмірінің «сындық кезеңінде» И.Кант өзінің алдына бірнеше көлемді философиялық сұрақтар койып, соларға жауап беруге тырысады. Олар: «Мен нені біле аламын?», «Мен не істеуім керек?», «Мен не нәрсеге үміттене аламын?», «Адам дегеніміз не және ол өзі не бола алады?».

И.Канттың гносеология (таным) саласында жасаған «коперникандық төңкерісі» «мен нені біле аламын?» деген сұраққа жауап беруінен шығады. Біріншіден, И.Кант білімді екіге бөледі. Олар тәжірибелік (апостериорлық) білім және априорлық (яғни тәжірибеден бұрын, таза, оны тіпті туа біткен деген мағынада да түсінуге болады, өйткені ол тәжірибеге дейін бізге берілген).

Өзінің практикалық философиясында, яғни моральдық ілімінде, априорлық деп дүниедегі барлықты емес, болуға тиіс, керектігін көрсететінді айтады.

И.Канттың таным теориясындағы тағы да жиі кездесетін категориялары - ол трансцендентальдық және трансценденттік.

Трансцендентальдық деп И.Кант тәжірибенің алдында және сол тәжірибелік танымның мүмкіндігін жасайтын ұғымдарды айтады. Ал трансценденттік деп тәжірибелік шеңберден шығып кетуге ұмтылған, оның әр жағында жатқанды айтады.

Келесі екі ұғым - ол «зат өз ішінде», яғни заттың өзіндігі, оны И.Кант «ноумен» деген ұғыммен береді, ол – мән. Ал заттардың сыртқы құбылысын ол «феномен» деген атпен береді. Оларды біз сезімдік және ақыл-ойдың бітімдері арқылы ретке келтіріп, тани аламыз. Ал ноуменді алсақ, ол танылмайды. Біріншіден, өзіндік зат жөнінде біз тек кана оның өмір сүріп жатқанын көреміз. Олар біздің түйсіктерімізді коздырушы күштер ғана, ал үшінші мағынасы -өзіндік зат тәжірибенің әр жағында жатыр. Төртіншіден, оларды таным үрдісінде бірті-бірте жақындай беретін идеалдар, неше түрлі рухани құндылықтар ретінде түсінеді. Бүл жағынан алып қарағанда, ол сенім аймағына жатады.

Егер И.Кантқа дейінгі ойшылдар танымның негізі табиғатты байқап карауда жатыр деп есептесе, ол дүниетануды адамның белсенді іс-әрекетімен байланыстырып, осы жолда адам дүниені өзінің априорлык формалары арқылы ретке келтіріп құрады деген пікірге келеді. Философиядағы И.Канттың жасаған коперникандық төңкерісі деп біз осыны айтамыз.

И.Канттың танымдық теориясы түйсіктер арқылы берілетін әртүрлі құбылыстардан басталады. Оларды белгілі бір ретке келтіретін априорлык сезімдік аңдау формалары бар. Олар кеңістік пен уақыт.

И.Канттың ойынша, кеңістік пен уақыт - белгілі бір сапасыз, біртекті және шексіз созылымдар. Сезімдік байқаудың таза формалары (трансценденталилер) ретінде олар идеалды, ал материалдық тәжірибемен қосылған кезде шынайы болып келеді. Егер кеңістік байқаудың априорлық сыртқы формасы болса, уақыт априорлық ішкі формасына жатады, өйткені уақыт адамға сырттай берілмеген, біз оны тек іштей санау арқылы ғана сезіне аламыз.

И.Канттың ойынша, кеңістік пен уақытты аңдау математика ғылымының қайнар көзін құрайды. Егер геометрияның негізінде кеңістік жатса, арифметика мен алгебраның негізінде уақыт жатыр, өйткені сандарды есептеу, бірінің соңынан екіншісін келтіру уақыт шеңберінде оларды санауды қажет етеді.

Алайда сезімдік байқау, қайсыбір одан шығатын тәжірибе әрқашанда кездейсоқты, ал білім жалпымағыналық және қажеттік, заңдылық дәрежесіне көтерілуі керек. Оған жететін жол - априорлық ақыл-ой формалары, оларды И.Кант категориялар дейді. Ол категориялардың қайнар көзін тәжірибеден шығармайды, олар да кеңістік пен уақыт сияқты, априорлық табиғатымен сипатталады. И.Канттың сараптауы бойынша ақыл-ойдың априорлык категорияларына сан, сапа, қарым-қатынас, модальдық т.с.с. жатады. Әңгіменің ғажаптығы - И.Кант осы көрсетілген категорияларды үштік арқылы келтіреді. Мысалы, сан категориясын «бірлік», «көптік», «біртұтастық» арқылы, сапаны «реалдық» (шынайылық), «терістеу», «шектеу» т.с.с. шығарады. И.Кант философия саласында Жаңа дәуірде алғаш рет категориялардьщ таным жолындағы аса үлкен рөлін көрсете білді.

Сонымен категориялар арқылы біз сезімдік аңдаумен алынған дүние жөніндегі қабылдауларды қажеттілік, жалпымағыналык Дәрежеге көтереміз. И.Канттың айтуына қарағанда, сезімсіз бірде-бір зат бізге берілмеген болар еді, ал ақыл-ойсыз бірде-бір нәрсені ойлауға болмас еді. «Ойлау сезімсіз - бос, аңдау ұғымдарсыз -соқыр». Ал осы адамның екі кабілетін бір-бірімен қоссақ, онда біз толыққанды білім дәрежесіне көтеріле аламыз. Оны И.Кант тәжірибе дейді. Сонымен субъект категориялар арқылы заңдылык пен тәртіпті құбылыстарға беріп, оны табиғат деген атпен береді. Адам - табиғатка заңдылык беруші. Мұндай көзқарасты, әрине, субъективті-идеалистік философия деп айтуға әбден болады.

И.Канттың негізгі бұл саладағы кемшілігі адамның дүниетанымдағы ой белсенділігін асыра көрсетуінде. Әрине. таным процесінде адамның шығармашылық іс-әрекеті үлкен рөл аткарады. Осы шығармашылык іс-әрекеттің негізінде адамзат «екінші» тағы табиғатқа карсы тұрған дүниені жасайды. Алайда біз бұл «екінші» табиғаттың тек бірінші алғашкы табиғаттың негізінде ғана пайда болатынын естен шығармағанымыз жөн.

И.Канттың таным теориясын әрі карай жалғастырсақ, онда біз оның тәжірибелік танымның әрқашанда толык емес екендігі жөніндегі ойын байкаймыз: трансценденттік әлемге ақыл-ой жете алмайды. Ал бірақ адамның санасында ещқашанда жойылмайтын бүкіл дүние жөнінде «соңғы ақиқатка» деген құштар бар. Ал мұндай істі өзінің мойнына ақыл-ой емес, зерде алады.

Егер ақыл-ой кабілеті арқылы біз категориялық ғылыми таным дәрежесіне көтерілсек, зерде арқылы біз толықканды танымның «соңғы кірпішіне» дейін көтерілуге тырысамыз. Сананың шексіздікке деген құштарлығын зерде шешкісі келеді. И.Кант, жалпы алғанда, ақыл-ой мен зердені адамның ойлау қабілетінің екі бұтағы ретінде қарайды. Егер ақыл-ой дүниедегі құбылыстарды зерттеп, оларды ретке келтірсе, зерде құбылыстың әр жағында жатқан өзіндік заттың ішкі сырын ашқысы келеді. Зерде ақыл-ой шеңберінен аттап, трансценденттік әлемге өтуге тырысады.

Ақыл-ой мен зерденің арасындағы айырмашылықты жете көрсету үшін И.Кант «идея» ұғымын қолданады. Ақыл-ой категорияларды қолданса, зерде идеяларды басшылыққа алады. «Қайсыбір адамның дүниетануы аңдаудан басталып, ұғымдарға өтеді де, идеялармен бітеді». Яғни идеялардың өрісі ғылыми категориялардан кең, ол - метафизикалық категориялар. Идеялар арқылы біз тәжірибенің әр жағына өткіміз келеді, бірақ ол іс-әрекетіміз бізді нәтижеге әкелмейді. «Идеялар жетілгендік, кемеліне келгендікті көрсетеді, оған жақындауға болғанмен, бірақ толығынан жетуге болмайды», - деп қорытады ұлы ойшыл. Сонымен зерде ұстай алмайтынды ұстағысы, шешілмейтінді шешкісі келеді.

И.Канттың ойынша, идеялардың үш түрі бар: жан-дүние, әлем және Құдай мәселелері.

Әлем мәселесіне келер болсақ, ол жөнінде И.Кант төрт тұжырым жасап, оған қарсы тұрған төрт пікір келтіреді. Ойшыл оны антиномия дейді, өйткені бірінші тұжырым мен оған қарсы бағытталған тұжырымның екеуі де тең дәлелденеді. Осының әсерінен зерде шешілмейтін қайшылыққа келіп тіреледі.

Әлемнің уақыттық шеңбер-дегі басы және кеңістіктегі шеңбері жоқ. Ол - шексіз. Бірде-бір күрделі зат тұрпайы бөлшектерден тұрмайды. Дүниеде бірде – бір тұрпайы нәрсе жоқ.   Дүниеде ешқандай еріктік жоқ. Дүниедегінің бәрі тек қана табиғи заңдылықтар-дың негізінде өмір сүреді.

И.Канттың төрт космологиялық идеяларын осы жерде

келтірейік:

1. Әлемнің басталған уақыты 1.
мен кеңістіктегі шеңбері бар.
Ол шектелген.

 

2. Әлемдегі қайсыбір күрделі 2.
субстанция тұрпайы бөлшек-
терден тұрады.

 

3. Дүниедегі құбылыстардың 3. Дүниеде
бәрін шығаратын табиғаттың ешқандай еріктік
заңдылықтарының негізін-
дегі себептілік жалғыз емес.
Кейбір құбылыстарды түсіну
үшін ерікті себептіліктің бар
екенін мойындау қажет.

Еш жерде абсолютті қажетті мән - дүниеде де, дүние-нің сыртында да - себеп ретінде жоқ.

4. Дүниеге оның бір бөлшегі, я 4.
болмаса себебі ретінде жата-
тын сөзсіз қажетті мән бо-
луы керек.

 

Әрине, И.Канттың жоғарыда көрсетілген антиномияларында іргетасты философиялық мәселелер көтерілген. Антиномияларда қарама-қарсы жатқан тұжырымдар өте өткір түрде берілген, сондықтан оларды диалектикалық тұрғыдан шешуге итереді. Оның қойған бұл мәселелерін болашақта Г.Гегель диалектикалық тұрғыдан шешуге тырысады.

Сонымен Жаңа дәуірде И.Кант Қайта өрлеу заманындағы ғалымдардың ілімдерін жаңартып, таным жолындағы қайшылықтың іргетастығын әлемге паш етті.