Табиғи былғарының сортын анықтау

Киімге арналған табиғи былғарының сортын белгілеу кезінде көрсеткіштер оның көркемдік-эстетикалық, физика-механикалық және физика-химиялық қасиеттерін, бояуының мықтылығын және бар болу немесе жоқ болу кемістіктерін ескереді.

Киімге арналған былғарының сыртқы түрі әдемі болуы тиіс, аса үлкен емес қалыңдығымен (0,6 – 1,2) айрықшалануы, біркелкі болуы, ұстап көргенге жұмсақ, майлы дақсыз және жұқа қабатсыз болуы тиіс. Киім былғарыларын олардың кемістіктерінің бар болуына байланысты, олардың маңыздылығына, мөлшеріне және былғарыда тауып алған орнына байланысты 5 сортқа бөледі. Былғарыда жіберілген ақауларын балл бойынша бағалайды және балдың суммасы бойынша сортын белгілейді. I сорт былғарысына 4-тен артық емес балл беріледі, II сортқа 12-ден артық емес балл, III сортқа 24-тен артық емес балл, V сортқа 40-тан жоғары балл қойылады. Балмен бағаланбайтын, ақаулары бар табиғи былғарыны жарамсызға ауыстырады. Мұндай ақауларға шикізаттық: былғарының жағасындағы дөрекі бүрмелер, белгілі мөлшердегі және тереңдіктегі жарықшақтар; өндірістік: былғарының бүктеген кезінде оны жазғаннан кейін де кетпейтін қатпарлардың пайда болуы, былғарының қатты қатпарлануы, былғарының отырып қалуы жатады. Заманға сай дизайнерлер ұсынған көп түрлі амалдармен өте көп қызықты факторлар мен материалдар оларды іске асыру үшін (былғары теріге бұл ретте өте маңызды орын беріледі,өйткені оның сапасы жоғары және одан өте басым жинақтар жасауға болады).

49. Табиғи елтірі Қаракөл елтірісі және елтірі шикізаты. Қаракөл өмірі үш күндік таза тұқымды қаракөл қойының қозыларының терілері. Қаракөл түкті жабынының өзіне тэн пішін, жібектігі жэне жылтырлылығымен ерекшеленеді. Ертеректе қаракөл тұқымы елімізге Өзбекстан тер- риториясынан экелінген. Бүл түқымдас қойлар шөлдаланың қатаң жағдайына бейімделген.

Қаракөлді өсіру мал шаруашылығының ірі саласының бірі. Қаракөлді негізгі өндірушілер болып Өзбекстан, Түркменстан, Қазақстан, Тэжікстан, Молдавия болып табылады.

Қаракөл шаруашылығында көптеген будандастыру жүмыстары жүргізіліп, қойдың жаңа түқымдас топтары шығарылады.

Қаракөл түқымдас қойлардың жасынан тәуелді үлбірлі және тондық шикізаттың эртүрін атады: қаракөл, қаракөлше, қаракөл-қаракөлше, мэліш қой қозысының терісі, трясок жэне тондық қой терісі.

Қаракөл түқымдастардың қозыларының түкті жабыны туылғаннан кейінгі алғашқы күндері бүйраланған түрде болады. Олар спиральға иілген былғары бетінде параллель орналасқан түтіктерден түрады. Қозылардың терілерінің түкті жабыны үш күнен соң ажыраған жэне қопсыған түрде болады. Өсе келе жеке бүрамға түседі. Бұйралылығы бойынша бағалы (бүршақ, ірі бұршақ, жал түрінде), аз бағалы (сақина, жартылай сақина) жэне содырлы (моншақ бұйра, деформаңиялан-ған бұйра) деп ажыратылады.

Қаракөл сапасын бағалауда түкті жабынның қалыңдығына, бұйралану түріне жэне тығыздығына, түкті жабынының жылтырына көңіл бөлінеді.

Түкті жабыныныц цалыңдыгы - қаракөлдің терісінің бағалы сортының айтқысыз қасиеті.

Бүйралылыгыныц тыгыздыгы деп - олардың өзгертуге тырысқан эртүрлі механикалық әсерлерден күйін, формасын сақтау қабілетін айтуға болады.

Бүйралылығының бұл қасиеті көп дамыган болса, қаракөл жоғары бағаланады. Әдетте аса тығыз болып, киізденғен жэне ірі бұршақ түріндегі бұйралылығы табылады. Тығыздығы аз бұйралықтар түрі бұл - ірі сақина, моншақ бұйра, бұршақ жэне ұсақ сақина.

Түкті жабынының жылтырлыгы қаракөл елтірісінінің сапасын си- паттайтын негізгі қасиеттерінің бірі.

Жоғарғы сортты терілер түкті жабынының жылтырлығымен ерекшеленеді.

Елтірі - түкті жабыны қысқа жібекті жылтыр былғары өзеңіне тығыз жанасқан, оның құлпырмалы суреті бар тері.

Жас қозы терісі. Елтірі елтірі тұқымдас қойдың қозыларынан алады. Белгілері. Бұл терілердің түкті жабыны шыны секілді жылтыр, әлсіз жылтыр жэне әртүрлі бұйраланған күңгіртті, мойны қопсыған, таралған бүйра басы, қүйрығы, аяғы тегіс түкпен жабылған, қүйрығы жіңішке.

Елтірі шикізаты және лақ терілері. Белгілері. Алғашқы түкті жабынымен өлі туылған, өлген және сойылған қозылардың немесе лақтардың терілері, жылбысқы жэне түсікті қой жэне ешкі терілері түқымына қарай, жасына, түкті жабынының сипатына қарай келесі түрлерге бөлінеді: мэліш елтірісі, қүйрықты қойлардың қозысының терісі (далалық елтірі) қылшық жүнді қойлардың қозыларының терілері (орыс елтірісі), үлбірлік терілер (ляшка), тон терілері (сак сак, трясок) қысқа жэне ұзын жүнді ешкі терілері.

Мәліш елтірісі қойдың жылбысқы жэне түсік терісінің ауданы 300 см, көп созылған кездегі мойнының шашының үзындығы 2см аспауы тиіс.

Мэліш елтірісі қүйрықты қойлардың қозысынан алынады. Басқа қой түқымдастарынан ерекшелігі ең жақсы қасиеттерге ие, жэне қүйрығының жоқтығы. Қаракөл елтірісінен түкті жабынының аздығымен, муарлы суретінің анық еместігінен, қүйрық орнына доға тэрізді жиектерінің болуымен ерекшеленеді.

Далалық елтірі - қүйрықты қой түқымдарының қозысының терісі, ауданы 400 см² аз, түкті жабынының үзындығы 5см.

Орыс елтірісі қылшық жүнді түқымдастарының қозыларының терісі, өлшемі 400 см жэне түкті жабынының созған кездегі күйі 5 см асатын тері. Далалық елтірісінің ерекшелігі мойнының жуан болуы жэне қүйрығының жоқтығы.

Трясок жэне сак сак романовский түқымынан басқа қылшық жүнді түқымдасты, еметін қозылар терілері түкті жабыны жұмсақ жэне штопр түрінде шығарылады. Ұзындығы 5см, терілердің ауданы 400 см² кем емес.

Биязы жүнді мэліш елтірісі, жартылай биязы жүнді жэне жартылай талшықты қой түқымы терілерінің ауданы 400 см² жэне мойнындағы түкті жабынының үзындығы 2см.

Трясок сак сактан түкті жабынының түсімен жэне қүйрығының пішінімен; елтіріден терісінің өлшемінің ірілігімен, өскінді ша- шымен, тондық қой терісінен аса жүмсақ түкті жабынымен ерек- шеленеді.

Үлбірлік және тондық қой терілері. Елімізде қойдың 60-қа жуық түқымдас түрлері бар, 30 астамы соңғы жылдары құрылған.

Үлбірлік жэне тондық қой терілерін биязы, жартылай бязы, жарты- лай қылшықты жэне қылшықгы қой түқымдарын өсіретін аудандарда дайындайды.