Przyczynek do rekonstrukcji wschodniosiowiacskiego poganstwa
Streszczenie
Jesli pozostawimy na uboczu wszelkie rekonstrukcje, analogie, domysly oraz przypuszczenia i przeanalizujemy jedynie žródla, okáže si? wówczas, že zarówno czas jak i religia chrzescijaňska zrujnowaly pogaňskq. religi? Slowian. Zachowane do naszych czasów informacje dotycz^ce Pioruna sq. niezwykle sk^pe i fragmentaryczne. O bóstwach wschodnioslowiaňskich zachowalo si? w kronikách jedynie kilka obelžywych stów, dwie czy trzy opowiesci o odnalezieniu i obaleniu pos^gów Pioruna czy innych bogów w Kijowie i Nowogrodzie oraz przysi?gi skladane przed dowódcy Bizancjum na imiona tychže bogów. Sk^pe wiadomosci znaležč možná w kazaniach ojców kosciola, którzy zamieszczali w nich informacje o innowiercach. Podobné imiona bogów stowiaňskich wyst?puj^ w jazykách pokrewnych. Wszystkie wymienione wyžej wiadomosci zwi^zane s^ z kultem a nie z mitologi^. Do naszych czasów nie zachowafy si? mity o Piorunie. Ich niema.
Dopiero okres Odrodzenia przynióst zainteresowanie kultury oraz mitologiq. antycznq, i wraz z przyszlo zainteresowanie wlasnq. przesztosci% którq. zestawiano z kultury antyczn^. Zgl?biaj^c mitologi? s^siaduj^cych narodów Polscy badacze z XV-XVI wieku J. Dtugosz i M. Stryjkowski, przeka- zywali (i przeinaczali) relacje rosyjskich kronikarzy oraz wszelkie wiadomosci zaslyszane na Wschodzie. Od XVII wieku powolywano si? równiež na relacje niemieckich, angielskich a innych podróžników powracaj^cych z terenów Rosji.
Pocz^tki zainteresowania czasami pogaňskimi w Rosji wi^zač naležy z epokq. Piotra Wielkiego (XVIII wiek), jednakže wówczas opierano si? na przeinaczonych zachodnich relacjach. W pocz^tkach XIX wieku uczeni nadal opierali si? jedynie na spekulacjach, powstawaly wówczas dtugie listy bogów stworzone na podstawie analizy zagadkowych nazw w przyslowich i špiewach ludowych (A. S. Kajsarow, G. Glinka i inni). Wedle ich koncepcji religia ta przesci^gala inne pogaňskie religie, nabližaj^c si? do chrzešcijanstwa (P. Stroew, M. Kastorski, N. Kostomarow, S. M. Solowjew). Jednakže ta tradycja nie byla podtrzymywana przez slowianofilów, w swych pracach zaprzeczali oni koncepcji rozwini?tego politeizmu u Siowian a w pierwotnej religii widzieli prawoslawny monoteizm. Wedle nich pogaňscy bogowie, którzy znaležli si? w kronikách rosyjskich przyw?drowali na Ruš wraz z Waregami (Normanami).
W poiowie XIX wieku rozpoczynaj^ si? komparatystyczne badania, których čelem bylo ustalenie pokrewieňstwa bóstw narodów indoeuro- pejskich zestawiano wówczas panteon bóstw siowiaňskich z panteonem greckim, rzymskim i indyjskim. W efekcie tych badaň naukowcy doszli wówczas do wniosku, že panteony te wywodzq. si? od národu praindoeuro- pejskiego. Zwolennicy szkoly solarno-mitologicznej, poshiguj^c si? poetyckimi alegoriami, wi^zali istnienie antropomorfícznych bóstw z kultem otaczaj^cej przyrody (D. O. Szepping, A. N. Afanasjew). A. S. Famincyn opieraj^c si? na zasadach dyfiizjonizmu, rozwijal koncepcj? slowianofilsk^. N. I. Kareew bronil zas idei o pierwotnym monoteizmie. Natomiast w koncepcji ewolucjo- nistów, rozwini?tej w latach siedemdziesi^tych i osiemdziesi^tych XIX wieku, postacie bogów wywodz^si? z demonologii ludowej (w Rosji N. F. Sumcow).
|
|
|
Dyfiizjonizm i ewolucjonizm uwidocznili si? równiež w pracach Lubora Niederle i A. N. Weseiowskiego, którzy uwažali, že Slowianie nie rozwin?li mitologii wyžszej, pozostaj^c na poziomie demonologii. Inni badacze odrzucali koncepcje szkoly mitologicznej z innych powodów: przede wszystkim zwracali uwag? na brak faktów i tym samým nie wierzyli w prawdziwošč stawianych hipotez (W. Jagič, H. Machal, L. Lezer or Leže, A. Kiripicznikow).
W pracach badaczy z pocz^tków XX w. (E. W. Aniczkow, N. M. Galkowski, V. J. Mansikka) przeiamywany byl sceptycyzm w stosunku do zastaných žródei, dlatego tež swe prače oparli oni na analizie zachowanych kazaň prawoslawnych ojców košcioia, które dotyczyly przežytków pogaňskich. Opieraj^c si? na nich, badacze ci mimo woli przej?li negatywn^ ocen? religii pogaňskiej jako wiar? rozleglq. i prymitywn^. Aniczkow, bázujíc na pracy Róžnieckiego o Piorunie, wywodz^cej go od germaňskiego Tora, uwažal, že Ruš rotfa si? od drobných božków, natomiast znaczniejsi antropomorfíczni bogowie zapožyczeni byli od Waregów.
W XX w. badacze polscy (H. Lowmiaňski, W. Szafraňski, K. Moszynski) tež uwažali slowiaňskq. religie pogaňskq. za monoteistyczn^, co niew^tpliwie naležy wi^zač z silným wptywem katolicyzmu. Dia nich Piorun jest nie tyle glównym bogiem co bogiem jedynym, pozostali sq. jedynie jego hypostazami.
W Rosji Radzieckiej wojowniczy ateizm na dhigo zatrzymal badania nad religiq. slowiaňskq.. Krytycyzm marksistów zwrócil si? przede wszystkim przeciwko ich glównym wrogom chrzescijanstwu i islamowi. Jednakže, niedhigo przed rozpocz?ciem drugiej wojny šwiatowej wzroslo zainteresowanie rodzinnymi religiami przedchrzešcijanskimi. Čelem tego nurtu bylo rozbudzenie patriotycznych postaw spolecznych w krajů. Powstaly wówczas cztery koncepcje religii slowianskiej, które w przeciwieňstwie do poprzednich byly opařte nie tyle na materialach historycznych ile na archeologicznych i etnografícznych.
|
|
|
Pierwsza koncepcja zostala rozwini?ta przez czolowych akademików nauki radzieckiej B. D. Grekowa i B. A. Rybakowa. Wedle niej, Slowianie, žyj^c od niepami?tnych czasów na tych samých terenach co obecnie, stworzyli gospodark? opartq. na rolnictwie, podstawy paňstwowošci oraz rozwin?li wspanialy system religijny, który zbližony byl do religii chrzešcijaňskiej.
Drug^ koncepcj? zaproponowal uczony banita prof. Wladimir Propp, twórca semiotyki radzieckiej i inicjator strukturalizmu w Rosji. Wedle niego wszelkie doroczne kalendarzowe šwi?ta rosyjskie zawierajq. szereg wspólnych dla siebie komponentów co jest uwarunkowane wzajemnym podobieňstwem prac rolniczych. Propp zauwažyl, že pierwotna przedchrzešcijaňska religia rosyjska byla religi^ archaicznq. poniewaž w šwi?tach tych nie ma rozwini?tego panteonu bóstw. Dlatego tež doszedl do wniosku, že pierwotna religia rosyjska ich w ogóle nie posiadata (podobnie s^dzili Aniczkow, Niederle i Weselowski). Zarówno Kupajlo (Kupala), Jarylo jak i inni s^Jedynie niedorozwini?tymi bóstwami. Dlatego tež uwaga profesjonalnych etnografów, etnolingwistów oraz folklorystów zwrócona zostala na demonologi? ludow^.
Pogl^dy Proppa staly si? dodatkowym impulsem dla nurtu starego etnografa rosyjskiego Dmitrija Zelenina, którego badania nad demonologi^ opieraly si? na metodzie retrospektywnej. Jego zwolennikiem byl akad. Nikita I. Tolstoj, prawnuk Lwa Tolstoj a. Byl on twórcq. wpfywowej szkoly etnografii i etnolingwistyki. W ten sposób powstala trzecia koncepcja religii slowianskiej, opieraj^ca si? wyl^cznie na analizie materialów etnografícznych. Metoda ta ujawniala wszystko to co przechowalo si? w kulturze žywej, a to znaczy bez wielkich bogów (bo mianowicie te bogi byli najwi?cej przešladowane przez košciól chrzešcijaňski). sposobem najznamienitsi etnografowie przyj?li tez? o braku wšród Slowian rozbudowanej mitologii a fmkcjonowaniu jedynie demonologii.
Czwarta koncepcja zostala stworzona przez dwóch strukturalistów (co samo w sobie wystarczylo aby si? liczyč frond^) Wjaczeslawa Iwanowa i Wladimira Toporowa. Wyszli oni od ustalenia slowiaňskich imion bogów a nast?pnie zestawili je z imionami, nazwami i indoeuropejskimi mitami. Kolejným krokiem byla rekonstrukcja rozwini?tej mitologii wywodz^cej si? z ogólno- indoeuropejskiej (Mit Podstawowy, walka Pioruna z Wolosem Welesem, itd.). Metody, którymi si? oni postugiwali w znacznej mierze pochodzify od Lévi-Straussa, uniožliwify one bardzo swobodne ustalenie zwi^zków, co doprowadzilo do bogatej rekonstrukcji, która byla jednak malo wiarygodna. Nie ma prostých dowodów na istnienie walki pomi?dzy Wolosem a Piorunem, ba Wolos, w odróžnieniu od Welesa, jest najprawdopodobniej nowym bogiem, powstalym z transformacji chrzešcijaňskiego šw. Blažej a bulg. Wlasa.
Ješli chodzi o koncepcj? Rybakowa, to ze wzgl?du na jej znacznq. popularnosč w kr?gach zarówno naukowych jak i (daleko wi?cej) poza- naukowych, zajmuje ona znaczne miejsce w mej ksi^žce. Analizuj? žródla, którymi (poza w^skim kr?giem swojej specjalizacji) nieprofesjonalnie poshigiwat si? Rybakow, jego metody (nieprawdopodobnie przestarzale, wr?cz prymitywne) oraz wnioski (które s^ pochopné, wr?cz anegdotyczne). Jednak nie zamierzam podwažač jego talentu, pot?gi i entuzjazmu.
|
|
|
Istotne jest to, že jego twory stali si? punktem wyjšcia dla neopoganstwa, które w latach siedemdziesi^tych powstalo wsród nowych ruchów religijnych. Ruch ten, wywotany nacjonalizmem zrodzonym z kryzysu prawoslawia, ignorowal realne dane dotycz^ce dawnych kultur i obrz?dów pogaňskich, i rozpocz^t tworzenie nowych kultów i obrz?dów, które po cz?sci s^ zapožyczone z indyjskiej i germaňskiej praktyki kultowej. Čelem ich jest propagowanie barbarzynskiej ideologii pierwotnej, charaktery zuj ^cej si? nienawišci^ do obcoplemieňców, wladczošci^, izolacjonizmem i solidarnošci^ nacjonalistycznq.. Wspólczesne hasla ekologiczne (szacunek do przyrody) tworz^ u nich jedynie pozór wyrzeczenia si? pryncypiów i norm cywilizacji.
Analiza rzeczywišcie historychnych wschodnioslowianskich kultów i mitologii zdaje si? byč przydatnq. wspólczešnie równiež dlatego, že pozwala spojrzeč na ruch neopogaňski w swietle reálných faktów.
Do rekonstrukcji poganstwa wchodnioslowianskiego wykorzystano w tej ksi^žce nowy rodzaj žródei, jakim jest folklor wajnachski (czeczeno-inguszecki). W folklorze tym istnieje postač o imieniu Piťon, która jest bardzo bliska slowiaňskiemu Piorunowi (ros. Perunowi). Folklorysci twierdz^, že jego imi? wywodzi si? od przetworzonego slowa faraón. Jednak analiza funkcji, w jakich wyst?puje ta postač w przekazach foklorystycznych, klóci si? z . interpretacj^: Piťon wst?puje bowiem na niebiosa, grzmi, polewa deszczem. Oznacza to, že jest bliski gromowladcy. W jaki sposób postač ta stala si? elementem folkloru wajnachskiego? Kiedy Rosjanie przybyli na Kaukaz w okresie ostatních kilkuset lat, byli juž wyznawcami prawoslawia a postač Pioruna nie istniala w ich mitologii.
Okazalo si?, že w VII wieku po Chrystusie arabski dowódca Merwan II na czele armii wkroczyl z pohidnia na Pólnocny Kaukaz, nast?pnie zas w gl^b Kaganatu Chazarskiego oraz na tereny zamieszkale przez Slowian (doszedl do rzeki Sakalibów). Wzi^l on wówczas do niewoli 20 tys. ludzi, których uprowadzil ze sob^. i osiedlil w Kachetii na terenie Pólnocnego Kaukazu w s^siedztwie Czeczenii. To za spraw^tych niewolników mity o Piorunie mogty przedostač si? do Wajnachów. W konfrontacji z ich mitologii utratily pierwotny walor šwi?tošci i zeszly do rangi folkloru. sposobem opowiesci o Piorunie (dotycz^ce poleceň nakazuj ^cych kobietom licie wody z beczek, zwi^zków z chlebem i mlýnem, pieczy nad starými i dziečmi, etc.), które spotyka si? w przekazach etnografícznych wschodniej Slowiaňszczyzny (podania, bajki), okazaly si? niezwykle przydatne dla rekonstrukcji mitów slowiaňskich. W tym celu konieczna okazala si? analiza zwi^zanych z nim bajek Rosyjskich.
Koncepcja Rybakowa wyklucza možliwosč zapožyczenia imienia Piorun od Slowian. Jego zdaniem, najwyžszym bogiem Slowian byl Ród, Piorun zas mial byč jedynie bogiem družyny ksi^ž?cej, wprowadzonym przez ksi?cia Wlodzimierza. Temu sprzeczy jednak obecnosč Pioruna u wszystkich ludów slowiaňskich. Co wi?cej, bóg Ród w ogóle nie istnial u Slowianjest to nieprawdziwa konstrukcja dawnych Rosyjskich autorów, spowodowana bl?dnym odczytaniem greckich tekstów chrzescijanskich. Bizantyjczycy zwali horoskopy genealogiami (to znaczy doslownie rodoslowiem, nauk^ o rodzie). Thimacze bl?dnie utožsamiali takie rozumienie losu l^czonego z narodzeniem czlowieka z postačil Roda. St^d tež pochodzi jego postulowany zwi^zek z Róženicami pannami losu.
|
|
|
Piorun byl nie tylko najwažniejszym bogiem u Slowian Wschodnich, možliwe jest, že przez krótki czas byl ich jednym bogiem. Jak zauwažyl Lowmianski, istniejq. dowody na to, že inne bogowie w panteonie Wlodzimierza sq. tam dodáni przez chrzešcijaňskiego redaktora. Innymi slowy, pierwsza reforma religijna Wlodzimierza miala na celu nadanie pogaňstwu charakteru religii monoteistycznej. Zabytki archeologiczne, przywolywane na potwierdzenie istnienia szešciu bogów w panteonie Wlodzimierza, nie s^ wiarygodne. Szczególowa analiza zamieszczona w niniejszej ksi^žce pokazač, že prawie wszystkie swi^tynie poganskie przypisywane wschodnim Slowianom (dwie w Kijowie i po jednej w Nowogrodzie i Pskowie) s^bardzo w^tpliwe. Cz?sč z nich z calq. pewnošci^ nie jest pozostalošciq. architektury sakralnej, inne zas sq. pozostalošciami obrz^dku pogrzebowego.
Na potwierdzenie swego systému bogów z Rodem na czele, Rybakow odwofywal si? do pos^gu ze Zbrucza czworograniastej stelli z wyobraženiami antropomorfícznymi. Szczególowa analiza tego zabytku wskazuje, že przedsta- wiane tam postacie nie mogq. byč uznané za wyobraženie Roda czy bogów z panteonu Wlodzimierza, a calego zas pos^gu nie možná uznac za typowy wytwór wschodnioslowiaňski. Bior^c pod uwag? czas jego powstania jest on póžniejszy aniželi wschodnioslowiaňskie pogaňstwo. Ze wzgl?du na jego ikonografie, pos^g ze Zbrucza nálezy l^czyč ze Slowianszczyzn^Zachodniq. w pol^czeniu z wplywami koczowników. Podobné pos^gi spotyka si? na tym obszarze (Naddniestrze) dosyč cz?sto. Przekazy historyczne zas pošwiadczaj^ tam obecnosč plemion zachodnioslowiaňskich, którym przez dhigi czas udawalo si? unikač chrystianizacji (w szczególnosci L?dzianie).
L^czenie postačí Pioruna z funkcj 3. gromowladcy bylo rezultatem procesu zapoez^tkowanego jeszcze na etapie wspólnoty indoeuropejskiej i konty- nuowanego w okresie póžniejszym. Jego wezesnymi cechami byla pot?ga i wojowniczošč sk^d bierze si? jego zwi^zek z d?bem, toporem i strzalami. Z uwagi na oddziaiywanie na urodzaj i plodnošč pojawiajq. si? nast?pnie erotyezne elementy kultu Pioruna. Uznanie czwartku za dzieň Pioruna nasupilo juž pod wplywem kalendarza chrzešcijanskiego. Taki obraz Pioruna zrekonstruowany z mitów ukazal si? w folklorze wajnachskim.
Przyjrzyjmy si? obecnie tresciom folkloru wajnachskiego w kontekscie naszej wiedzy o etnografii i folklorze wschodniej Slowiaňszczyzny.
Wajnachskie przekazy dotycz^ce kobiet, które posyla Piorun do nieba aby lač stamt^d wod? imituje deszcz, sq. zapewne echem slowiaňskich opowiadaň o wiedžmach i czarownicach stworzycielkach pogody, czy jak je okreslajq. Niemcy wiedžmach blyskawicy (Blitzhexen). Na Ukrainie wierzono, že wiedžmy mogq. krašč deszcz z nieba i trzymač go w cebrach. Z zbiorze Afanasjewa znajdujemy przekazy o tym, že wiedžmy latajq. do nieba wož^c tam beezki (zupelnie jak w czeczenskich przekazach dotycz^cych kobiet Pirlona), których wybuch powoduje nawalnic?. W Rosji zachowal si? zwyczaj rozbijania beezek w celu wywolania deszczu.
Jakie pocz^tkowo tresti zawieralo rozbijanie beezek? W bajkach rosyjskich do beezek zamyka si? niezwyczajne dzieci, takie jak bližni?ta czy domniemane dzieci duchów. S3, one nast?pnie wpuszczane do wody a owe cudowne dzieci rozbijajq. jq. wychodz^c na wolnosč, gdzie ezeka ich wspaniala przyszlošč. Ten motyw byl powszechnie wykorzystywany w žyciorysach uzurpatorów, aby przywi^zač ich do dynastii carskiej (np. Sargon, Perseusz i inni). U podstaw tych motywów z bajek lezy reálny zwyczaj zwany próbq. wiedžmy polegaj^cy na próbie jej utopienia. Wierzono, že potwierdzeniem wiedžmarstwa b?dzie jej przežycie. Obecnosč božych dzieci w tych opowiešci doprowadzila zapewne do zast^pienia utopienia przez wyp?dzenia do wody czy splaw. Ten ostatni zwyczaj jest analogiczny do splawiania swi?tych przedmiotów, które utracily swq. wartosč užytkow^ (np. przestarzale ikony, itp.). Pot?pione lub wygnane do wody kobiety, które zachowaly atrybuty bóstwa, staly si? rusalkami.
|
|
|
Na Rusi rusalkami stawaly si? kobiety-topielce oraz nie ochrzczone dzieci. Od tych skrzywdzonych, którzy nie przežyli danego im ezasu oezekiwano zlego ale tež pomocy. do niedawna s^siadki lub krewne uwažano, že przemienione w rodzaj wiedžm i czarownic. Wierzono w ich wladz? nad pogod^ (wywofywanie deszczu) oraz l^czono z d?bem drzewem Piorunowym. Obrz?d wodzenia rusalki lub odprowadzenia rusalki dotyczyl skladania ofiar czlowieczych, w których czarownice lub inne kobiety przedsta- wialy si? bóstwu w imieniu wspólnoty wioskowej.
W róžnych swiatach odprowadzono róžne osoby na Maslanic? (ostatki, karnawal wczesna wiosna) odprowadzano Maslanic?, u Slowian Polud- niowych zas Mař? lub Mařen?, na Iwana Kupajhi (okres letniego przesilenia) rzucano Kupajl? do rzeki, itd. Zauwažonych przez Proppa wažnych pod- obieňstw pomi?dzy tymi šwi?tami, nie da si? jednak wyjasnič poprzez pod- obienstwo zaj?č chlopskich, jako že odnosz^ si? one do róžnych pór roku. Bardziej wiarygodne jest wyjašnienie pochodzenia jednego šwi?ta w nawi^zaniu do innego. Rytual maslaniczny dotycz^cy podnoszenia i staczania si? kola ogniowego, powi^zany z magicznym zabezpieczaniem sloňca w momencie gdy schodzi ono z wyžszego punktu na ekliptyce, odpowiada letniemu powrotowi sloňca. Z pewnošciq. jednak nie možná go odnosič do okresu wiosennego, w którym nast?puje podnoszenie si? slonca to tego najwyžszego punktu. Warto zauwažyč, že swi?to Iwana Kupajly, zachowane na Ukrainie i Bialorusi, zostalo wyparte przez post chrzescijaňski na wi?kszosci ziem rosyjskich. Šwi?to zostalo przesuni?to do tydnia na samým pocz^tku posta, kiedy jeszcze dozwolono spožywač masla. Doprowadzilo to do powstania Maslanicy, która jest nieznana na Ukrainie i Bialorusi.
Oprócz wspominanych wyžej elementów rytualu, swi?ta Kupajly nasycone sq. elementární kultu Pioruna o intensywnym zabarwieniu seksualnym. Kupajlo wywodzi si? nie od slowa (''), ale od kupy, sowokuplenia ('spólkowania'). Kupajlo nie jest imieniem ale nazw^, epiklezq. Pioruna. Jeszcze wi?kszy ladunek erotyzmu maj^ Jarylki, odprowadzanie Jaryly, które okazuje si? byč wypartymi ze swojego miejsca w kalendarzu obrz?dami nalež^cymi do tego samego kompleksu chrzešcijanskiego. Ityfalliczna postač Jaryly (od slowa jariti 'podniecač', 'zapalač') jest epiklez^. Pioruna, zwi^zan^z jego seksualnymi fiinkcjami przygotowania šlubów i kojarzenia w pary.
Tak wi?c pod tymi póžniejszymi obliczami tej obrz?dowosci ujawnia si? pierwotnie regularnie obchodzone poganskie šwi?to Odprowadzenia Pioruna, które oznaczalo jego zgubienie oraz šmierč, i które zbiegalo si? z letnim powrotem slonca. Przekaz kronikarski dotycz^cy obalenia balwana Pioruna (mordowanie balwana przez dwunastu m?žów, jego oplakiwanie, splaw na wodzie) odnosil si? do niezrozumialego przez autora obrz?du regularnego odprowadzania Pioruna w dniu letniego powrotu sloňca.
Naležy przypuszczač, že skoro mialo miejsce odprowadzanie musialo istnieč tež przyjmowanie coroczne ukazywanie si? Pioruna, jego narodziny.
I rzeczywišcie na przeciwlegfym krancu skali, w momencie zimowego powrotu slonca, miesci si? w kalendarzu jednolitý szereg poganskich šwi^t Šwi^tek. U Slowian Pohidniowych swi?to to dotyczy czczenia klody d?bowej, zwanej Badniakiem, której przypisywane sq. atrybuty bóstwa antropomorficznego. Ma ono postač staruszka przy którym zjawia si? mlody Božycz (to znaczy syn Boga). U Rosjan odbywaly si? w tym czasie gry rjaženych (zamasko- wanych), wšród których na szczególn^ uwag? zashigujq. gry z umrunem ('gry ze zmarlym'). Nieboszczyka, którego odtwarzal 'ijaženy', przywracano do žycia za pomoci róžnych zabiegów seksualnych. Stosowano przy tej okazji masturbacj? i felacja, do których zmuszane byly wiejskie dziewczyny. Ten sposób ožywienia i odmladzania wi^zano z wiarq. w zbawiennq. jakosč m?skiego nasienia. Sama idea ožywienia nawi^zuje do sansary, starej idei indoeuropejskiej (drugie žycie na ziemi, przesiedlenie dusz).
Tak wi?c Piorun sytuuje si? w szeregu bóstw charakteryzuj^cych si? cyklem umierania i wskrzeszania. Ten cykl wyznaczal u Slowian Wschodnich podzial roku na dwie polowy. Podobnie dzielil si? rok u Greków na epidemie i apodemiq odpowiednio šwi?to przyjmowania i odprowadzania Appolina. Bior^c pod uwag? róžnice klimatyczne, cezury u Slowian Wschodnich wypadaly w innych okresach. Zarówno w kulcie Appolina jak i Pioruna duz\ rol? przypisywano kobietom i dziewicom.
Naležy przypuszczač, že obecnosč i dominuj^ca pozycja w slowiaňskim panteonie poganskim bóstwa umieraj^cego i powstaj^cego z martwych ulatwila recepcj? tajemnicy wskrzeszenia Jezusa Chrystusa i przyczynila si? stosunkowo szybkiego przej?cia chrzešcijaňstwa przez Slowian. Glówne misterium chrzešcijaňstwa bylo im w istocie bliskie i zrozumiaie.
. . 1965. - . ., .
. . 1996. . A. J1. (.). . ., : 354-394.
. . 1999. ( ). , 6: 94-99.
. . 2002. ( ). , 6: 47-57.
. . 1864. - 1700 . . . . 1-2. ., - . -.
. . 1994. . ., .
. . 1889. , , , . , . I. . ., : 297-308.
. . 1968. . -. . , . 27: 142-180.
. . 1983. . . . ., 175: 1218.
. . 1969. , . - . . II. ., : 316-321.
. . 1914. ( - , . 117). ., . . .
. 1927. . (), . II, . 2: 92-138.
. . 1890. , : - (. , XIV). ., . . . .
. 1920. . III. . , . 34: 1242.
. 1943. , , njecHH . , (. 2-1946).
. 1971-1972. , . 1-. , , .
. . 1912. . , . 92-93, 24, 1-2: 1-34.
. . 1962. . ., . . .
. 1853. . , . 7, 3. ., . : 1-80.
. . 1980-1982. . . , 2- . ., : 112 (2- . 1987. . . 1990- .).
. . 1944. . ., .
. . 1948. . . .-., , I: 418-438.
. 1963. , 5 ., . I. ., .
. . 1994. . ., (. .: . . . . . . ., , 1997; ., , 2000).
. . 20006. . ., .
. . (. .). 2003. - . . 2- . ., -.
. . 1966. . . .-., .
. . 1851. . . ., . . : 87-164.
. . 1855. . - , , . 2, . 1: 132-134.
. . 1865, 1868, 1869. . , . . IIII, ., . . (. . ., 1995).
. . (.). 1872. . . 2, . 1-4. ., . . (3- . 1897; . . . . . . ., , 1957, . I-III).
