Лттық ойындардың педагогикалық– психологиялық мәні

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалылық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелерінің тәрбиешілеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға мүмкіндік береді.

Елбасымыз болашақ, ұрпағымызды тәрбиелегенде оларға жастайынан имандылық пен салауаттылық қасиеттерді сіңіре білсек, тәрбиелесек, сонда ғана біз рухы дамыған, егеменді еліміздің дамуына өз үлесін қоса алатын азамат өсіре аламыз, - деген болатын.

Жалпы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде халықтық педагогиканы жүйелі пайдалана білсек, дәстүріміз жалғасып, әдет-ғұрпымыз сақталып, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеуімізге әбден болады.

Еліміздің ертеңі бүгінгі бүлдіршіндер екені белгілі. Ал бүгінгі өскелең ұрпақ ұлтымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпынан тым алыс, батыстық үлгіге бой алдырып барады. Халықтық педагогиканың асыл мұралары болып табылатын салт-дәстүр, әдет-ғұрып, мақал-мәтел, шешендік өнер, халық ауыз әдебиетін бүгінгі жастар бойына сіңіру үшін ең алдымен ана тілімізден бастаған жөн. Ана тілін білмейтін ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру әсте мүмкін емес. Өз тілінде сөйлеп және ойлай алмайтын ұрпақтың өз ұлтына деген құрметі ешқашанда болмақ емес.

Халқымыздың ұлттық санасының егемендік алып жатқан ұлттық және халықтық мәдениеті жоғары адамзаттарды тәрбиелеу бүгінгі қоғам алдында тұрған жан-жақты мәселе болып отыр. Біздің пікірімізше қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілгеніне байланысты халқымыздың ежелден қалыптасып тәрбие дәстүрі халықтық педагогиканың үлгілерін насихаттауда және дамытуда көп болып қолға алынатын ізетті мәселелердің бірі болып отыр. Ең алдымен оқу-тәрбие процесінде, халықтық педагогиканың озық түрлерін кеңінен пайдаланып отыруымыз қажет.

Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім – тәрбиенің белгілі жүйеде жас буын жадына сіңіріп отыратын арнаулы жолдар, тиісті тәсілдерде болған. Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне байланысты әдеп бұрыштары нәсихаттап, ал жұмбақтармен айтыстарды ақыл ой тәрбиесі өлең, жыр дастандарда эстетикалық тәрбие негізі, принциптері, ал ертегілер халық тәрбиесіне сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік материал ретінде пайдаланған.

Ұлт ойындары осылайша атадан балаға үлкеннен кішіге мұра болып, жасалып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық мәдени көрінісі те болған. Ойын тек көңіл көтерумен ермек үшін ғана жасалмаған, қайта белгілі бір халықтың әлеуметтік дамуының төменгі сатысында тұрған кезінде, жазу өнері әлі дамымаған, оқу орындары болмаған кезде, өз ұрпақтарын өмірге әзірлеу мүмкіншіліктерін пайдаланатын бірден бір тәжірбиелер іс-әрекет қызметін атқарады. Адамгершілік іс-әрекет, әдеп- ғұрыпқа баулуда белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының болуы, баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес дене ақыл-ой жағынанда дамуына тамаша мүмкіндіктер туғызады, қазақ халқының ағартушы педагогтары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев және т.б. педагогтарының және ағартушы мұраларын және халықтық тәрбие дәстүрін жан-жақты жүйелеп жинақтау нәтижесінде халықтық педаггиканың сарқылмас қайнар көзінен сусындай отырып кейінгі ұрпаққа қалдырған болатын.

Балабақша табалдырығын аттаған алғашқы күннен бастап балалардың қоғамдық өмірімен, жаңа ортадағы өздерінің міндеттерін, қоғамдық пайдалы еңбектерге қатыстыру арқылы олардың жауапкершілігін арттыруда, сабақтарды байланыстыра отырып оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдалануды жүзеге асыру керек.

Әрбір ұстаз осындай ғылыми еңбектері мен таныс болып, оларды өз қажеттіліктеріне жаратып, жас ұрпаққа сапалы біліммен сапалы тәрбие беруге пайдаланып отыруға қоғам алдында борышты.

Мақал-мәтелдер мен жаңылтпаштың өтірік өлең мен ертегі, дастандар және лиро-эпостык, жырлар-балаларды елжандылыққа, еңбексүйгіштікке, жамандық пен жақсыны, шындық пен өтірікті айыра білуге, батырлық пен батылдыққа тәрбиелейді.

Осылай балалардың ынтасын және танымдық қызығушылығын арттырып, олардың өз бетінше ізденуіне жол ашу.

Қазақтың «тектілік» деген сөзінде үлкен мән-мағына, аса құнды астар жатыр. «Текті» деп білім қуып, еңбек етіп, ата-бабасының атына кір жуытпайтын, бойына ұлттық болмысымыздың бар қасиетін жинақтаған, иманды-инабатты, арлы да абыройлы азаматты айтамыз.

Ал «текті» ұрпақ тәрбиелеу үшін, отбасындағы ата-анасы беретін тәрбиемен қоса, алғашқы тәрбие балабақшада басталады.

Әрбір баланың ішкі дүниесіне үңіліп, қазақи тәрбие беру негізгі міндетіміздің бірі болуы шарт.Оларға:

1. Ана тіліміздің ерекшелігін ескеріп, сонау ақын-жазушыларымыздың «тіл» жайлы айтылған нақыл сөздерін, өлеңдерін пайдалана отырып, ұрпақ бойына тілімізге деген құрметті қалыптастыру.

2. Сабақ барысында ұлттык, ойындарды (қыз қуу, көкпар, теңге алу, бәйге, алтын сақа) түрлі әдістермен ыңғайына қарай қолдану. Бұл балалардың сабаққа деген қызығушылығы мен ынтасын оятады.

3. Мақал-мәтел сайысын ұйымдастыру. Сабақ барысында балаларды қатар бойынша бөліп сергіту сәті ретінде пайдалану. Бұл баланың сөздік қорын молайтады, әрі есте сақтау қабілетін арттырады.

4. Ұлттық дәстүрлер арқылы оқу-тәрбие үрдісінде бала бойына рухани мәдениетті қалыптастыру.

5.Салт-дәстүр, әдет-ғұрып негізінде ұлттық психологиялық ерекшеліктерді ескере отырып, адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу.

6. Ұлттық дәстүр арқылы дүниедегі бағалы рухани байлықты жеке тұлға бойына дарыту.

Белгілі жазушы, педагогика ғылымдарының докторы С.Ғаббасов: «"Халық педагогикасы - дегеніміз, адамның жан дүниесін тәрбиелейтін және зерттейтін ілім» деген болатын.

Халық педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа қажетті қасиеттерді жинақтаған тәжірибе. Оның мақсаты ұлттық ерекшелігімізді айқындай түсетін, өнегелі азамат, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұлтымыздың тәлім-тәрбиесін ұрпаққа жеткізу әрбір ұстаздың алдына қойған мақсаты, бағдарламасы болуы шарт.

Адамгершілік, имандылық, инабаттылық, үлкенге құрмет, кішіге ізет, сөз қадірін білу сынды қазаққа тән қасиеттерді бала бойына сіңіруді бастауыш сыныптан бастаған абзал. Халқым «баланы жастан» деп тегін айтпаса керек. Бала күнінде қалыптасқан дағдысы келешекте жемісін берері анық.

Ұлтымыздың болашағы тәрбиелі ұрпақ қолында. Ал тәрбиелі ұрпақ, қалыптастырудың бірден-бір жолы - халықтық, педагогиканың асыл қазынасы. Халық педагогикасының мәні - еңбек, білім, дағды, адалдық пен адамгершілікті жас ұрпақ бойына дарыту. Салт-дәстүр әрбір ұлттың ұрпақ, тәрбиесінен, тіршілігінен көрініс береді. Осы дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып және сол қоғамға сай жаңарып отыруы шарт. Сонда ғана ол өз мәнін жоғалтпайды. «Халқым қандай десең, салтынан сынап біл» деген екен. Ұлттың салт-дәстүрі арқылы сол ұлттың менталитетінен, ақыл-зердесінен, даналығы мен даралығынан хабардар етіп тұрады.

Қазақ халқы материалдық мұралар мен қоса, мәдени қазыналарға бай халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлттық ойындар жатады. Болашақ ұрпақтарымыздың оны оқып үйрене отырып, өздерінің кім екендіктеріне барлау жасалуына, ата-бабамыздың психологиялық болмысымен ойлау жүйелеріне зер салуына өткенімен бүгінгісін байланыстыра білуіне, сөйтіп мәңгүрттік атаулыға тосқауыл қоюларына септігін тигізбек.

Ойындарға зер салып ой жүгіртіп қарар болсақ, үлкен де мәнді, мағыналы істер туындайтынын байқаймыз.

Ұлт ойындары атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғаса отырып, халықтың көне дәстүрлері шаруашылық мәдени өмір тіршілігінің жиынтық бейнесі де болған.

Әрине өнер ретінде әдебиетпен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып бірін-бірі толықтыра байыта түседі. Ойын бар өнердің бастауы, көне әдебиет пен пайда болып, халықтың игілігіне сөйтіп, бүгінгі ұрпақтың ұлттық ойындары адам еңбегінің жемісі.

Ойын халық қиялының ой құбылысының көрінісі нәтижесінде дүниені танып білуге талпынысының нышаны ретінде өмірге келген, халықтың әлеуметтік экономикалық айнасы.

М.О. Әуезов «біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында, өздері менің түсінуімше көңіл көтере жұрттың көзін қуанту көңіл шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше мағыналары болған» - дейді. Бұл пікір өзі өмір сүрген ортаның шындығынан туындаса керек.

Қазақтың тарихи көне жылдарының эпостары мен лиро эпостарын алып қарасақ, оның өне бойынан ұлттық ойындарының әдет-ғұрыптарының, салттарының алуан түрін кездестіреміз.

Негізгі кейіпкерлер-халқының ел қорғаушы батыры, жауынгер халық қайраткері екені ойын үстінде көрінеді, сол ойын арқылы шынығып, өзінің табиғи дарынын шыңдай түседі.

Адам ата-анадан туғанда есті болып тумайды. «Естіп, көріп, ұстап жатып ескерсе, дүниедегі жақсы жаманды ажырата алса, көргені көп адам білімді болады» - дейді Абай Құнанбаев.

Бір жастан жеті жасқа дейінгі балаларды халқымыз нәресте немесе ойын баласы деп атаған. Халық неше алуан ойынды туығызып қоймай оны іс жүзінде қолданып, ойынның тәрбиелік, білімділік жақтарын да көре білген.

«Бала ойынмен өседі» деген өмірлік қорытынды жасап, бала тәрбиесіне тілек етті.

Балалармен ойнайды

Ойнап жүріп ол бала

Кеудеде ақыл оймайды - деген өлең жолдары да осының дәлелі. «Ойын баласы ғой, бүгін ойнамай үйде отыр, сонсоң ауырып қалды – ау» деген қорытынды жасап халқымыз ойынның бала денсаулығына да әсерін бағалаған.

Ойын-баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өмірге ұштасады. Халық бала тәрбиелеуде өзінің асыл ойларын, мол тәжірбиесін өлеңге, әнге қоса айту арқылы баланың ой ықыласын өздеріне тез баулып алуға болатын әдіс айлалар қолданғанын білеміз. Бала әр түрлі ойындар арқылы күнделікті өмірді тануға үйренсе ұйқасты тіркестер олардың өлеңге деген құштарлығын оятады,тіл байлығын дамытады. Жастайынан әнмен өлең арқылы көп нәрсені ұққан бала есейе келе өздігінен көңіл білдіруге талпынады. Өмір мектебін ертерек таныстыруға себепші болатын осындай өлең жырлардың бәрі де баланың ішкі дүниесімен сезінуі арқылы оларды үнемі жақсылыққа саналы ойлауға талпынтады.

Тәрбиеленушінің білімінің сапалы болуы оқу жүйесінде әр сабақтың ішкі мүмкіндіктерінде оларды ұлтық дәстүрмен ұштастырып балаларды шығармашылық жұмыс істеуге білім, білік, дағдыларын іскерлікпен дамытуға байланысты. Қандай сабақ болмасын тәрбиеші балаларды ізденіске баулуы керек. Осыны жүзеге асырудың бірден-бір ұтымды жолы тәрбие процесінде ұлттық ойындардың түрлерін пайдалану. Мысалы: «Орамал тастау», «Сақина салу», «Жамбы ату», «Ақ серек». Ойынды жүргізу барысында балаларды ұлттық ойындардың жемісі арқылы тақырыпқа сәйкес ойын тапсырмалар ұйымдастыру, сол арқылы олардың бойына байсалдық, тапқырлық, шыншылдық және тағы басқа қасиеттерді сіңіру қалыптастыру басты нысана. Білім мен тәрбие егіз. Қазақ халқы баланы тәрбиелей отырып, танымын кеңейткен.

Елбасымыз «болашақ, ұрпағымызды тәрбиелегенде оларға жастайынан имандылық пен салауаттылық қасиеттерді сіңіре білсек, тәрбиелесек, сонда ғана біз рухы дамыған, егеменді еліміздің дамуына өз үлесін қоса алатын азамат өсіре аламыз», - деген болатын.

Жалпы жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беруде халықтық педагогиканы жүйелі пайдалана білсек, дәстүріміз жалғасып, әдет-ғұрпымыз сақталып, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеуімізге әбден болады.

Еліміздің ұлттық саясатының басты бағдарларының бірі - ана тілінде таза сөйлеп, ұлт тарихын, мәдениетін құрметтейтін ұлтжанды азамат тәрбиелеу. Осы мақсатта жалпы білім беретін орта мектептерде ана тілін ойындар арқылы балаларлардың шығармашыл ойлауын қалыптастыру - бүгінгі өмір талабына сай азаматты тәрбиелеудің негізгі жолдарының бірі. Себебі, оқыту үрдісінде тиімді қолданылған ойындар балалардың сабаққа деген ынтасын арттырады, сол арқылы шәкірттердің ана тілінің терең қатпарларын игеруіне, асыл-маржандарын түсінуіне жағдай жасайды.

Ғалым оқулықтарын құрастырған кезде теорияның тәжірибемен байланысы ұстанымын басшылыққа алған. А.Байтұрсынов тәрбиеленушінің меңгерген білімін тәжірибеде орынды қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін тілдік материалдарды үш кезеңде үғындыру жұмыстарын жүргізу қажеттігіне ерекше назар аударған.

Бірінші кезеңде тіл білімінің сыртқы болмысын таныту жұмыстары жүргізіледі. Тәрбиеші түрлі әдіс-тәсілдерді орынды пайдалана отырып тіл заңдылықтары мен ережелерінің болмысын меңгертеді.

Екінші кезеңде балалардың тәжірибеде өз білімін қолдана алу дағдылары мен біліктерін, білімдерін бекіту үшін «Сынау» және «Дағдыландыру» жұмыстары жүргізіледі. Сөздердің мағыналары қандай, олар сөйлемде қалай орналасады, бір-бірімен қалай тіркеседі, сөйтіп тіл білімінің заңдылықтары тәжірибе жүзінде танытылады.

Үшінші кезеңде балаларды шығармашылық ойлауға дағдыландыру үшін ойындар қолданылады. Бұл ойындарды қолданудағы басты мақсаты – тәрбиеленушінің жаңа білім жөнінде түсінігін қалыптастыру, білімін жетілдіру, баланың тіл ережелерін өздігінен ізденіп қолдануға үйрету. Ойындарда балалардың жас шығармашылық қабілетін дамытатын тапсырмалар беріледі.

А.Байтұрсыновтың тілдік материалды меңгеру кезеңіндегі балалардың ойлау қабілеттерін эмпирикалық ойлау (1 кезең), теориялық ойлау (II кезең), шығармашылық ойлау (III кезең) деп қарастыруы - балаларға білімді игертудің ұтымды жолы. Ғалымның әдістемелік жаңалығы бүгінгі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ.

А.Байтұрсыновтың оқу-ағарту жөнінде айтқан ой-пікірлері орта ғасырлық ғалымдар Әбу Насыр әл-Фараби және Әбуғали ибн Синаның, пікірлерімен ұштасады. Бұл ұрпақтар жалғастығын, сабақтастығын көрсетсе керек. Әл-Фараби «Рухани негіз түзу болса, оның тілегі, қалауы дұрыс болады. Оқу, үйрету нәтижесіне шәкірттің ниеті әсер етеді. Көңіл қалауы болмақ» десе, Әбуғали ибн Сина тәрбиеленушінің сабаққа қызығуы басым болса, оның білімінің нашар болмайтынын айқындап, өз пікірін былайша тұжырымдаған: «... е гер ұжымда бала тәрбиеленсе, онда ол жалықпайды, сабаққа ынтасы мен қызығуы пайда болып, басқалардан қалып қоймауға талпынады». Мәселен, А.Байтұрсыновтың «Балалар оқудың басында қиналмаса, оқудан тауы шағылмай, көңілі қайтып, мұқалмайды, оқуға ықыластанып, оқыған сайын қызығады. Оқу басында қиын болса, балалар суға (ұйыққа) түскен мал сықылды малтығып, жылжи алмай қиналады, үйретуші сүйреп шығара алмай қиналады» деген пайымдауы сол ғұлама көзқарастарымен орайлас келеді.

Бұл пікірден ғалымның сабақта ойындарды тәрбиеленушілерге жаңа материалды толық меңгерту үшін ғана емес, олардың сабаққа қызығуын арттыру мақсатында қолданғанын көреміз.

А.Байтұрсыновтың оқулықтары мен еңбектерінде арнайы «дидактикалық ойындар» деген термин қолданылып аты аталмаса да, сабаққа балалардың, ынтасын туғызатын ойындардың түрлерін кеңінен қолданған. Мәселен, «Қате оқыған жақ қайта оқиды» атты ойыны.

«Алтын бала одақтасып ат бақыл атты.

Дала балалары одақ болды.

Қала балалары одақ болды.

Асандар атты.

Алты асық алды

Назарлар асықсыз қалды..

Асандардан асық қарыз алды.

Қақбақылдан да Назарлар қалды.

Осы 8 сөзді 8 баладан одақтасып бәске оқиды. Бәстері қата шығармау; шығарған жақ қайта оқу, бала басынан бір сөйлемнен оқиды. Бірі қателессе, қатесі одағының бәріне жұғады. Қателескен жақтан біреуі бөтен мақаланы қатесіз оқып шықса, одақтастарының қатесінің бәрін жуады».

Бұған қарағанда А.Байтұрсынов ойындарды балалардың сауатын арттыруда, олардың орфоэпиялық дағдыларын қалыптастыруда толық пайдаланған.

Сондай-ақ, ғалым ойындардың басқа түрлерін арнайы «Ойнаңдар, ойлаңдар!» деп тапсырма түрінде берген.

«Төлептің төрт ұлы бар. Төрт ұлының адам басына бір апа, бір қарындасы бар. Төлептің барлық баласы нешеу болған?».

«Бір қазақ қалаға бара жатыр еді, жолдан үш танысы қарсы шықты. Қанша адам қалаға барды?».

Осы тапсырмалар секілді оқулықта көптеген ойындар қамтылған. Ойындар балалардың, білімді дұрыс меңгеруге, тәжірибеде орынды қолдануға біліктерін қалыптастырады, жетілдіреді. «Қате оқыған жақ қайта оқиды» деген ойында балалар сөздерді дұрыс айтуға, сөйлемді қатесіз оқуға дағдыланады. Ойынның, шартын өзгерту арқылы тапсырма мақсатын да өзгертуге болады. Бұл өтілген тақырыпқа, қандай іскерлік біліктерді қалыптастыру деңгейіне байланысты. «Қате оқыған жақ қайта оқиды» деген ойынның тақырыбын, ойынның мақсатын «Сөз мағынасын дұрыс тап», «Мәндес сөздерді кім көп табады» деп сабақта өтілген жаңа материалға қарай өзгертуге болады. Қорыта келгенде, А.Байтұрсынов – қазақ тілін оқыту әдістемесінде тұңғыш дидактикалық ойындарды қолдану негіздерін көрсетіп, сара жол салып кеткен ғалым.

Балалардың қызмет бағыты күшейген кезде оның құлшынып ойнағысы келіп тұрады. Баланың ойын қызметін тоқтатып, оны қимылына қайшы келетін басқадай нәрсемен шұғылдануға мәжбүр еткізу – бала талантының жеделдете дамып, жан-жақты ашылуына тосқауыл жасау деген сөз.

Сонымен педагог-ғалымдар мен психологтар зерттеулеріне талдау ойынның баланы оқыту, тәрбиелеу және дамыту ісінде ерекше мәнге ие болатындығын көрсетті.

Ойында ең алғаш баланың дүниеге әсер етуге қажетсінуі қалыптасады және көрінеді, ойынның – негізі, жалпы психологиялық мәні де осында.

Этнопедагогикалық әдебиеттерде ұлттық ойындардың педагогикалық мәні былай анықталады: «ұлттық ойындар баланың ақыл-ойын, тілін ұштап, дүниетанымын, ұлттық сезімін, еңбекке дұрыс көзқарасын, көркемдік-эстетикалық талғамын қалыптастырып, жетілдіреді, әсемдік әлемінің сырын ұқтырады. ендеше бұл ойындар оқытуға арналған.

Бала ерте жастан-ақ қоршаған ортамен танысады. Ол адамдармен, жануарлармен, әртүрлі заттармен қарым-қатынасқа түсіп, олардың ерекшеліктері мен қасиет-сапалары туралы мағлұмат алады. Бірақ, бала тек өзінің тәжірибесіне сүйеніп оқыса оның білімі нақты болмайтыны сөзсіз. Сондықтан білімді пысықтау, бекіту үшін ойындар пайдаланады.

Ұлттық ойындардың негізгі мақсаты – баланы тәрбиелеу, оқыту, олардың танымдық қабілеттерін дамыту. Ал мазмұны – қандай да болмасын ақыл-ой міндеттерін жүзеге асыру. Ережені орындау ойды, қиялды, есті дамытуға ықпал етеді. Ұлттық ойын арқылы дүниені тану басқаша түрге ие болады, ол күнделікті оқытуға ұқсамайды, мұнда қиял-ғажайып та жауапты өз бетінше іздеу де, белгілі болмыс пен құбылысқа жаңаша көзқарас та, білімді толықтыру мен кеңейту де, жекеленген құбылыстар арасында өзара байланысты, ұқсастықты және айырмашылықты тағайындау да бар. Ал ең бастысы, балаларды еш зорламай, өздерінің қалауы бойынша ойын арқылы оқу материалын әртүрлі тұрғыдан бірнеше қайталауға мүмкіндік туады. Сонымен бірге ұлттық ойындар өзара сайыстыру мүмкіндігін туғызып, тәрбиеленушілерге білімдерін әртүрлі жағдайда қолдануға негіз береді.

Ойынның оқыту үрдісіндегі ерекше рөлі ерте кезден белгілі. Ұлы педагогтер мен ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған және өз жұмыстарында тиімді пайдалана білген. Ойын кезінде адамның толық және ойламаған жерден қабілеті ашылады.

Бала өмірге келе салысымен ойын арқылы өзін қоршаған ортамен, табиғатпен танысады және сол арқылы дамиды, өседі. Ана тілі сабақтарында тәрбиеленушінің ақыл-ойын, танымдық процестерін жетілдіру және сабаққа деген қызығуын арттыруда ойынның рөлі зор. Ол сабақтың сапасын арттырады және балалардың белсенділігін, шығармашылық ойлау қабілетін дамытады.

Ойын кезінде барлық балалар бірдей, өйткені, барлығы да не істесем, қалай айтсам жеңемін, қалай нәтижеге жетемін деген мақсатта жұмыс істейді. Тақырыпты білмей отырған тәрбиеленушінің ойын кезінде қорқынышы, ұялшақтығы жойылып, басқа балалармен бірге бір деңгейде жұмыс істей алады. Тез тілдік материал жатталады, ол балалар өзінің басқалармен бірге сабаққа қатысқанына көңілі толып отырады.

Балалармен әр түрлі ойындар ойнауға болады. Кейбір ойындар тілді жаттықтыру үшін қолданылады, ал енді біреуі арнайы бір жағдаятқа негізделіп келеді және ол бір драмалық шығармаға ұқсайды, өйткені, оның өзінің ой желісі, соған қатысты кейіпкерлері болады. Егер жағдаят балалардың өмірімен байланысты болса, онда олардың қызығуы артады, бір-бірімен сайысқа түсіп эмоционалдық көңіл күйге жағдай туады. Ойын кезінде белгілі бір нәтижеге жету үшін балалар тек қана сөзді ғана қолданып қоймай, сонымен қатар мимика, жест түрлерін де қолдана алады. Сонымен ойын келесі міндеттерді шешуге мүмкіндік тудырады:

- балаларды психологиялық жағынан дайындауға;

- тілдік материалды бірнеше рет қайталауға;

- тәрбиеленушінің белсенділігін арттыруға

- балалардың бір-бірімен қарым-қатынасын, ұйымшылдығын дамытуға;

- тез және дұрыс жауап беруге;

- сабақты қызықты өткізуге.

Ойынның біз білетін бірнеше түрі бар: грамматикалық, лексикалық, фонетикалық, орфографиялық.

Ойынның сабақтағы орны бірнеше факторларға байланысты: балалардың дайындығына, меңгерілетін материалға, сабақтың мақсатына. Лексикалық ойындарды сабақтың басында болмаса аяғында, фонетикалык, ойындарды сабақтың басында, грамматикалық ойындардың көбін жаңа тақырыпты өткен кезде қолдануға болады. Ойынның нәтижесіне жету тәрбиешіге байланысты. Тәрбиешінің балаларға деген сенімі, оларға деген көзқарасы дұрыс болса, олар тек ойынды ғана емес, басқа да жағдайларда өздерін көрсете алады.

Сонымен бұрынғы және кейінгі психологтардың пікіріне сүйенсек ойын бала ойының іс – әрекетін дамыту, қарым-қатынас орната білу, салыстыра білу, объективті түрде білім алу жалпы бала дамуының басты факторы болып табылады.

Қазақтың ұлттық ойындары халық педагогикасының ұлттық азығы болып табылады. Бұрындары халық ойындары халықтың өмір сүру тәртібі дәстүрі, батырлығы, еркіндігі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, жеңіске деген құлшынысы байқалып тұрған.

Халықтық шығармалар әсіресе Ы.Алтынсаринді және А.Құнанбаевты қызықтырды. Олар халық тәрбиесіне көп мән беріп, сенді. Олар өздерінің сенімдерін халқына деген сүйіспеншілігімен білдірді.

Өзінің іс-тәжірибесінде Ы.Алтынсарин халықтың ертегілерін, мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын көп келтірген. Ы.Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясы» еңбегінде жас ұрпақты қоршаған ортаға дұрыс көзқараспен қарау, адаммен дұрыс қарым – қатынас орнатуға, тәрбиелік мағынасы терең халық мақал – мәтелдері көптеп қолданылған. Мысалға, «Еңбексіз бақыт болмайды», «Ерте тұрған адамның бір ісі артық», “Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» т.б. Ы.Алтынсариннің ойынша балаға білім мен тәрбие беруде халық шығармаларын пайдалану баланы ұлттық дәстүрді толық меңгеруге, адам ойын және іс -әрекетін дұрыс қабылдауға, адамгершілік қасиеттерді бойына түйіп, әдемілікті сезіне білулеріне көмектеседі. Қазақ баласы қоршаған ортасын ғылыми тұрғыдан танып білмегенімен, олар жасынан қоршаған ортаны жетік танып, жерді бағдарлай білген, атпен жақсы жүрген, саятшылыққа шыққан, ақын айтыскерлердің әндерін естіп, ертегі тыңдап өскен. Қазақ баласы жастайынан мақал-мәтел жаттап, ертегі тыңдап, жұмбақ шешіп, ұлттық ойындарды ойнап өскен.

Қазақтың ұлттық ойындарын Абай жоғары бағалап, жақсы көрген. Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» романында мынадай жолдар берілген. «Қысқы күндері Абай Макишев Исмагұл, Марқабай және Көрпебайды тоғызқомалақты ойнау үшін оларды апталап қонақ болуларын талап ететін.Абайдың өзі де ортасы да мықты ойыншылардың бірі болатын. Олар ойынды аса қызығушылықпен таңертеңгі астан түске дейін үзбей ойнайтын. Сары сүйекшеден жасалған жылтыр шариктер тақта тесігіне бірінен соң бірі түсіп жататын. Көп шариктің ішінен 9 шарикті қалай тез тауып алатынын түсіну қиын болатын. Бірінші үйреншікті 3-4 жүрістен кейін, бір-бірінен үлкен мес шариктерді алатын. Міне олар тұздықты алатын кезге де жетті».

Ұлттық ойындар әсіресе Абай аулының той-томалақтарында ұйымдастырылатын. Ақсақалдар тойдың қызығын тамашалап, таң қалудан жалықпайтын. Бұл ойындарға көбінесе жас өспірімдер мен балалар қатысатын.

20 ғасырдан бастап қазақ фольклорының материалдары этнографиялық экспедицияларда этнографтардың, өнер адамдарының, фольклорлардың зертеулерінде зерттеліп, баспа беттеріне басылып, радио және теледидардан беріле бастады. Онда ұлттық ойындар тәрбиелеу құралы ретінде қарастырылды. Осылай қазақтың ұлттық шығармалары дами түсті.

Қазақ халқының ұлттық ойындарын білім беруде және тәрбиелеуде көрсеткен ғалымдар Н.Құлжанова және М.Жұмабаев. Н.Құлжанованың пікірінше ойын жүгіріс, секіру, әңгіме және бала күлкісі біз бұған әрқашан мән бере бермейміз, бірақ ол бала дамуына зор септігін тигізеді.

М.Жұмабаев «бала қозғалыссыз өмір сүрмек емес, өйткені бала ойынсыз әрекет ете алмайды». Ойын барысында баланың қиялы дамиды, жауапкершілігі, құлшынысы артады. Сондықтан ойынды бала тілін дамытуда қолданған жөн. Ойынның шартын дұрыс құрып,оны балаларға қысқа әрі нақты түсіндіру жеткілікті. Балаларға көргендерін, естігендерін жеткізу қызықты. Ойын бала ойында жаңа бір суретті бейнелеп,өзінің тілін дамытуға ықпал етеді. Ойын барысында баланың рөлін дамыту үшін тәрбиеші баламен бірге болуы керек. Сонымен қатар ойын барысында тәрбиеші балалармен арадағы ара қашықтықты сақтай білуі керек. М.Жұмабаев қазақ халқының этнопедагогикасын қоса қарастыруды ұсынады. Оның «Педагогика» еңбегінде халықтық тәлім – тәрбиеге арналған мақал – мәтелдер берілген. Мысалы: «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің», «Ұрлық түбі – қорлық» т.б. Сонымен қатар қазақ халқының эпостары, ертегілері шебер берілген.

Ұлттық ойындардың тәрбиелік жағы қазақ ақындары еңбектерінде айтылған. І.Жансүгіровтың айтуынша қызықты ойындарды яғни санамақтарды бала сөйлей бастағаннан бастап мектеп жасына дейін бала жаттап, өздері құрап айтуының өзі ұлттық ойындардың бастамасы.

М.Әуезовтың айтуынша қазақ халқында бұрыннан бері қызықты, көңілді ойындар қолданысқа ие. Ойын тек баланың білімін дамыту емес, сонымен қатар ойын арқылы сергітіп, демалдыру.

Қазақ ауыз әдебиетін жоғары бағалап, қазақ халқының ұлттық ойындарын, қазақ халқының театрын көре білгендердің бірі С.Мұқанов. Ол бұларға ойын - өлең «Бадик» ойын – сауықта жүргізілетін ат жарыс, жастар ойындарын, ақындар айтысын халық күлдіргілерін жатқызды.

Ұлттық тәрбиенің көзі деп академик Т.Тажібаев қазақ фольклорының музыкасын, өмірін, ұлттық ойындарын атады. Спорттық ойындарды ол көбінесе физикалық тәрбие беруде қолданды. Оның ойынша спорттық және атпен ойналатын ойындар ерлерге әскери қатал мінез, күштерін жетілдіруге, өздерін қозғалыста ұстауға, қырағылыққа, байқағыштыққа тәрбиелейді. Жауға шығатын жігітке осының бәрі қажет деп есептеді. Ат және спорт ойындары: бәйге, аударыспақ, тізгінге таласу, қыз қуу, бүркіт салу, тазы жүгірту теңге алу т.б. жатады. Спорт ойындарына: күрес, жүгіріп жарысу, арқан тартыс, садақ ату, ақ сүйек, қаппен жүгіру, соқыртеке т.б. Ақын жігіттерден атпен жақсы жүруді талап етті. Бұған балаларды жастайынан баулыған, ал бала 3 жасқа келгенде той жасап, атқа отырғызған. 5 жаста бала үлкендердің көмегінсіз өзі атпен жүре білуі керек, ал 6 жаста баланы ат жарысқа қатыстырған. 14-15 жаста бала аттың құлағында ойнаған. Атқа мінуде қыз балалар ер балалардан қалыс қалмаған. Олар жыр және спорттық ойындарға қатысқан. Спорттық ойындарда дене және әділдік басты орында қойылды. Тоғызқомалақ, дойбы секілді ойындар адамның ойлау қабілетін, өзіндік шешім қабылдауын, қырағылығын дамытады. Ал спорт ойындары кеңістікте өзін басқара алу, интеллектуалдығын, есте сақтауын, байқампаздығын, шапшаңдығын дамытады.

Қазақ халқының ұлттық ойындары педагогикалық тұрғыдан жинағы «Ақ сандық, көк сандық», «Қазақтың ұлттық ойындары», «Жаңылтпаштар» т.б. көрініс тапты. Бұларда қазақ халқының түрлі өнері көрініс беретін ойын түрлері жинақталған.

Қоғам дамуына байланысты қазақтың ұлттық ойындары түрлі ойын-сауық мерекелер ойындары маңызды рөл атқарды.

М.Таникеевтің ойынша ешқандай ғылым өзінің тарихын түп негізін білмей дамып жетілмейді. Сонымен қатар Б.О. Тотенайеваның пікірімен де келіспеуге болмайды. Оның ойынша қазақ жерінде мекендеген адамдарға аңға шығу, атпен жүру, табиғаттың қыр-сырын ұғыну, жануарларды танып білу сияқты нәрселер таңсық емес. Еңбекте іс - әрекет механикалық түрде емес, шығармашылық тұрғыдан дамуды көздейді. Сонымен қатар балаларды саятшылыққа дайындау мақсатында аңға шығу ойындары ойнатылады. Аңшылар ойынында басты қырағылық, сақтық, шапшаңдыққа баулиды.

 

 

Бала тәрбиесінде ұлттық ойындардың алатын орны және оларды пайдалану ерекшеліктері

Ұлттық ойындар әрбір халықтың педагогикалық дәстүрлі құралдарының бірі болып саналады. Ол бала өмірінің табиғи серігі, көңіл-күйінің бұлағы. Онда ежелден адам өмірінің бейнесі, тұрмысы, салт-дәстүрі, еңбегі, халықтық намыс, ерлік, батылдық туралы көзқарастары, жылдамдық, тездік шеберлік пен әдемі де әсем қимылдарды меңгеру тілектері, шығармашылық тұрғыда ойлау қабілеті, ұстамдылыққа, ептілікке, тапқырлыққа, жеңіске жету талпынысы айқын қамтылған. Ұлттық ойындар баланың ақыл-ой, көркемдік-эстетикалық, дене тәрбиесінің бөлінбейтін бір бөлігі болып табылады. Ойын кезіндегі қуанышты көңіл-күй мен әсем қимылдар баланың рухани байлығымен үйлеседі. Сөйтіп, оларда туған елдің мәдениетіне деген қызығушылық, сүйіспеншілік, сыйластық сезімі қалыптасады. Ұлттық ойындардың қайсыбірі болмасын мазмұны жағынан балаға түсінікті, әсерлі және ықшамды. Олар ойлау қабілетінің белсенді дамуына, ой-өрісінің кеңеюіне, қоршаған ортаны дұрыс түсініп меңгеруге, психикалық процестерді жетілдіруге ықпал етеді.

Ұлттық ойындар атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып отырған көне халықтың дәстүрлері, шаруашылық-мәдени, өмір тіршілігінің жиынтық белгісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, атасып келіп, бірін-бірі толықтырып байыта түседі.

Сөйтіп, болашақ ұрпақтың ұлт ойындары адам еңбегінің жемісі, халықтық фантастикалық ой құбылыстарының көрінісі, дүниені танып білу талпынысына жанама ретінде өмірге келген халықтың әлеуметтік-эканомикалық өмірінің айнасы екенін білеміз.

М.О. Әуезов: «Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында, өздері қызықтаған алуан өнері бар. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін қуанту, көңіл шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған» - дейді. Бұл пікір өзі өмір сүрген ортаның шындығынан туындаса керек. Қазақтың тарихи көне жылдарының эпостары мен лироэпостарының қай-қайсысын алып қарасақ та, оның өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының, әдет-ғұрыптары мен салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Негізгі кейіпкерлері – ел қорғаушы батыр, жауынгер, халық қайраткері ойын үстінде көрінеді, сол ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі.

«Адам ата-анадан туғанда есті болмайды. Естіп, көріп, танып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды танидыдағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады» – дейді А.Құнанбаев.

Абайдың бұл сөздерінің де ойынға қатысы бар.

1 жастан 7-ге дейін халқымыз «нәресте» немесе «ойын баласы» деп атаған. Халық неше алуан ойынды туғызып, оны іс-жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімділік жақтарын көре біледі. «Бала ойынмен өседі» - деген өмірлік қорытынды жасап, оны өздерінің бала тәрбиесіне тиек етеді.

Мәселен:

Балалармен ойнайды,

Ойнап жүріп ол бала,

Кеудеге ақыл ойлайды- деген өлең жолдары осының дәлелі.

Тәрбиеленушінің білімінің сапалы болуы тәрбие жүйесіне, әрбір ішкі мүмкіндігіне, оларды ұлттық дәстүрмен ұштастырып, балалардың шығармашылықпен жұмыс қабілеттерін, білімдерін, дағдыларын, біліктерін дамытуға байланысты.

Ұлттық ойындардың атқаратын қызметерін бөліп көрсетуге болады:

- оқыту – жаңа білім,білік, дағдыны қалыптастыру;

- тәрбиелік – басқа қарым-қатынасты қалыптастыру, жан-жануарлар әлеміне қарым-қатынасты қалыптастыру;

- дамытушылық – балалардың дене дамуын, қабілеттерін, психикалық процестерін дамыту;

- әлеуметтік – ұлттық сана-сезімдерін қалыптастыру;

- диагностикалық –баланың дамуына диагностика жүргізу.

Атқаратын қызметіне қарай ойын жұмбақ, жаңылтпаш, ермек айтыс, құрақ, орамал, ою-өрнек, мозайка, шытырман, жарыс, дұзақ, қара есеп, сұрақ, қозғалыс, жаттығу болып бөліне береді. Ойын тек баланың күш-қуатын молайтып, оны шапшаңдыққа, дәлдікке және т.б. тәрбиелеп қоймай, оның ақыл-ойының толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді.

Баланың әртүрлі ойынмен ойнауы және өзі туып, өмір сүрген ортасына байланысты алған әсерлері мен түйсіктері олардың қиялын қозғап, шығармашылық шабытын оятып, алғашқы іс-әрекетке жетелеуге, осы арқылы баланың өзін қоршаған дүниені танып білуіне алғашқы қадам жасауына мүмкіндік береді.

Балалардың өне бойын босатып, жан қуаттарын (ойлауын, қабылдауын, елестетуін, зейінін) өрбітетін ойын. Абай сөзімен айтсақ, дүниенің көрінетін һәм көрінбейтін сырын түгендеу арқылы жүргізілуі тиіс. Басқаша айтқанда, ойын нақтылы мен дерексіздік, бақылау мен дерексіздік, индукция мен дедукция, талдау мен жинақтау, ұштастыру, салыстыру, бақылау мен тәжірибе арқылы жүргізілуі тиіс. Балаларларды ой қорытындысын жасай білуге үйрету үшін осы таным әдістеріне баулуымыз қажет. Сонда ғана тәлім әрі сәнді, әрі мәнді болады.

Балаға әрбір ойынның алдына қоятын мақсаттары айтыла отырып, ойын ережесі түсіндіріледі. Сондай-ақ пайдаланатын құрал-жабдықтары айтылады. Ұлттық ойындар қолға түскен қарапайым заттармен ойнала береді. Олай болса, оның дидактикалық құралдарын даярлау үшін онша күрделі емес, оны әрбір тәрбиеші даярлай алады.

Ұлттық ойынның келесі бір мақсаты – баланы жан-жақты тәрбиелеу болғандықтан, бір ойын түрлінше ойлануы мүмкін, сондай-ақ ойлануға берілген сұрақтың түрліше жауабы болауы мүмкін.

Ойын ережелерінде оқыту мен тәрбиенің үлкен маңызы жатыр. Олар ойынның барысын белгілейді, балалардың тәртібі мен әрекеттерін, олардың қарым-қатынасын бақылайды, жігерінің қалыптасуына ықпал етеді. Мысалы: «Көги көк» ойынында қаздар тек кемпірдің «Олай болса, сендердің біріңді алып қаламын» деген сөзінен ғана тізбегін жазбай кемпірден қаша жөнелуі керек. Ойын ықыластықты, шыдамдылықты, ептілікті, кең жерге тез үйрене білуді, ұжымдық сезімін көрсетуді, дер кезінде бір-біріне көмектесуді («бірі-бәрі үшін» және «бәрі-бірі үшін – қаздар») жауапкершілікті, батылдықты, тапырлықты (кемпір) талап етеді.

Ойынға қызығуы үшін ойын өмірмен ұштастыра алынып, оның қажеттілігін бала сезінуі тиіс. Сондай-ақ, ойын тұжырымды әдеттегіден бөлектеу, түсінуге жеңіл, мақсаты айқын болумен бірге, есептеуі аз, ойлану арқылы тез табылатын болуы қажет. Әрбір ойын ойналып болғаннан кейін, қорытынды жасалып отырса пайдалырақ болады.

Ұлттық ойындарды оқыту мен тәрбие құралына айналдыру үшін бір қатар әдістемелік талаптардың қатаң сақталуы тиіс:

- тәрбиеші ұлттық ойындардың дидактикалық мәнін жете түсіну;

- дидактикалық мақсатта қолданылатын ұлттық ойындарды;

- балалардың жас ерекшеліктері және қызығушылығына байланысты; іріктей білу;

- ойын ережесін өзі жете біліп, балаларға да түсінікті етіп жеткізе білу;

- барлық ойындардың негізгі мақсатын анықтап алу;

- ойын барысында ережені сақтауды қатаң түрде қадағалау;

- ойын барысында ережені сақтауды алдын-ала даярлау;

- қажет болған жағдайда өз қолымен даярлау немесе басқа құралдармен алмастыру.

Ойынның мазмұны тек пәндік мақсаттар ғана емес, оқу әрекетінің біліктерін қалыптастыру, бейнелік және логикалық ойлауды дамыту мақсаттарын да жүзеге асыруды қамтамасыз ету қажет. Ойынның мазмұнына қойылатын негізгі талаптарының бірі ойынды және ойынның түрлерін ұйымдастырудың мүмкін формаларын есепке алу болып табылады.

Ойынды ұйымдастыру формаларына қойылатын талаптар (ұжымдық, топтық және даралық) ең алдымен балалардың ойлауының даму деңгейін нақты есепке алу негізінде анықталды, 5-6 жасар балаларға тән көрнекі әрекеттік және көрнекі-бейнелік, ойлау ерекшеліетеріне сүйіне отырып, біз топтық және дара ойындарды пайдалану тиімді деп емептейміз. Мұндай жағдайда тәрбиеші әрбір балалар арқылы ойынның мақсатын іске асыруды қамтамасыз ете алады.

Ойынды ұйымдастыруда ойынға қатысушыларды қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету өте маңызды. Бұл – тапсырмалар жазылған карточкалар, сюжетті суреттер, жинақтар т.с.с. болуы мүмкін.

Ойынның құралдарына қойылатын талаптар ойынның мақсаты және формасы арқылы анықталады. Бұл жағдайда ойынға қатысты әрбір зат (ойыншықтар,материалдар,т.с.с.) тәрбиеленушілерге жақсы таныс болу керек.

Ұлттық ойындарды дидактикалық мақсатта пайдалану педагогикалық тұрғыдан бірқатар шарттарға байланысты:

1. Ойынның сабақтың дидиактикалық мақсатына сәйкестілігі.

2. Ойынның мазмұны мен формасына қарай әртүрлілігі.

3. Ойынға қатысушылардың белсенді шығармашылық ұстанымы.

4. Ойын балаларға түсінікті және тартымды болуы.

5. Ойынның эмоционалды болуы.

Осы шарттарды ойынды ұйымдастыруда жүзеге асыру үшін мынадай талаптарды есепке алу керек.

- ойынға қажетті көрнекті құралдар мен материалдар күні бұрын дайындалып қойылуы тиіс;

- ойынға кірісер алдында оның жүргізілу тәртібі тәрбиеленушілерге әбден түсіндірілуі қажет; топтағы балалардың барлығының қатысуын қамтамасыз ету керек;

- оларды ойын үстінде ойлай білуге, шешім қабылдай білуге жетелеу керек.

Ұлттық ойындарды оқыту процесіне сәйкес таңдап алу, оларды дұрыс өткізу мен ұйымдастыру – оның табысты болуының шешуші шарты. Ойынды оқу әрекеттеріне еңгізу біріншіден, сабақта қолайлы жағдайдың болуы, екіншіден тәрбиешінің шеберлігін, үшіншіден, балалардың психологиялық көңіл-күйінің болуын талап етеді.

Ұлттық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңіндегі орны мен мақсат-міндетін дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен практикасын тәрбиешінің жетік игеруіне, шеберлік танытуына, ойынға қажетті материалдардың жиынтығын алдын-ала дайындап алуға, ойын процесіне балалардың белсенді ұйымдастыруға байланысты.

Қазіргі жаңа өзгерістер әлемдік білім беру тәжірибелерін пайдалана отырып, баланың жеке дара күшінің дамуын қамтамасыз ететін оқу-тәрбие үлгілерін іздестіруге және оларды қолдануға бағытталған. Оқытуды ізгілендіруге сүйене отырып, оны жеке тұлғаға бағдарлауды, жеке тұлғаның дамуы мен тиянақтануының үрдісі мен нәтижесін қамтамасыз етуді қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда балаларда ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру жұмыстарының маңызы ерекше. Мектеп алды жасындағы балалар үшін оқу әрекеті жетекші роль атқаратындықтан, сабақ мазмұнындағы тәрбиеленушілерге берілетін құндылық бағдардың әсері мол.

Әлеуметтік мәні зор ұлттық құндылықтардың мән-мағынасын ұғындыру, оны баланың санасына, сезіміне, мінез-құлқына әсер ететіндей дәрежеде жүргізу тәрбиешіден шеберлікті талап етеді. Өйткені, жеке тұлғаның құндылық бағдары туралы түсінікті бастауыш сыныпта қалыптастыру сол жас кезеңіндегі тұлғаның барлық ортаның өзара үйлесімділігін қажетсінеді:

- білімдік (қоршаған дүниедегі құндылықтар туралы мәліметтер жиынтығы);

- эмоциялық (өзіне не өзгеге, әлемдік қатынас қалыптастыру);

- әрекеттік (алған құндылық түсініктері мен ұғымдарына сәйкес қимыл-әрекет тәсілінің жиынтығы).

Сондықтан, балаларға өз халқымен өзінің арасында өзара байланыс орнату, ұлттық мәдениетке тән болу сезімінен әсерлену, оның құндылықтарын саналы қабылдауға жағдай жасауды сабақ барысында жүзеге асырудың мүмкіндіктері іздестіріледі. Сабақ мазмұнындағы халықтық білімдер құндылық бағдардың құрамына ене отырып, балалардың танымдық әрекетін қалыптастырады. Балалардың жас ерекшеліктеріне сай таным мүмкіндігін ескере отырып, балалар тұлғасын тәрбиелеуге бағдарлаудың мәні зор, соған орай бұл сатыда оқытылатын пәндер барысында тақырыптардың мазмұнына сәйкес келетін мәтіндерді пайдалану орынды.

Жалпы ана тілі, қазақ тілі сабақтарының мазмұны ұлттық құндылықтарға бағыттап отыратын білімдік-тәрбиелік сипатымен ерекшеленеді. Мәтінді талдау кезінде оның құрылымы мен мазмұны жеке тұлғаның рухани дүниесін байытатындай, сөйтіп, оның өзіндік пікірін туғызатындай деңгейде ұйымдастырылған жағдайда жеке тұлғаның ұлттық құндылық бағдарының дамуына мүмкіндік туады. Ол үшін тәрбиеленушінің бойындағы ұлттық құндылықтар қатарының артуына ықпал ететіндей бағытты ұсына отырып, құндылықтардың мәнін ашатын, арнайы бағыттайтын мәтіндерді пайдалану қажет.

Мысалы: «Шаңырақ шуағы» тақырыбын өту барысында шағын мәтіндерді пайдалана отырып, имандылыққа, ата-анаға құрмет көрсетуге бағыттау.

Жеке құндылық түсініктеріне әсер ете оқыту оның ең алдымен, әдеп-тілегіне баса назар аударуды қажет етеді. Өйткені ол – халқымыздың ұлттық психологиясының өзегі, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық санасының практикалық көрінісі, барлық кісілік қасиеттерінің жиынтығы.

Оқу үрдісіндегі ұлттық құндылық бағдар адамаралық қарам-қатынастағы халқымыз үлгі тұтатын қағидаларды ұсынып отыру арқылы да жүзеге асады. Осылайша сабақ үстінде балалардың ұлттық құндылық бағдарын қалыптастырудың түрлінше жолдары қарастырылып отырады. Қазақтың ұлттық дәстүрі бойынша, кісіні сыйлау, құрметтеу, оның кісілігін үйрену әрбір жастың парызы болып саналады. Үлкен кісінің алдынан қия кесіп өтпеу, үлкен адамға орын беру, көңіліне қарау адамгершілік борыш ретінде есептеледі. Адамгершілік барлық адамдарға тән қасиет ретінде өмірдегі кесір-қырсық, жанға жат мінездер мен кереғар іс-әрекеттерге қарсы күресу барысында қалыптасады. Ал қазақ халқының әлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге айналған. Отбасында, балалар бақшасында, қоғамдық орындарда үлкенді сыйлай білу дәстүрін бұзбау және оны қастерлеу керек.

Тәрбие мен оқытудағы адамгершілікке бағытталған идеалдар құндылықтар деп қарастырылады. Оларға шындық, қайырымдылық, бостандық, шығармашылық, т.б. жатады. Құндылықтар – идеалдарды қабылдау немесе қабылдамау сезім арқылы айқындалып, ақыл мен ой-сана арқылы қабылданады. Құндылықтар құрметтеу, қошеметтеу, қабылдау тәрізді ұмтылысты білдіреді. Құндылықтар сезім мен ақыл-ойдың ұштасуын және сол арқылы адамның іс-әрекетін көрсетеді.

Құндылықтар шынайы ғана болады, ол адамға тәуелді емес, солай болса да субъективті, өйткені ол адам санасында орын алады. Құндылықтар сезім арқылы қабылданады, ал сана арқылы оны түсінуге болады, соның нәтижесінде тұлға құндылықтарды игереді де іс-әрекет етеді.

Ойын – балалардың негізгі іс-әрекеттерінің бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп өркендей алмайды. Бұл – өмірдің заңдылығы. Еңбек үстінде адамның көптеген ерекшеліктері дамиды. Өмір сүру барысында ол түрлі жолдармен жарыққа шығады. Мысалы, үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында танытса, ал балалар ойын үстінде көрсетеді.

Ойын - балалар үшін күрделі әрекет. Балалар ойын үстінде үлкендердің іс-әрекеттерін үйренеді. Ойын арқылы баланың ой-өрісі кеңейеді. Ойынның, өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні бар. Сол ойын арқылы бала өмірден көптеген мәліметтер алады. Ойын баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлықын, ерік-жігерін қалыптастырады. Аса ірі психологтардың пікірінше, ойын үстінде бала қандай болса, өскенде еңбек барысында сондай белсенділік таныта алады. Сондықтан ойын – адамның өмір танымының алғаш&