Азықтағы қара тайды

Шешейін бе, шешпейін бе?- деген жаңылтпаш ауыл өмірінен алынған. Халық тәрбиесінде баланың ақыл-ойын дамытып, ой-өрісін кеңейту, тілін ширату үшін жұмбақтар кеңінен қолданылған. Онда өмірде кездесетін заттар мен кәсіп, тіршілікке байланысты ұғымдар, табиғат құбылыстары, аспан денелері, жер әлем өздеріне тән белгілері арқылы бейнеленеді. Айтылған нәресенің сол сипаты мен белгілері бойынша балалар оның шешуін табады. Мысалы, жұмбақ айтушы адам:

Ұшарымды жел біледі,

Қонарымды сай біледі, десе, оны шешуші сыр-сипаты бойынша, оның қаңбақ екенін анық аңғарады.

Немесе:

Көк көйлекті жеңешем,

Көлбең-көлбең етеді.

Жер түбіне жетеді, – десе, оның көк түсіне, көлбеңдеп ұшуына қарай түтін екенін аңғарады. Жұмбақ адамның зерделеу қабілетін жетілдіреді, тапқырлыққа, шапшаңдыққа, ойшылдыққа үйретеді.

Ұлттық тәрбие жөнінде, сөз еткенде, қазақ халқының бұрың-соңғы даналары мен шешен-билерінің, ақын-жырауларының ұлағатты, аталы сөздеріне қалай жүгінсек, ағаштан түйін түйген, темірден түрлі құйма жасай білген зергер-ұсталары мен ұсынақты ата-әжелеріміздің қазақ топырағына тән бірегей қол өнеріне соқпай өту мүмкін емес. Киіз үйдің сүйегін (кереге, уық, шаңырақ, ер-әбзал, арба-шана) жасаудан тұскиіз, туырлық киіз (басқұр, тоқым киіз, алаша, текемет, кілем) тәрізді сан алуан қолөнер туындыларына дейін қолдан жасап, ұлттық киім-кешектердің бай да сәнді үлгілерін қалдыра білген ата-әжелер нашығын бала бойына ерте бастан сіңіру керек.

Біздің пікірімізше егеменді ел болып, біртіндеп әлемдік деңгейге ие бола бастаған осынау алғашқы қадамымызда ғасырлар бойы өмір сынынан өтіп келе жатқан халқымыздың қасиеті мен өнегесін, бабалардың ақ батасын, адал тілегін бүгінгі әрбір елбасына үйрету, санасын ояту тәрбиеші-тәрбиешідердің, ата-аналардың ең үлкен парызы болмақ, коғамымыздың ілгерілеу процесіндегі адам факторын және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен оның мәселелерін күрделендіріп отыр. Жас ұрпаққа адамгершілік, имандылық, ізгілік, еңбек, дене, эстетикалық сондай-ақ экологиялық, экономикалық, құқықтық кәсіби тәрбие беру бір-бірімен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте жүзеге асырылуы тиіс. Тәрбие берудің бұл түрлерінің әрқайсысының өзіндік мазмұны, өзіндік бағдары, өзіне тән қызметі бар.

Бүгінгі күнде болашақ ұрпақ тәрбиесі ұлттық мұраттар мен дүниежүзілік рухани бай қазынадан нәр алумен ұштастырылып жүргізілуді талап етеді. Қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрибесінің мәселелері үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін дәлелдейді. Сондықтан бүгінгі күннің жаңару бағыты бала тәрбиесінің ұлттық, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрді халықтың рухани игілігін пайдалану басты назарда болуы көзделініп отыр.

Қоғамның дамып, өркендеуiне адам ойы қандай қажет болса, табиғат пен оның байлығы сондай қажет. Бұл тұрғыдан алғанда, жас ұрпақтың жеке басының дамуында әлеуметтiк орта маңызды орын алады.

Жоғарыда айтылғандарға байланысты әрбір тәрбиеші Қазақстан Республикасының үшінші мыңжылдықтағы жаңа әлеуметтік мәдени жағдайына орай, адамгершілік тәрбиесінің мақсатына, мазмұнына, түрлеріне, әдіс-тәсілдерінің ауқымды өзгерістеріне байыптап қарап, бағамдау үшін тәрбиеленушілерге тәрбие берудің тарихи-философиялық, педагогикалық мәселелерге аса зор мән берген жөн.

Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тарихының даму барысында жан-жақты дамыған адамгершілікті тұлға тәрбиелеуге ерте кезден-ақ зор мән берген. Мәселен, бала дүниеге келген кезден бастап айтылатын бесік жыры, тұсау кесер, атқа мінер, санамақ, мақал-мәтел, жұмбақ-жаңылтпаштар, ертегілер т.с.с.

Сонымен, халық ауызекі шығармашылығының басқа түрлері сияқты, шешендік сөздердің негізгі арқауы – адамгершілік. Ал оны бүгінгі ұрпақ қажетіне жарата білу – бала тәрбиесімен айналысатын ұстаздың борышты ісі болмақ.

Халық балалар мен жастардың адамгершілік тәрбиесін қалыптастыруда ауыз әдебиетінің елеулі туындысының бірі – жұмбаққа көп мән берген. Жұмбақ қарасөз түрінде де, өлең түрінде де, айтыс түрінде де кездеседі, бейнелі суретпен айтылады.

«Кейде бүкіл бір ертегі жұмбақтан тұрады. Әңгімелі әсем жыр, дастан атаулының талайының жұмбаққа соғып кететіні болады. Ертеде ердің даналығын, жүйріктігін жұмбақпен сынау машық болған», – деп М.Әуезов бекер айтпаған.

Қай топтағы жұмбақты алсақ та, олардың бәрі адамның логикалық ойын дамытып, ой-өрісін, білім қорын кеңейтіп, адамгершілік-эстетикалық талғамын қалыптастыруға көмектеседі. Сонымен бірге қоршаған өмірдегі заттар мен құбылыстарды таныту құралы қызметін атқарады.

Балаларды жан-жақты жетілген, адамгершілік мәдениеті жоғары азамат етіп өсіруде қазақ халқының айтыс өнері орасан зор рөл атқарады.

Айтыс – қазақ ауыз әдебиетінің аса мол дамыған дербес бір саласы. Ол ежелден айтысу, сөз жарысы, пікір таласы деген ұғымда қолданылып келген.

Халқымыз ертеден от тілді, орақ ауызды ақындарды құрметтеп, олардың айтыстарына үлкен мән беріп және айтыс өнерін балалар әдістемелік «Кәусар бұлақ», «Атамекен» бағдарламаларының мазмұны, олардың бала тәрбиесіндегі маңызы қарастырылмайды. Сонымен бірге балалар тәрбиесіндегі қазақ халық ауызекі шығармашылығының маңызына, оны пайдалану, тәрбиенің түрлі салаларына байланысты таңдап алу, оларды пайдалана отырып, тәрбиелік шараларды ұйымдастыру меселелеріне мән берілмейді.

Халық ауыз әдебиетіндегі ұсақ жанрлар деп аталатын жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, өтірік өлеңдердің балалар фольклорынан алатын орны ерекше. Халықтық шығармалар ішінде баланы тәрбиелеумен қатар дұрыс айқын сөйлеуге үйретіп, тілін дамытатын жанр – жаңылтпаш.

Жаңылтпаш – мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш мектеп балаларларына лайық шығарма. Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған кезде кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Мүдірмей сөйлеу үшін қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді бала неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса, сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады.

Жаңылпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, тәлім алады.

Жаңылпаштарды тіл дамыту құралы десек, тәрбиешінің міндеті – оларды балалардың жас ерекшеліктеріне, сауат ашу сабақтарының мазмұнына сәйкес лайықты, орынды қолдана білу. Бұл міндетті жүзеге асыруда тәрбиешінің өзі қазақ халқында, өзге халықтарда көркем сөзді қандай жаңылтпаштар бар екенін жақсы білуі, әрбір ақынның жыр қоржынынан қарапайым да ойлы сипатымен бала жанын баурап алатын, тіл дамытудың қисынды қиюластырылған көркем де қуатты құралы – жаңылтпаштардың әр түрін сараптап, талдай алатындай болуы шарт.

Сауат ашу сабақтарында жаңылтпаштарды қолданудың маңызы төмендегі міндеттерді шешуге әкеледі:

- әр дыбысты өту барысында оның акустика-артикуляциялық ерекшеліктерін ескере отырып дыбыстау;

- тәрбиешінің түсіндірмесімен немесе сөздік жұмысын жүргізу нәтижесінде мағынасы айқындалған жаңа сөз, жаңа ұғымдармен баланың сөздік қорын молайту;

- кейіпкерлердің жағымды және жағымсыз қылықтарын баяндайтын қысқа да нұсқа, нақты бейнелі ұтымды ұйқасқан сөздер мен сөз тіркестерінен құралған мәтін мазмұнының тәрбиелік мәні;

- өлең, ұйқас, ырғақ, бунақ, буын жөнінде алғашқы түсініктер беру;

- шапшандыққа, аңғарымпаздыққа, жиналыққа баулу;

- есте сақтау қабілетін дамыту.

Жеке дыбыстарды таныстыру сабақтарында сол дыбыстарға сәйкес жазылған жаңылтпаштарды тәрбиеші балаларға жаттатып, сабақты бекітерде, бой сергіту сәтінде қолдана білгені жөн.

Мысалы, «Аа» дыбысы мен әрпін таныстыру сабағында оқулықтағы суретке сәйкес жаңылтпштарды жаттатуға болады.

«Тт» дыбыс мен әрпін өткенде оқулықта таудың суреті беріледі: бұл жерде Тау дәу, дәу тау, бұлт-ау, тау бар, тау бар, тауда бау бар.

«Т» дыбысын дұрыс дыбыстату үшін: «Тас тостаған, тас тостаған ішіне Тас тостаған» деген жаңылтпашты үйретіп жіберуге де болады. Бала тіліндегі «Ш» дыбысы мен «с» дыбысын шатыстырып айтуды түзеу үшін: Бос шатыр, Бос жатыр; Шүу жасау, Шапшаң шапсаң, бұрқырайды ақ шаң.

Шүу асау да құрық тисе, жуас ау деген сияқты жаңылтпаштарды жолын тауып жаттату артық емес.

Ал «З» дыбысын өткенде Қаз – маңғаз деген жаңылтпашты, «Ө» дыбысын өткенде «Өркеш» мәтінін оқу барысында ботаның қасиеттерін ашу үшін:

Шуақтаған ботамды

Суға апарып шудаладым.

Шудалаған шудасын

Суға салдым.

Суға малдым,

Судан алдым деп келетін жаңылтпаштардың маңызы ерекше.

Балалар жаңылтпаштар мазмұнын жаттап қана қоймай, жаза біледі. Осы арайда А.Байтұрсыновтың «Оқуға шақыру» деген өлеңі

Сарбас маубас

Сарбас маубас

Жата-жата

Жауыр жамбас – деген жаңылтпаш мәтінімен мазмұндас келеді, Ө.Тұрманжановтың «Бір қазан сүт» ертегісінде құстарды түр-түрімен таныстыру мақсатында:

Қырғи қызыл етті қылғи-қылғи

Құғынып алды

Қырғи қылғи-қылғи

Құмығып қалды деген жаңылтпаштарды қолдануға болады.

Ал «Кім неден күшті?» ертегісінде

Құжырыдан

Құжынаған

«Құмырсқа шықты, жұмысқа асықты» - деген жаңылтпаш мәтінін жаттату әбден лайық. Тақырыпқа бағытталған осындай жаңылтпаштармен әрбір сабақ қиыстырылып өтіліп жатса сабақ сапасы артпақ.

Тәрбиелегі басты мәселе балалардың тұлға аралық қатынасын дамыту, яғни өз құрбы-құрдастарымен, отбасы мүшелерімен қарым-қатынас жасай білуі, ол үшін өзге адамдарды түсінуі, қабылдауы, әр адамның құндылығын және даралық ерекшелігін жасына, ұлтына қарамастан саналы түсіне білуі және өзіне сырт көзбен қарап, өзінің көңіл-күйін, атқарған іс-әрекетінің себебін түсініп, істеген ісінің нәтижесінде өзіндік баға беруі тиіс.

Балалардың танымдық түрткілерін дамытуда өздерінің артықшылығы мен кемшілігін көре білуге және өзінің жеке басының құндылығын, даралық сипатын сезінуге тәрбиелеу көзделеді.

Мектеп алды даярлық топтарында білімді игеруге қажетті дағдылардың дамуын қалыптастыруымен бірге балалардың өз қабілеттері мен мүмкіндіктерін саналы сезінуге бағыттау қажет.

Тәрбиені ізгілендірудегі басты мақсат балаларды ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар арқылы дамытуға, мәдени дағдыларды игеруге, өзіне және өзгелерге жауапкершілікпен қарауын қалыптастыруға назар аударылады.

Құндылық-бағдарлы тәрбиеде рухани адамгершілік ұстанымдарын жүйелі түрде жүргізу тиімді. Ол үшін тәрбиеленушінің мәдени құндылықтары игеруіне, өзін-өзі дамыту дағдыларына, бүгінгі өмірде өмір сүруге білуге бейімделуіне, тұлға аралық қатынастарды, дағдыларды игеруіне, өзіне және өзге жауапкершілікпен қарауына көмектесу басты нысана болып табылады.

Рухани-адамгершілік тәрбиесін түрлі әңгіме өткізу, рөлдік ойындар жүргізу, кішігірім топтармен жұмыс істей білу, өмірлік жағдайлар туралы түрлі әңгімелер құрастыру, сурет арқылы бейнелеу, әңгіме оқу, оқыған мәтінді және көрген фильмдерді талдау арқылы іске асыруға болады. Тәрбие сағаттарында ертегі кейіпкерлерін, сондай-ақ түрлі қуыршақтарды да пайдалану тиімді.

Адамгершілік тәрбиесіндегі басты мәселе үнемі баланың назарын өз өміріндегі елеулі өзгерістерге бұрып, оны саналы түсінуге баулу көзделеді. Балалардың жас ерекшеліктеріне қарай, олардың көңіл-күйлерін көтеріңкі ұстау үшін әуен, саз-күй, гүл өсімдіктер, тордағы құстар және түрлі суреттерді орынды қолдана білу қажет.

Сонымен қатар балалардың ішкі жан дүниесіне әсер ететін жүрек (көңіл-күй) тәрбиесін дамытудың жолдарын да қарастыру абзал. Ол үшін баланың мінез-құлқын және отбасы мүшелерінің көңіл-күйін бейнелейтін суреттерді алдын ала дайындаған жөн.

Балаларды айналамен, табиғатпен қарым-қатынас орнатуға баули отырып, оларды өзін-өзі құрметтей және бағалай білуге баулудың мәні зор. Өйткені өзгелерді және өзін құрметтеу арқылы жауапкершілікті сезінеді. Ал бұл қасиеттер дамымаса, балалар өсе келе түрлі қиыншылықтарға тап келіп, келеңсіз жағдайларға ұрынуы мүмкін.

Рухани-адамгершілік тәрбиесіндегі басты нысана баланы құрметтеу, оның рух иесі, бойында Жаратқанның ұлы қуаты бар – Кіші ғарыштық әлем, ғарыштың тіршілік иесі екенін және дүние, әлеммен біртұтастығын саналы түсініп, оған бой ұсынып, оны тәрбиеші солай қабылдауы шарт. Баланың қуат қоры мол болғандықтан, оның өмірді танып білуге ұмтылысы зор екенін мойындап, соған орай баланың сезімін тәрбиелеуге, сұлулықты сезінуге, көңіл-күйін реттей білуге баулудың жолдары қарастырылады.

Рухани адамгершілік тәрбиесін тәрбиеші қалай іске асыруы тиіс? Деген орынды сұрақ туады. Тәрбиешінің шеберлігі – баланың талап тілегіне қолдау танытуға байланысты. Балалар үнемі жағынан сергек, еркін сезінуі тиіс. Олардың бір-бірімен түсіністік, достық, танымдық ізденісте болуы әр баланың дамуына ықпал етеді.

Балалардың табиғатқа құндылық қатынасты дамытуға болады. Онда адамның табиғатпен байланысы, «табиғатқа жанды объект» деп қарау, табиғаттың адам денсаулығына дауа болатынын түсіну, адамның табиғатты «көре» және «ести алу» қабілетін дамыту, табиғат сұлулығын сезіну, табиғаттағы түрлі-түсті бояулар үйлесімдігін көру тәрізді тақырыптарды тәрбие үрдісінде қолданудың тиімділігі зор.

Өркениетті елдегі адамдар өмірі мен табиғаттағы тіршіліктің арасындағы байланысты және онан туындайтын экологиялық мәселелер жайлы балаларға түсінік беріп, күнделікті өмірде айналаның тазалығын сақтауға өз үлесін қосуға тәрбиелеу көзделеді. Әр адамның табиғатты аялауы, оны сақтай білуі, қорғауы, табиғат байлығын арттырудың маңыздылығын балалар санасына сіңіру іске асырылады. Адам өмірі табиғатпен біртұтас екені түсіндіріледі.

Кіші жастағы балалар алған білімдеріне, өмірден жинақтаған азды-көпті тәжірибелеріне сүйене отырып, тәртіптерін, мінез-құлықтарын жағдайға қарай бейімдей алады. Балалардың өзара қарым-қатынастары тұрақты қажеттілікке айнала бастайды. Тәрбиеші балалардың қарым-қатынастарын күнделікті бақылау арқылы әр баланың мінез-құлқының қалай қалыптаса бастағанын анықтайды, бала бойында қалыптасқан жағымды, жағымсыз қылықтарды ескере отырып, жеке жұмыс жүргізеді. Әсіресе, ойын арқылы әр баланы жақсылыққа, қайырымдылыққа, ізгілікке, әдептілікке баулиды.

Балалардың бойында қайырымдылық қасиетті сіңіре білуіміз қажет.Ол үшін баланың айналасында соған қолайлы жағдайлар жасалуы шарт, мысалы:

а) бала ұстаған заттың өз орнында және гигиеналық талапқа сай болуы тиіс;

ә) баланың талабының қанағаттануы қажет;

б) тәрбиешінің жеке басының үлгі-өнегесі, мәдениеттілігі, байсалдылығы, мейірімділігі және т.б. қасиеттері бала үшін аса маңызды;

в) балалар өмірінің бағдарламалық талапқа сай дұрыс ұйымдастырылуы.

Халық ауыз әдебиеті-халық шежіресі. Қазақ ауыз әдебиеті-талай ғасырлардан келе жатқан мұра, сарқылмас бай асыл қазына. Онан халқымыздың өткенін білеміз, сол арқылы бүгінгі заманымызды танимыз. Ауыз әдебиетіндегі қиял дүниесінен туған ғажайып ертегілер, батырлар жырлары, өмір тәжірибесінің қысқаша қорытындысы мақал-мәтелдер, ойға түрткі салатын сыр сандықты жұмбақтар, қиыннан қиыстырылған тақпақ-жаңылтпаштар, санамақтар, ұлттық ойындар-бәрі халықтық мол байлық.

Сондықтан, осы мол байлықтың қайнар бұлағынан жас жеткіншектерді сусындату, оның педагогикалық дидактикалық тәрбиелік міндеттерін ұстаздар оқу-тәрбие процесінде орайластыра кеңінен пайдалана білу керек.

Себебі жас жеткіншектердің дүниетанымының, адамгершілік қасиеттерімен мәдениетінің негізін қалыптастырушылардың бірі-тәрбиеші.

Халық өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін жеткіншек ұрпаққа күнделікті тұрмыста үйреніп, бала бойына сіңіріп отырған. Өз халқының келешегіне үңілген педагог ағартушы Ы.Алтынсарин өзінің хрестоматиясына татар молдаларының насихаттарын енгізбей: «Олар басымызды құмға толтырады, тілімізді шұбарлайды» -деп халық ауыз әдебиетінің әңгімелерін енгізді.

Жазба әдебиетінің негізін салушы классик ақын А.Құнанбаев қазақ әдебиетінің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді зерттеп, келешек ұрпаққа құнды пікір айтты. Ол отыз үшінші, отыз алтыншы қара сөздерінде мақалдардың тәрбиелік мәніне терең тоқталды. Ал ол отыз жетінші қарасөзінде: «Мен егер заң қуаты қолымда бар кісі болса, бала мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім» – деп тәрбие басында яғни, ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдалану барысында үлгілі қасиеттер арқылы шәкірт бойындағы барлық жағымсыз әдеттерден айыртуға болатындығын ғылыми тұрғыда дәлелдеді. Балалардың тіл байлығын, байланыстырып сөйлеуін, қиялын байқау үшін өздерінің білетін ертегілерін әңгімелету немесе сұрақ-жауап арқылы шәкірттің тіл байлығы қай дәрежеде екенін байқауға болады. Жұмбақ балалардың дүниетану қабілетін дамыту, тапқырлыққа баулу мақсатымен үйретіледі. Мысалы: үй жануарлары тақырыбында:

Кезекті бір жануар

Үстінде екі тауы бар

Немесе:

Екі айнасы бар, екі найзасы бар

Төрт жылтырмағы бар

Бір сыбыртқысы бар, т.б.

Математикадан қолданған ауыз әдебиетінің бір бөлігі санамақтарда баланың ойлау жүйесін жетілдіріп, оның желілі нұсқалары тапқырлықты танытуға құштар етеді. Мысалы:

Бір дегенің-білеу

Екі дегенің-егеу

Үш дегенің-үскі

Төрт дегенің-төсек

Бес дегенің-бесік

Ертегілерді қуыршақтарды ойнату арқылы да бауырмалдық пен сезімталдылыққа тәрбиелеуге болады. Қуыршақ тек ойын құралы емес, бала ойынының бір мүшесі, бала қуанышының қайнар көзі.

Мектепке дейінгі балаларды қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрпын жоғалтпай, оны әрі қарай дамытуға тәрбиелейді. Қазақ халқының ауыз әдебиеті арқылы балаларды адамгершілікке, инабаттылыққа және туған жердің байлығын, еңбек ардагерлерін, жерлес батырларды құрметтеуге тәрбиелейді.

Тәрбиеші мына мақсаттар бойынша жұмыс істейді: Балалардың ой-өрісін, білім деңгейін көтеру. Көрнекі құралдарды тиімді пайдалану. Халқымыздың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын білуге үйрету.

Математика сабағында халықтық санамақтарды жиі пайдаланады.

Бір дегенің-бөрік,

Кисем бойға көрік.

Екі дегенім-етік,

Киер сәнді етіп.

Үш дегенің-ішік,

Теріден тігер пішіп.

Төрт дегенің-тұмақ,

Қыста кисең жылы-ақ.

Бес дегенім-байпақ,

Іші жылы тайпақ.

Алты дегенім-алқа,

Мойныңа тақ, ал да

Жеті дегенім-жейде,

Кір болмасын кейде.

Сегіз дегенім-сенсең,

Тонның жылысы сенсең.

Тоғыз дегенім-телпек,

Болма бала тентек.

Он дегенің-оймақ,

Жүрме босқа ойнап.

Тәрбиешінің басты мақсаты-бес санын танытып қана қоймай балаларды жат қылық жасамай, адалдыққа, дінді қадірлеуге тәрбиелеу.

Халқымыздың тәлім-тәрбиелік мәдениетінің ілкі бастауы, түп төркіндері-сонау есте жоқ, ескі замандарда жатыр. Халық ұғымында адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі қайырымдылық пен қайырымсыздық, жақсылық пен жамандық, ерлік пен ездік-адамдық қасиеттің бір-біріне қарама-қарсы сипаттары. Халық даналығы жақсы мен жаманды салыстыра суреттеп, сайып келгенде, жақсының жақсылығын халыққа тигізер пайдасына қарай бағалайды.

Адамым көп деп топтанба,

Малым көп деп мақтанба,

Білгішсініп сұқтанба.

Бәрімізден де зор бар,

Мың асқанға-бір тосқан.

Ал қарны тойса, «құдайын» ұмытып, кешегі досын бүгін танымайтындар туралы халық:

Тасыма, жігіт, тасыма,

Тасыған жетер басыңа

Ителгідей томсарсаң,

Кім келеді қасыңа?

Күшігіндей солқылдап,

Күлгенің не досыңа? - деп басу айтып, сабасына түсуге кеңес береді.

Қазақша қонақ дастарханға ризалық білдіріп, үй иесіне игі тілек тілеу-ежелгі тұрмыс-салтымен байланысты жақсы дәстүр.

Бөршіл, бөршіл, бөршіл бол,

Боз торғайдай төлшіл бол...

Тәңір берген нәсібең,

Тепкілесе кетпесін.- деп түйдектете келіп, «Балаң көп болсын, тұрмысың жақсы, бақытың баянды болсын» - дегендей жақсы ниет білдіріп отырған.

Халық ауызекі шығармашылығының аса бір қызықты саласы – қазақ халқының ауызша есептері математиканы оқытудың қажетті, әрі мазмұнды құралы болып табылады. Оларда халықтың әр дәуірдегі әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы, кәсіби еңбегі, дүниетанымы, болашаққа деген сенімі, есепке жүйріктігі, ақыл-ойының ұшқырлығы айқын бейнеленген. Ауызша есептер аса қарапайымдылығымен, логикалық шымырлығымен, математикалық ойды өмірмен байланыстыру шеберлігімен, қысқа да бейнелі тілінің түсініктілігімен ерекшеленіп тұрады.

Қысқа да, тұжырымды қазақ халқының ауызша есептері балалардың дүниетанымын байытады, есепке деген құштарлығын арттырады, танымдық қабілеттерін дамытады, ой-өрісін кеңейтеді. Әртүрлі тақырыптағы есептер арқылы балалар халықтың тұрмыс-тіршілігінен, іс-тәжірибесінен нақты түсінік алып, халқымыздың кәсіби еңбегімен танысады. Мұның өзі олардың еңбекке бейімділіктерін, халықтық дәстүрге сыйлы қатынастарын тәрбиелейді.

Есептерді математикалық сайыстарда және үйірме отырыстарында пайдалануға болады.

Шамалардың өлшем бірліктері туралы ұғым қалыптастыратын жаңылтпаштар:

Бес мыс теңге,

Бес мыс теңге,

Бес мың күміс теңге.

Бір түп тұт,

Бір тұп тұтта,

Бір пұт тұт, т.б.

Мұндай жаңылтпаштар математиканы оқытуда бала тілін ширатудың құралы бола отырып, балаларға ана тілінің бай қорын игеруге, таза, майда, анық, көркем сөйлеуге көмектеседі, сөзді қастерлеуге тәрбиелейді, сонымен бірге оларды айналасындағы әсем көріністермен таныстырады, сөздің мағынасына, мәнерлігіне көңіл аударуға жетелейді.

Қазақ халқының мақал-мәтелдерінде балалар түсінігіне сай қайырымдылық, кішіпейілділік, адамжандылық, ізгілік мазмұнда берілген бай мұра сақталған. Сондықтан біз «Ойшылдар отауы» атты тәрбие жұмысының жоспарында қазақ халқының мақал-мәтелдері нақты тақырыптар аясында қамтылып, түрлі жұмыс формалары арқылы жүзеге асады.Оларға:

«Білгенге маржан»- сыныптан тыс сабақ, «Кішіпейілділіктен кішіреймейсің», т.б. әңгіме сағаттары, «Ертегілер еліне саяхат», «Мақал-мәтелдер отауы» тәрбие сағаттары, «Мақал-сөздің мәйегі» білім сайыстары, «Мейірімділік - жүректен, мейрімсіздік - білектен», «Балбөбек»қайырымдылық акциясы және т.б. шаралар ұйымдастырылып өткізуге болады. «Атадан қалған асыл сөз», «Анаға қарап, қыз өсер, әкеге қарап, ұл өсер», «Адамның асқан сұлулығы - адамгершілік» тәрбие сағаттары, «Ерлік-ел мұраты» мерекелік кеші, «Күш-білімде» ата-аналардың қатысуымен өткен кеш, «Еңбек - ер атандырады» оқу-еңбек айлығы қазақ халқының ұлттық мінез-құлқына тән негізгі қасиеттерді: мейірімділікті, кеңпейілділікті, сөзге беріктікті.т.б. балалардың бойына сіңіруге мүмкіндік берді. «Әдеппен сөйлеп әдеттен» танымдық дәрісі, «Үлкенге-сый, кішіге-құрмет көрсет» әңгімесі, «Сабырлылық салты», «Сөз басы-сәлем», «Сыйға-сый» тәрбие сағаттары, «Жирен жаман әдеттен, үйрен жақсы әдеттен» кеші, «Қатыгездік қайдан шығады?» пікірталасы, үлкенді сыйлау, кішіге қамқор болу, әділеттілікті биік ұстау сияқты әдет пен ғұрып қағидаларын үйретуге, ұлтымыздың интеллектуальдық күшін нығайту мақсатымен дарынды балаларды анықтауға, олардың қабілетін дамытуға жан- жақты жағдай жасауға бағытталды.

Бала – болашақтың адамы, жаңадан қалыптасып келе жатқан ел азаматы. Сондықтан қазіргі қоғамның жаңару жағдайы болашақ ұрпақты тәрбиелеуде тұтас педагогикалық процестің барлық саласында халықтық педагогиканың озық идеялары мен тәжірибесін кеңінен қолдануды талап етеді.