Лекции.Орг


Поиск:




Вакалізм сучаснай беларускай мовы. Класіфікацыя галосных. Моцныя і слабыя пазіцыі галосных. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні галосных




Фанетыка як раздзел мовазнаўства. Гук, аспекты вывучэння гукаў.

Фанетыка (грэч. phone “гук, голас”) – раздзел мовазнаўства, які вывучае гукавыя сродкі мовы –не толькі гукі мовы, але і склады, націск, інтанацыя. Падзяляюцца на сегментныя (лінейныя) – гук, склад, фанетычнае слова, сінтагма (такт), фраза і суперсегментныя (прасадычныя) – націск, інтанацыя. Фанетыка – агульная, прыватная (розн. моў), параўнальн., тэарэт., практ. і інш.

Сувязь з іншымі навукамі: арфаграфія – узаемаадносіны фанемы і графемы; граматыка – чаргаванні гукаў і змена націску у розн. грамат. формах, тып сказу і інтанацыя (пытальны, апавядальны, клічны); лексікалогія – ад змены гука ці націску можа змяніцца значэнне слова (стол – стул, мýка – мукá); стылістыка – інтанацыя, рытм, мелодыка у розных стылях мовы і тыпах тэкстаў; акустыка, фізіалогія, анатомія, медыцына, псіхалогія, лагапедыя, эксперыментальная фанет. – з тэхнічнымі дысцыплінамі, інфарматыкай.

Практычнае выкарыстанне фанетыкі: 1)у методыцы навучання пісьму і чытанню; 2)арфаэпічнае унармаванне мовы, выпрацоўка правільнага маўлення; 3) стварэнне графічных сістэм для непісьменных моў і удасканаленне старапісьменных; 4)у лагапедыі і сурдапедагогіцы.

Гук – ваганне паветра пад удзеяннем пругкага цела, мінімальная адзінка гукавога ладу мовы. Мае вышыню – залежыць ад частаты, сілу (ад амплітуды /размаху ваганняў) і тэмбр (спалучэнне розных частот). Фанема – найменш. адзінка гукавога ладу, якая мае дакладныя акустычныя і артыкуляц. прыметы і служыць у мове для будаўніцтва і адрознення значымых адзінак (слоў, марфем), можа выражацца некалькімі гукамі – варыянтамі фанемы. Вывучаюцца у 4 аспектах: 1) акустычны (фізічны) – вывучэнне фізічнай прыроды гукаў (з’ява, заснаваная на ваганні цела); 2) артыкуляцыйны (фізіялагічны) – апісанне характэрн. асаблів. гукаў у аспекце іх утварэння пры дап. артыкуляцыйнага апарату; 3) функцыянальны (лінгвістычны, фаналогія) – вывучэнне гукаў і іх ролі як сродку зносін. 4) перцэптыўны – асаблівасці успрымання гукаў на слых.

Стадыі утварэння гука: 1) экскурсія (падрыхтоўка орг. маўлення), 2) вытрымка (рабочы стан), 3) рэкурсія (вяртанне у зыходны стан). Важнейшай для артыкуляцыйнай характарыстыкі гука з’яўл. стадыя вытрымкі.


Вакалізм сучаснай беларускай мовы. Класіфікацыя галосных. Моцныя і слабыя пазіцыі галосных. Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні галосных.

Галосныя гукі – тыя, што выдзяляюцца пад націскам. Іх у БМ 6:

Пад’ём Рад
Пярэдні Сярэдні Задні
Нелабіялізаваныя Лабіялізаваныя
Верхні і ы у
Сярэдні э   о
Ніжні   а  
           

Для класіфікацыі галосных гукаў улічваюцца асаблівасці работы артык. апарату. У залежнасці ад гэтага галосныя гукі адрозніваюцца месцам (гаразынтальныя рухі языка) і спосабам (вертыкальныя) утварэня, а таксама удзелам губ: лабіялізаваныя і нелабіялізаваныя. Такія характарыстыкі гал. гукі маюць, калі на іх не ўплываюць іншыя гукі, пад уплывам хар-кі гукаў мяняюцца.

Моцная пазіцыя гука – адпавядае фанеме. Для галосных – пад націскам. Слабая – фанемы выражаюцца варыянтамі: р а дня – р ó д. Не пад націскам.

Акамадацыя – гук прыстасоўваецца да вымаўлення суседняга, не мяняючы асноўных артыкуляц. характарыстык. Чаргаванне – змена гукаў у межах адной марфемы роднасных слоў, калі гук у пэўнай пазіцыі часткова ці поўнасцю траціць свае артыкуляц. асаблівасці і замяняецца іншым гукам. Пазіцыйныя ч.: аканне: [ о ], [ э ] у ненац. становішчы вымаўл. як [ а ]: н о вы – н а віна, ц э лы – уц а лець. Яканне: [ э ] пасля мяккіх зычных у 1ым складе перад нац. вымаў. як [ а ]: с е м – с я мі, з е млі – з я мля, н е быў [н’ а быў], б е з голасу [б’ а з голасу]. Гістрычныя чарг. адбыв. на аснове законаў, я. дзейнічалі у агульнаслав., агульнаўсходнеслав. і стар.бел. перыяды: а – у (вяжу – вузел), а – нуль гука (бяру – браць), а – э (садзіць – сесці), э – нуль гука (дзень – дня), э – і (светлы – світаць), э – о – і (сцеле – стол – рассцілаць), э – о (шэсць – шосты), э – у (трэсці – трусіць), і – о – нуль гука (біць – бой – б’ю), о – нуль гука (сон – сну), о–ы (кроў – крыві), о – у – ы (сохнуць – сушыць – засыхаць), у – ы (дух – дыхаць), а – н, м (мяць – мну, узяць – вазьму), а – н, м – ын, эн, он, ім (пачаць – пачну – пачынаць), у – ав (кую – каваць).


5.Кансанантызм СБМ. Класіфікацыя, моцныя і слабыя пазіцыі, пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні зычных. Пры класіф. зычных гукаў (у БМ – 39) улічваюцца 4 артыкуляцыйныя крытэрыі: 1) удзел голасу і шуму 2) месца утварэння (наяўнасць перашкоды) 3) спосаб утварэння (пераадолення перашкоды) 4) наяўнасць /адсутнасць змякчэння (палаталізацыі).

Спосаб утварэння Удзел голасу і шуму Месца ўтварэння
губныя язычныя
губна-губныя губна-зубныя пярэдне-язычныя сярэдне-язычныя задне-язычн.
зубныя пярэдне-падняб. сярэднепаднябен. заднепаднябен.
паводле палаталізацыі
цв   мяк цв мяк цв мяк цв мяк цв мяк
змычн.(выбухныя) звонкія глухія б п б’ п’     д т       г к г’ к’
шчылін. (фрыкатыўн) звонкія глухія санорн.     ў   в ф   в’ ф’   з с   з’ с’   ж ш       j y х   y’ х’  
Змычна-шчылін. (афрыкаты) звонкія глухія         дз ц дз’ ц’ дж ч      
Змычна-праходныя насав. санорныя м м’     н н’        
бакав.         л л’        
Дрыжачы             р      

Моцная пазіцыя – гук адпавяд. фанеме. Для зычн. – перад галосн. і санорн. Слабая – фанемы выражаюцца варыянтамі. Перад глух. і звонк. Чаргаванне – змена гукаў у межах адной марфемы роднасных слоў, калі гук у пэўнай пазіцыі часткова ці поўнасцю траціць свае артыкуляц. асаблівасці і замяняецца іншым гукам. Пазіцыйныя: асіміляцыя (прыпадабненне) – поўная (у лодцы – у лоццы) і няпоўная (казка – каска). Віды: па мякасці (спі – с’п’і), па глухасці (казка - каска), па звонкасці (касьба – каз’ба), шыпячых да свісцячых (мыешся – мыjэсс’а), свісцячых да шыпячых (перавозчык – п’эравошчык). Дысіміляцыя (распадабненне) – ка л ідор ← Ko r idor. Аглушэнне на канцы слова. Сцяжэнне гукаў – блізкія гукі зліваюцца у адзін (горад + ск = гарацкі). Дзеканне і цеканне – змяненне д і т на дз’ і ц’ пры змякчэнні: га д ы – у го дз е, пля т у – пля ц і.

Гістрычныя чарг. адбыв. на аснове законаў, я. дзейнічалі у агульнаслав., агульнаўсходнеслав. і стар.бел. перыяды: г – з (дуга – дузе), г – ж ( лягу – ляжаш), д – нуль гука (кладу – клала), д – дж (прыеду – прыязджаць), д – с’, с (іду – ісці), з – ж (казаць – кажу), к – ц (рука – руцэ), к – ч (рака – рачны), л – ў (рабіла – рабіў), с’ – ш (насіла – нашу), т – нуль гука (мяту – мяла), т – ч (лётаць – лячу), ск – шч (плоскі – плошча), с’ц’, ст – шч (пусціць – пушчу), х – с’ (страха – на страсе), х, х’ – ш (страх – страшны), б’ – бл (рабіць – раблю), в, в’ – ўл (лавіць – лаўлю), м,м’ – мл (карміць – кармлю), п,п’ – пл (купіць – куплю), ф – фл (графіць – графлю).






Поделиться с друзьями:


Дата добавления: 2015-09-20; Мы поможем в написании ваших работ!; просмотров: 2522 | Нарушение авторских прав


Поиск на сайте:

Лучшие изречения:

Неосмысленная жизнь не стоит того, чтобы жить. © Сократ
==> читать все изречения...

770 - | 680 -


© 2015-2024 lektsii.org - Контакты - Последнее добавление

Ген: 0.009 с.